Wilhelm Noë (1798-1858) and his Turkish Plant Collection

Yıl 2012, Cilt: 13 Sayı: 2, 23 - 30, 01.06.2012

Asuman Baytop

Öz

Friedrich Wilhelm Noë (1798-1858) was the director of the Botanical
Garden of the Imperial School of Medicine founded in 1839 in Istanbul during
the reign of Sultan Mahmud II. He came to this charge in 1844. He reorganized
the garden and with the specimens he collected, which were identified by E.
Boissier in Geneva, he builded in the Imperial School the first Ottoman
herbarium he called ‘Herbier de l’École Impériale de Médecine de Galata-séraï’.
He was a German plant collector, pharmacist, and practising physician. He was
also making meteorological records at his home. He was interested in the flora
of Istanbul. He mainly collected from this area between April and August 1844.
He has also some other specimens dated 1845 and 1846. He published a list of
plants of Istanbul in A. Grisebach’s Spicilegium (1843-1845) and another longer
one, including plants from Uludağ and Bursa, in L. Rigler’s Die Türkei und
deren Bewohner (1852). In September 1844 and in 1846, he climbed Uludağ.
His specimens of 1852 were collected during his travel to East Anatolia, when
he accompanied, as physician and naturalist, the mission who was charged with the fixation of the Ottoman-Iranian border. They came mainly from Tokat,
Sivas, Elazığ, Harput, Bakırmaden and Van. Flora of Turkey cites from Noë a
specimen of Ankara dated 1844, an undated specimen of İzmir and an undated
one collected from the Inner Anatolia Salty Lakes region. An undated specimen
cited in Flora Orientalis reveals that he also collected from İzmit. Türkiye
Bitkileri cites his specimen of Gemlik. Noë has distributed his specimens in sets
and announced their sale in German or Austrian journals. His Turkish
specimens are housed in 19 herbaria of 11 European countries. The herbarium
of the Faculty of Science of Ankara University (ANK) holds ca. 60 specimens,
mainly from Istanbul. The Imperial School of Medicine, its botanical garden
and the herbarium are destroyed in the Beyoğlu fire of 1848. The Flora of
Turkey cites 80 Turkish specimens of Noë. 36 of them are types. Two of the
types are from Istanbul. According to the relatively low number of his
specimens cited in the Flora, we think that Noë's Turkish collection is a quite
modest one, but rich in types. 

Anahtar Kelimeler

Flora of Turkey, plant collectors, Wilhelm Noë, history of botany

Wilhelm Noë (1798-1858) ve Türkiye Bitkileri Koleksiyonu

Öz

Friedrich Wilhelm Noë (1798-1858) İstanbul'da 1839 yılında kurulmuş
olan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane'nin Botanik Bahçesi’nin direktörü idi. Bu
göreve 1844'te başladı, bahçeyi düzenledi, topladığı ve Cenevre’de E.
Boissier’nin tayin ettiği bitki örnekleriyle, Osmanlılarda ilk resmi herbaryum
olan ‘Herbier de l’École Impériale de Médecine de Galata-séraï’ adını verdiği
herbaryumu kurdu. Almandı. Bitki toplayıcısı, eczacı ve pratisyen hekimdi.
Meteorolojik kayıtlar da yapıyordu. İstanbul florası ile yakından ilgilendi. 1844
yılının Nisan’dan Ağustos’a kadar uzanan aylarında, İstanbul’dan yoğun bir
şekilde örnek topladı. İstanbul koleksiyonunda 1845 ve 1846 tarihli örnekleri de
vardır. A. Grisebach’ın Spicilegium’unda (1843-1845), İstanbul bitkilerinin bir
listesini yayımladı. L. Ringler'in Die Türkei und deren Bewohner (1852) adlı
kitabındaki listeye Uludağ ve Bursa bitkilerini ilave etti. Uludağ’a Eylül 1844’te
ve 1846 yılında çıktı. 1852 tarihli örneklerini Noë, Osmanlı Hükûmeti’nin İran
hududunu tespit etmek için doğuya gönderdiği heyete hekim ve tabiat bilgini
olarak katıldığı zaman topladı. Bu örnekler başlıca Tokat, Sivas, Elazığ, Harput,
Bakırmaden ve Van menşelidir. Flora of Turkey’deki örnek kayıtları arasında,
1844 tarihli bir Ankara örneği, tarihsiz bir İzmir örneği ve İç Anadolu'nun Tuzlu
Göller bölgesinden tarihsiz bir örneği vardır. Flora Orientalis’te kayıtlı tarihsiz
bir İzmit örneği, Noë’nin bu yöreden örnek topladığını açıklamaktadır. Türkiye
Bitkileri’nde onun bir Gemlik örneği kayıtlıdır. Noë, örneklerinden derlediği
serileri Avrupa’da satış yolu ile dağıttı. Türkiye örnekleri, Avrupa'da 11 ülkenin
19 herbaryumuna dağılmış durumdadır. ANK'da 60 kadar örneği saklıdır.
1848'de, Beyoğlu büyük yangınında, Tıbbiye Mektebi de yanmış, mektebin bahçesi ve herbaryumu harap olmuştur. Flora of Turkey'e Noë'nin 80 örneği
girmiştir. Bunların 36’sı tipörnektir. Tipörneklerden ikisi İstanbul yöresinden
toplanmıştır. Flora'da kayıtlı Noë örneklerinin düşük sayıda oluşu, onun
Türkiye koleksiyonunun tipörnek bakımından zengin, nispeten mütevazi bir
koleksiyon olduğunu düşündürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye florası, bitki toplayıcıları, Wilhelm Noë, botanik tarihi

Kaynakça

• x Anon. 1853. Personalnotizen, Oesterr. Bot. Wochenbl. 17. XI. 1853.
• x Baytop, T. 1985. Türk Eczacılık Tarihi, İstanbul Üniv. Yay. No.3358. Eczacılık Fak. No.47, İstanbul, s.427.
• x Baytop, T. 1991. Türkiye florasının tanınmasında katkıda bulunan yabancı araştırıcılar, Prof. Dr. Asuman Baytop Onuruna Bilimsel Toplantı Bildirileri (ed. K. C. Başer), Eskişehir, 15 Mayıs 1991, s. 43-44.
• x Baytop, T. 1992. ‘Türkiye’de ilk herbaryum,’ Doğa Türk Eczacılık Dergisi, Ankara, 2 (1): 1-5
• x Baytop, T. 2000. ‘Türkiye’de toplu eczacılık öğretiminin başlatılmasında Dr. C. A. Bernard’ın katkıları,’ Türk Eczacılık Tarihi Araştırmaları, Abdi İbrahim İlaç Sanayii ve Ticareti Yayını, İstanbul, s.185.
• x Baytop, T. 2001. Anadolu Dağlarında 50 Yıl, ilâveli ikinci baskı, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, s.40, 60, 69-71.
• x Baytop, T. 2002. İstanbul Florası Araştırmaları, Eren Yayıncılık, İstanbul, s.35-39
• x Boissier, E. 1867-1888. Flora Orientalis, 5 vols. ve Supplementum, Genevae et Basileae.
• x Davis, P. H. (ed.). 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vols.1- 9, Edinburgh.
• x Davis, P.H. et al. (eds.). 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 10, First Supplement, Edinburgh.
• x Grisebach, A. H. R. 1843-1845. Spicilegium Florae rumelicae et bithynicae, 2 cilt, Brunsvigae, s. 541-548.
• x Güner, A. et al. (eds.). 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 11, Second Supplement, Edinburgh.
• x Holmgren, P. K. et al. 1990. Index Herbariorum, Part I: The Herbaria of the World, eighth edition, New York, s. 540 ve 184.
• x Index Kewensis, II, 1895: 316.
• x Lechler, W. 1845. Verkaufs-Anzeige orientalischen Pflanzen, Flora 28/2 (35): 560.
• x Rigler, L. 1852. Die Türkei und deren Bewohner, 2 cilt, Wien, s. 75.
• x Vegter, I. H. 1983. Index Herbariorum, Part II (5): Collectors, Regnum Vegetabile, vol.109, Utrecht, s.599.