Mehmed Said Efendi’nin Misâha Risâlesi

Yıl 2020, Cilt: 21 Sayı: 2, 249 - 270, 03.07.2020

Atilla Polat Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

Öz

Mehmed Said Efendi (ö. 1767), Humbaracı Ahmed Paşa (1675-1747) olarak tanınan Claude Alexandre de Bonneval’in idaresi altında 1735 yılında kurulan Ulûfeli Humbaracı Ocağı’nda mühendis hocası olarak görev yapmıştır. Said Efendi’nin geometri ve astronomi alanlarında telif ve tercüme olarak birçok eseri bulunmaktadır. Kendisinin icat ettiğini söylediği rub‘-ı müceyyeb-i zü’lkavseyn (veya diğer ismiyle müsellesiye) adlı mühendislik aleti üzerine olan risâlesi ile Avrupa kaynaklarından tercüme ederek hazırladığı pergâr-ı nisbe aletini anlattığı risâlesi Mehmed Said Efendi’nin bilimsel aletlere olan ilgisini göstermektedir. Daha önce incelenmiş olan yukarıdaki risâlelere ek olarak, bu çalışmada Mehmed Said Efendi’nin 1154/1741 senesinde el-Hacc (Şehlâ) Ahmed Paşa için hazırladığı ve arazi ölçümünde (misâha) kullanılan tabla aletinden bahsettiği risâlesi tanıtılacaktır. Eserin yeni bulunan nüshalarından bahsedilecek ve çeviriyazısı da verilecektir. Bu risâle, Ebu Sehl Nu‘mân Efendi’nin tabla aleti üzerine olan Tebyînü A‘mâli’l-Misâha adlı eseriyle aynı dönemde yazıldığından iki eser arasında bir ilişki olup olmadığı üzerinde de durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Mehmed Said Efendi, geometri, tabla, misâha

Mehmed Said Effendi’s Treatise on Land-Surveying

Öz

Mehmed Said Effendi (d. 1767) was an engineering teacher at the Ulûfeli Humbaracı Ocağı (The Corps of Salaried Bombardiers), founded in 1735 under the direction of Claude Alexandre de Bonneval (alias Humbaracı Ahmed Pasha, 1675-1747) in Istanbul. A treatise he composed on an engineering instrument rub‘-ı müceyyeb-i zü’l-kavseyn (or müsellesiye - the trigonometrical instrument), which he says he invented, and another one on pergâr-ı nisbe (the sector) compiled from European sources, witness his interest in scientific instruments. This article will introduce Mehmed Said’s treatise which describes the plane table used in land-surveying (misâha) dated 1154/1741. Recently found copies will also be mentioned and a Romanized text of the treatise will also be given. Mehmed Said’s treatise was penned in a period when Ebu Sehl Nu‘mân Effendi wrote his Tebyînü A‘mâli'l-Misâha, also dealing with the plane table. The present study will also emphasize the possible relationship between the two works.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Said Efendi, plane table, geometry, land-surveying

Kaynakça

• Ebû Sehl Numan Efendi. Tebyînü A‘mâli’l-Misâha, İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ), Nadir Eser Koleksiyonu TA590.E.292 1741, 109 yaprak.
• Ebû Sehl Numan Efendi. Tebyînü A‘mâli’l-Misâha, Kandilli Rasathanesi, Türkçe Yazmalar 86, 99 yaprak.
• Ebû Sehl Numan Efendi. Tebyînü A‘mâli’l-Misâha, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine 611/1, 1a-40b.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, T6847, 9 yaprak.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, Kütahya, Vahidpaşa 729, 107b-114b.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Riyaziye 116, 8 yaprak.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine 1753/4, 37b-43a.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, Topkapı Sarayı Müzesi, Hazine 609/1, 1b-8b.
• Mehmed Said Efendi, Risâletü’l-Misâha, Topkapı, Hazine 611/2, 41b-46a.
• Mehmed Said Efendi. “Risâletü’l-Hendese”, t.y. Hazine. Topkapı Sarayı Müzesi.
• Salih Zeki. Kāmûs-ı Riyâziyât IV, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, T911.
• Adıvar, A. Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim. 3. bs. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970.
• Ahmed Vefik Paşa. Lehçe-i Osmanî. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1306.
• Ali Seydi. Resimli Kāmûs-ı Osmânî. C. 1. İstanbul: Cihân Matbaası, 1330.
• Bahaeddin. Türkçe Lügat. İstanbul: İkbal Kitabhanesi, 1336.
• Bir, Atilla ve Mustafa Kaçar. “Ottoman engineer Mehmed Said Efendi and his treatise on vertical sundial”. Multicultural Science in the Ottoman Empire içinde, editör Ekmeleddin Ihsanoglu, Kostas Chatzis ve Efthymios Nicolaïdis, 91-105. Turnhout: Brepols Publishers, 2003.
• Bosnavi, Ömer. Bosna Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1979.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. Hazırlayan İsmail Özen. C. 3. 3 c. İstanbul: Meral Yayınları, 1975.
• Ebû Sehl Nu‘mân Efendi. Tedbîrât-ı Pesendîde (Beğenilmiş Tedbirler). Hazırlayan Ali İbrahim Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Emecen, Feridun. “Ahmed Paşa, Şehlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 114. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, ve Ramazan Şeşen. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. C. 1. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araşatırma Merkezi (IRCICA), 1997.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin ve Ramazan Şeşen. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi. C. 2. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araşatırma Merkezi (IRCICA), 1997.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, ve Cevat İzgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. C. 1. İstanbul: İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 1999.
• İzgi, Cevat. “Nûman Efendi, Eğinli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33: 235-236. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Kaçar, Mustafa, ve Atilla Bir. “Osmanlı Mühendislerinden Mehmed Said Efendi’nin Dikey Duvar Saatleri Hakkındaki Risalesi”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 3, sy 1 (2001): 1-18.
• Kaçar, Mustafa, ve Atilla Bir. “Ottoman engineer Mehmed Said Efendi and his works on a geodesical instrument (Müsellesiye)”. Multicultural Science in the Ottoman Empire içinde, editör Ekmeleddin Ihsanoglu, Kostas Chatzis ve Efthymios Nicolaïdis, 71-89. Turnhout: Brepols Publishers, 2003.
• Kaçar, Mustafa. “İlk Osmanlı Mühendis Hocası Mehmed Said Efendi ve İcad Ettiği Rub'-ı Müceyyeb-i Zülkavseyn (Müsellesiye) Adlı Mühendislik Aleti”. Yayımlanmamış doçentlik tezi, İstanbul Üniversitesi, 2000.
• Mehmed Salâhî. Kāmûs-ı Osmânî. C. 2. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1313.
• Muallim Naci. Lugat-ı Naci. İstanbul: Asr Matbaası, 1317.
• Muhammed Said. Manzum Küre Tarifnamesi. Çeviren Tahir Nejat Gencan. İstanbul: Kandilli Rasathanesi, 1973.
• Öklid, Elemanlar, haz. Ali Sinan Sertöz, s. 16, 29-30, 170-171, http://sertoz.bilkent.edu.tr/oklid/elemanlar.pdf
• Polat, Atilla, ve Ali Demirci. “Kâtip Çelebi’nin Hendese Bilen Kadısına Müşahhas Bir Örnek: Eğinli Nu‘mân Efendi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl içinde, editör Ahmet Hamdi Furat, Nilüfer Kalkan Yorulmaz, ve Osman Sacid Arı, 2:157-77. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Polat, Atilla. “Treatises on Pergar-ı Nisbe (the Sector) in Manuscript Collections in Turkey”. Instruments Between East and West içinde, editör Neil Brown, Silke Ackermann ve Feza Günergun, 39-54. Brill, 2019.
• Raif Necdet [Kestelli] ve Hasan Bedreddin. Resimli Türkçe Kāmûs. 2. bs. İstanbul, 1927.
• Redhouse, J. W. A Turkish and English Lexicon. Constantinople: Boyajiyan, 1890.
• Samy Bey Fraschery. Kāmûs-ı Fransevî Fransızcadan Türkçeye Lügat Kitabı. 4. bs. İstanbul: Mihran Matbaası, 1322.
• Şemseddin Sami. Kāmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası, 1317.