İki Dünya Savaşı Arasında Türkiye’de Zehirli Gazlardan Korunma Kursları ve Yasal Düzenlemeler

Yıl 2020, Cilt: 21 Sayı: 1, 1 - 56, 03.01.2020

Eyüp Talha Kocacık Emre Dölen

https://doi.org/10.26650/oba.669431

Öz

Kimyadaki gelişmeler, Birinci Dünya Savaşı’nda zehirli gazların kullanılmasına olanak sağlamış, ancak 1925 yılında Cenevre’de imzalanan protokol bile bunların kullanımını durduramamıştır. Bunun üzerine çeşitli ülkelerde gerek halkı bilinçlendirmek gerekse de olası bir savaş durumunda korunmayı sağlamak için kurslar, eğitimler düzenlenmeye başlanmıştır. Genç Türkiye Cumhuriyeti de bu ülkelerden biridir. Cumhuriyet yönetimi, yaklaşmakta olan İkinci Dünya Savaşı’na giden yolu dikkatle izlemiş ve kendi içinde gerekli önlemleri almıştır. Öncelikli olarak, konferanslar düzelenmiş, orta ve lise okullarının müfredatlarına zehirli gazlardan korunmaya yönelik dersler konulmuştur. Bu çerçevede, doktor, eczacı, öğretmen, kimyager gibi belirli meslek mensuplarının zehirli gazlar hakkında özel kurslarda eğitilerek bunların yöneticilere, memurlara, itfaiyecilere ve genel halk için açılan kurslarda ders vermeleri sağlanmıştır. Bu makalede, Avrupa’da zehirli gazın kullanımı hakkında bilgi verildikten sonra, birinci ve ikinci dünya savaşları arasındaki dönemde Türkiye’de zehirli gazlar üzerine düzenlenen yasa ve talimatnameler ele alınacaktır. Ardından zehirli gazlar konusunda yapılan sosyal düzenlemeler ve zehirli gazdan korunma kursları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Zehirli gazlar, İkinci Dünya Savaşı, hava saldırısı, gaz taarruzu, kimya harbi

Training Courses for the Protection from Poisonous Gases and Legal Regulations between the Two World Wars in Turkey

Öz

Developments in chemistry paved the way for the use of poisonous gases during World War I. Despite a protocol having been signed in Geneva in 1925, the development and use of poisonous gases could not be prevented. Numerous countries began to hold courses to train civilians in order to raise awareness and teach self-protection. The Turkish Republic was among them. While institutions held conferences, special courses were added to the secondary and high school curricula. Members of various professions such as doctors, pharmacists, teachers and chemists who were trained in such courses taught about poisonous gases to administrators, civil servants, and firemen, as well as to the general population. After a short introducton on the use of poisonous gases in Europe, this present article will first study the laws and bylaws issued in Turkey. Then it will focus on courses held to protect Turkish civilians from possible toxic gas attacks throughout the period between WW1 and WW2.

Anahtar Kelimeler

Poisonous gases, Word War II, air strikes, poisonous gas attacks, chemical warfare

Kaynakça

• Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü: B.MGM 30.10/45.292.19, 13 Şubat 1929; B.MGM 30.10/51.331.4, 20 Şubat 1937; B.MGM 30.10/51.332.9, 12 Temmuz 1939; B.MGM 30.10/51.332.17.2, 8 Kasım 1939; B.MGM 30.10/51.332.17.3, 8 Kasım 1939; B.MGM 30.10/51.332.17.4, 8 Kasım 1939.
• Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı: B.KDB 30.18.1.2/66.60.010, 15 Temmuz 1936; B.KDB 30.18.1.2/90.13.1, 3 Şubat 1940; B.KDB 30.18.1.2/94.21.14, 17 Mart 1941.
• Siyasi Partiler Cumhuriyet Halk Partisi (SP. CHP) 490.1/1363.523.3, 12 Ağustos 1938.
• Eyüp Talha Kocacık Koleksiyonu (İstanbul)
• 1930 ve 1932 yıllarında yapılan askeri gaz tatbikatlarına ait fotoğraflar.
• 1939 yılında Fatih Kaymakamlığı’ndan verilen diploma.
• Emre Dölen Koleksiyonu (İstanbul)
• 1938 yılında Fatih Kaymakamlığı’ndan verilen diploma.
• Gümüşsuyu Hastanesi’nden verilen Gönüllü Hemşirelik diploması
• İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Personel Arşivi (İstanbul)
• Ord. Prof. Dr. Tevfik Salim Sağlam dosyası (Fevzi Çakmak’ın Maarif Vekâletine yazdığı 20 Ağustos 1934 tarihli yazısı)
• Bekman, Muzaffer. Veteriner Tarihi. Ankara: Ankara Basım ve Ciltevi, 1940.
• Benhür, Çağatay, ve Mahir Selim Akçakaya. “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Konya’da Alınan Askerî Önlemler.” Gazi Akademik Bakış 5, 9 (Kış 2011): 171-187.
• “1937-1938 Senesi Kış Devresinde İstanbul Zehirli Gaz Kurslarına Devam Edenlerin Listesi,” Zehirli Gazlar ve Bunlardan Korunma Mecmuası 1, 2 (1 Ağustos 1938): 19. “1937-1938 Yılı Birliğin Mesai Raporudur.” Farmakoloğ 8, 4-6 (1938): 51-53.
• [Boysan], Mazlum. “Zehirli Gazlar ve Biz.” Askeri Sıhhiye Mecmuası 62, 2 (1933): 152-158.
• [Boysan], Mazlum. “Zehirli Gazlar ve Biz.” Askeri Sıhhiye Mecmuası 62, 3 (1933): 179-189.
• Cephe Gerisinin Havaya Karşı Müdâfaa ve Muhâfazası Talîmâtnamesi. İstanbul: Askerî Matbaa, 1928.
• Coşğun Kandal, Sena. “Zehirli Gaz Saldırılarına Karşı Halkın Bilinçlendirilmesi ve Eğitimdeki Yansıması: Gazdan Korunma Dersi (1931-1940).” Turkish History Education Journal 5, 2 (2016): 549-573.
• Dağ, Murat. “Bir Şehir Efsanesi Olarak “Tak-Takı”nın Gizemi ve Fransızların Zehirli Gaz Kullandığının İşareti.” Gaziantep Üniversitesi Ayıntâb Araştırmaları Dergisi 1, 1 (2018): 63-68.
• Develioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2010.
• Dinçer, Ferruh. “Türkiye’de Askeri Veteriner Hekimlik Tarihi Üzerinde Araştırmalar-II.” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 27, 1-2 (1980): 246-272.
• [Dirim], Hasan Kadri. Semli Gaz Muharebesi ve Hastalıkları. İstanbul: Kader Matbaası 1926.
• Dölen, Emre. Demokritos’dan Fukuşima’ya Atomun Öyküsü. İstanbul: Türkiye Kimya Derneği, 2018.
• Dölen, Emre. Kimya Tarihinden Kesitler. İstanbul: Türkiye Kimya Derneği, 2018.
• Dölen, Emre. Türkiye Üniversite Tarihi 2: Cumhuriyet Döneminde İstanbul Darülfünunu (1922-1933). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2010.
• Erkekoğlu, Pınar, ve Belma Koçer-Gümüşel. “Kimyasal Savaş Ajanları: Tarihçeleri, Toksisiteleri, Saptanmaları ve Hazırlıklı Olma.” Hacettepe University Journal of the Faculty of Pharmacy 38, 1 (January 2018): 24-38.
• Gazdan Korunma Talîmâtnâmesi. İstanbul: Askerî Matbaa, 1932.
• Halk İçin Havaya Karşı Korunma Talimatı D. 86. Ankara: Büyük Erkânıharbiye Reisliği Matbaası, 1931.
• Karabulut, Umut. “Davetsiz Misafiri Beklerken İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi’nde Pasif Güvenlik Önlemleri (1939-1940).” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 14, 28 (Bahar 2014): 199-223.
• Kocacık, Eyüp Talha. Farmakoloğ Dergisinin Özetli Bibliyoğrafyası ve İncelemesi. İstanbul: Eczacılık Tarihi Araştırma Derneği, 2016.
• Korur, Ali. Gönüllü Hastabakıcılık Kursu Ders Notları Zehirli Gazlar ve İlk Yardımlar. Ankara: Başbakanlık Devlet Matbaası, 1945.
• Korur, Nuri Refet. “Gazların Tarihçesi.” Kimyager 3, 9 (1935): 152-160.
• Kutkan, Nuri. Zehirli Gaz Konferanslarım. Eskişehir: Yıldız Basımevi, 1935.
• M. N. “Almanya Ne Yapabilir? Umumi Harpteki Askerî Dehadan Korkuluyor.” Cumhuriyet, 3 Teşrin-i evvel [Ekim] 1932.
• Lopez, Munoz F., P. Garcia Garcia, ve C. Alamo. “The Pharmaceutical Industry and the German National Socialist Regime: I.G. Farben and Pharmacological Research.” Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics 34,1 (2009): 67-77.
• “Meslek Haberleri.” Farmakoloğ 4, 7-9 (1934): 900; 7, 3-4 (1937): 65-85; 8, 10-13 (1938): 131-132.
• [Mirel], Fuad Mehmet. “Kimya-yı Harb.” Türk Eczacı Âlemi 1, 1-2 (1928): 21-29.
• Muharabe Gazlarından Korunma Talîmâtnâmesi. İstanbul: Askerî Matbaa, 1927.
• Muharabe Gazlarından Korunma Malzemesinin Hazer Vaktinde Muhâfaza ve Bakımına Dâir Talîmât: Müsvedde Halinde. İstanbul: Askerî Matbaa, 1927.
• Özden, Akil Muhtar. Hava-Kimya Muharebelerine Karşı İlkyardım ve Tedavi. İstanbul: Ahmed İhsan Basımevi, 1939.
• Sedad. Gaz Muharebesi. Dersaadet: Matbaa-yı Askeriye, 1921.
• Seyhun, Gülhan. Tıp Tarihimizde Askerî Sağlık Hizmetleri II. Dünya Savaşı Dönemi. İstanbul: Altınbaş Üniversitesi Yayınları, 2018.
• “Sıhhî Ayniyat Komisyonları.” Farmakoloğ 18, 9 (1948): 292
• Sıhhî-İçtimai ve İskâna Ait Kanun, Nizamname, Talimatname ve Kararnameler. Ankara: Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti, 1942.
• Tektaş, Sadettin. Gaz Harbinde Veteriner Hizmetleri (Orduda ve Memlekette). Ankara: Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1940.
• Toprak, Zafer. “Türkiye’de Barış Ortamında Savaş Travması: Hava Taarruzuna Karşı Pasif Korunma.” Toplumsal Tarih 163 (2007): 40-47.
• Türkçe Sözlük, 10. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2005.
• Çetin, Sabit. “İkinci Dünya Savaşı’nda İstanbul ve Trakya’da Alınan Tedbirler: Pasif Korunma ve Tahliye.” Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi, 2008.
• Özlü, Hüsnü. “II. Dünya Savaşında Günümüze Türkiye’de Savunma Sanayii’nin Gelişimi (1939-1990).” Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2006.
• Akşam, 20 Nisan 1939.
• “Ankara’da Bir Zehirli Gaz Kursu Açıldı.” Cumhuriyet, 13 Ağustos 1935.
• “Bir Şimendifer Memurunun İcadı.” Cumhuriyet, 21 Haziran 1934.
• “Boşa Çıkan Zehirli Gaz İlacı.” Cumhuriyet, 10 Mart 1934.
• “Bursa’da Zehirli Gaz Kursları.” Cumhuriyet, 19 Nisan 1939.
• “Bursa’da Zehirli Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 14 Nisan 1938.
• “Bursa’daki Zehirli Gaz Kursları.” Cumhuriyet, 20 Mayıs 1938.
• “Darülfünun’ da Dördüncü Gaz Konferansı.” Cumhuriyet, 10 Mayıs 1933.
• “Doktorlar İçin Bir Kurs Açılıyor.” Cumhuriyet, 18 Şubat 1936.
• “Edirne’de Gaz Konferansı.” Cumhuriyet, 10 Nisan 1938.
• “Gaz Maskeleri.” Cumhuriyet, 9 Birinci Kanun [Aralık] 1938.
• “Gazler ve Sisler.” Cumhuriyet, 12 Mayıs 1933.
• “Gümüşsuyu’ndaki Kurs Bitti.” Cumhuriyet, 23 Temmuz 1941.
• Güngör, Selahattin. “Gaz Maskesi Satışı Hararetle Devam Ediyor.” Cumhuriyet, 20 Birinci Kanun [Aralık] 1938.
• “Halk Maskeleri Satışı.” Akşam, 22 Nisan 1939.
• “Halk Maskeleri Satışı.” Cumhuriyet, 10 Birinci Kanun [Aralık] 1938.
• “Hava Hücumlarına Karşı Alınan Korunma Tedbirleri.” Cumhuriyet, 14 Ağustos 1939, 3.
• “Hava Hücumlarına Karşı Şehirlerde Sığınaklar, Gaz Odaları Yapılacak.” Cumhuriyet, 5 Kânunusani [Ocak] 1934.
• “Hava Hücumlarından Korunma Cemiyeti Beyannamesi.” Cumhuriyet, 21 Teşrin-i Evvel [Ekim] 1933. “Hava Koruma Cemiyeti Faaliyete Başlıyor.” Cumhuriyet, 30 Eylül 1933.
• “Hava Tehlikesine Karşı Hazırlıklı Bulunacağız.” Cumhuriyet, 26 Temmuz 1935.
• “İnönü Halkevinde Kurslar.” Cumhuriyet, 22 Şubat 1938.
• “Kastamonu’da Zehirli Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 10 Ağustos 1936.
• “Kırklareli’nde Zehirli Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 17 Mart 1939.
• “Manisa Halkevinde Yeni Bir Kurs Açıldı.” Akşam, 21 Nisan 1939.
• “Maske Fabrikamız Dün Çalışmaya Başladı.” Cumhuriyet, 1 İkinci Teşrin [Kasım] 1935.
• “Maske Fabrikası Yakında Halk İçin Maske İmaline Başlıyor.” Cumhuriyet 27 İkinci Teşrin [Kasım] 1938. Mustafakemalpaşa Kazasında Açılan Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 30 Mayıs 1937.
• “Niğde Memurları İçin Zehirli Gaz Kursu Açıldı.” Cumhuriyet, 7 Haziran 1937.
• “Ordu’da Zehirli Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 24 Temmuz 1936.
• “Perşembe Günü Verilecek Konferanslar.” Cumhuriyet, 25 Nisan 1933.
• “Sivas’ta Zehirli Gaz Kursu.” Cumhuriyet, 20 İkinci Teşrin [Kasım] 1936.
• “Şehirde 45 Gaz Kursu Açılıyor.” Cumhuriyet, 10 İkinci Teşrin [Kasım] 1937.
• T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 9, İçtima 1, s. 341-344.
• T.C. Resmi Gazete, sayı 1097, 29 Kânun-u Sânî [Ocak] 1929; sayı 2676, 15 Nisan 1934; sayı 3036, 24 Haziran 1935, sayı 3055, 16 Temmuz 1935; sayı 3548, 8 Mart 1937; sayı 3638, 23 Haziran 1937; sayı 3955, 9 Temmuz 1938; sayı 4142, 25 Şubat 1939; sayı 4178, 8 Nisan 1939; sayı 4186, 18 Nisan 1939; sayı 4188, 20 Nisan 1939; sayı 4418, 27 Kânun-u Sani [Ocak] 1940; sayı 4532, 11 Haziran 1940; sayı 5460, 20 Temmuz 1943; sayı 28281, 3 Mayıs 2012.
• “Trabzon’da Zehirli Gaz Kursları Açıldı.” Cumhuriyet, 25 Nisan 1937.
• “Yakında Korunma Kursları Açılacak.” Cumhuriyet, 9 İkinci Kanun [Ocak] 1936.
• “Yüksek Gaz Kursu Açılıyor.” Cumhuriyet, 18 İkinci Teşrin [Kasım] 1937.
• “Zehirli Gaz İçin Yapılan Elbise: Bir Türk Sanatkârının İcadı Beğenildi.” Cumhuriyet, 30 Haziran 1934, 4.
• “Zehirli Gaz Kursları Faaliyete Geçti.” Cumhuriyet, 5 Birinci Teşrin [Ekim] 1939.
• “Zehirli Gaz Kursu: Kursa Devam Etmeyenler Para Cezası Alacak.” Cumhuriyet, 24 Mart 1937.
• “Zehirli Gazlar İçin Dün Hükümet ve Belediye Doktorlarına Bir Konferans Verildi.” Cumhuriyet, 19 Şubat 1936.
• “Zehirli Gazlardan Korunma Cemiyeti.” Cumhuriyet, 22 Eylül 1933.
• “Zehirli Gazler Kursularına Devam Edecek Memurlar.” Cumhuriyet, 8 Mart 1937.
• “Zehirli Gazler.” Cumhuriyet, 26 Nisan 1933.
• “Zehirli Gazlerden Korunma Çareleri.” Cumhuriyet, 28 Nisan 1933.
• “Zehirli Gazlere Karşı Halkı Koruma Yerleri.” Cumhuriyet, 24 Temmuz 1935.
• “Zehirli Gazlere Karşı Şimdiden Hazırlanmalı.” Cumhuriyet, 5 Mayıs 1933.
• “Ankara Mamak’ta Kurulan Zehirli Gaz Maskesi Fabrikası’nın Açılış Töreninde Yapılan Konuşma. Erişim 20 Haziran 2019. http://www.ismetinonu.org.tr/ismet-inonu-1933-1938.htm#_ftn137
• “Bilgilendirme.” Erişim 2 Mayıs 2019. https://www.afad.gov.tr/tr/23456/KBRN “TSK’nın Çok Özel 55 Adamı." Erişim 2 Mayıs 2019. http://www.milliyet.com.tr/gundem/tsknin-cok-ozel55-adami-1870862
• TBMM. Albümü 1920-2010 1. Cilt 1920-1950, yayına hazırlayanlar Sema Yıldırım ve Behçet Kemal Zeynel. Ankara: TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, 2010. Erişim 5 Nisan 2019. https://www.tbmm. gov.tr/TBMM_Album/Cilt1/index.html