1917’de Kurulan Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni’nin Çalışmalarını Düzenleyen Talimatnâmeler

Yıl 2021, Cilt: 22 Sayı: 2, 277 - 340, 05.07.2021

Kübra Fettahoğlu

https://doi.org/10.26650/oba.856761

Öz

Türkiye’de meteorolojik gözlem yapmak amacıyla açılan ilk devlet kurumu, Avrupa devletlerinin meteorolojik gözlem bilgisi talep etmesi neticesinde 1868’de İstanbul’da kurulan Rasathane-i Amire’dir. Yaklaşık 50 yıl sonra, Birinci Dünya Savaşı, tüm imparatorluğu kapsayacak modern bir klimatoloji ve meteoroloji teşkilatının kurulması için yeni bir fırsat yaratmıştır. O dönemde kurulan Osmanlı-Alman İmparatorluğu ittifakı sayesinde Dârülfünun’a Alman uzmanlar davet edilmiştir. Coğrafya müderrisi olarak Darülfünun’a gelen Dr. Erich Obst’un başkanlığında 1917’de faaliyete geçen Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni, Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni Talimatnâmesi’ni ve Rasad Merkezlerine Mahsus Talimatnâme’yi yayımlayarak Osmanlı Devleti’nde ülke geneline yayılan, modern, sivil bir klimatoloji ve meteoroloji teşkilatı için ilk defa ayrıntılı ve sistematik bir program ortaya koymuştur. Bu talimatnâmeler, ideal ve yetkin bir meteoroloji şebekesinin nasıl olması gerektiği noktasında Osmanlı yöneticilerine iyi bir model sunmuştur. Makalede, söz konusu iki talimatnâme çerçevesinde Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni ile gözlem istasyonlarından beklenen çalışmalar tanıtılmış, arşiv belgeleri, gazete haberleri ve literatür bilgileri ışığında projenin ne ölçüde hayata geçirilebildiği sorgulanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Meteoroloji, klimatoloji, talimatnâmeler, Birinci Dünya Savaşı, Alman İmparatorluğu, Osmanlı İmparatorluğu, Dârülfünun, Erich Obst, Maarif Nezareti

The Regulations Setting the Works of the Tedkikat-i İklimiyye Committee Established in 1917

Öz

An imperial observatory (Rasathane-i Âmire) was established in 1868 in Istanbul as a response to European requests of meteorological data from Ottoman ports and cities. World War I offered a new opportunity for establishing a modern meteorology and climatology organization in the Empire. Owing to the Ottoman–German Empire alliance established at that time, German professors were invited to teach in the Dârülfünun (University). A Meteorology Committee (Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni) was founded in 1917 in the Dârülfünun under the chairmanship of Dr. Erich Obst, professor of geography. Two regulations were issued the same year to organize the work to be carried out by the Commitee and the observational centers (Rasad Merkezleri). Through these regulations, Obst suggested a systematic program for collecting meteorological data in the Ottoman Empire. The present study aims to introduce the work of the Meteorology Committee and the observational centers based on the two afore-mentioned regulations.

Anahtar Kelimeler

Meteorology, climatology, regulations, World War I, German Empire, Ottoman Empire, Dârülfünun, Erich Obst, Ministry of Education

Kaynakça

• T. C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâbıâli Evrak Odası (BEO): 4514/338537.
• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyrüsefer Müdüriyeti (DH.EUM.SSM): 61/32, 33/65.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye (DH.İ.UM): 19-2/1-23.
• İrade Tasnifi Dosya Usulü İradeler (İ.DUİT): 54/77.
• Maarif Nezareti Evrak Odası (MF.VRK): 46/37.
• Maarif Nezareti, İstatistik Kalemi (MF.İST): 52/4.
• Maarif Nezareti, Mektubî Kalemi (MF.MKT): 1237/53, 1230/17, 1223/80, 1219/47, 1224/5, 1227/40, 1226/39, 1229/30, 1223/17.
• Maarif Nezareti, Muhasebe Kalemi (MF.MH): 2289/10, 2289/68, 2284/5, 2300/120, 2285/124, 2351/98, 2358/54.
• Maarif Nezareti Tedrisât-ı Âliye İdaresi (MF.ALY): 105/94, 104/49, 107/53, 115/116, 124/100, 125/88, 125/83, 128/31, 126/91, 129/9.
• Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Arşivi
• Dr. Obst’un Maarif Nezareti Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni Anteti altında hazırladığı 6 maddelik tarihsiz ilannâme.
• Heybeli Ada Rasıdı Hüseyin Efendi’nin Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni’ne gönderdiği 20 Temmuz 1918 (1334) tarihli rapor.
• Keşan Rasıdı Mustafa Bey’in Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni’ne gönderdiği 1 Ocak 1918 (1334) tarihli rapor.1918 Ocak Ayı Edirne Gözlem Defteri.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri. İstanbul: Türk Ekonomi Bankası, 2001.
• Akyol, İbrahim Hakkı. “Son Yarım Asırda Türkiye’de Coğrafya-II.” Türk Coğrafya Dergisi 2 (1943): 121-136.
• Aynî, Mehmed Ali. Darülfünûn Tarihi. Hazırlayan Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kitabevi, 2007.
• Ceylan, Mehmet Akif. “Türkiye Coğrafyasına Katkıda Bulunan Yabancı Bilim Adamları: E. Obst, Th. LeFebvre ve E. Chaput.” Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVİD) II/1 (2003): 311-351.
• Devlet-i Osmaniyye’nin 1334 Sene-i Maliyyesi’ne Mahsus Büdcesidir. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334 [1918].
• Dizer, Muammer. “Türkiye’de Meteoroloji.” Bilim Tarihi 21 (1993): 3-19.
• _________. “Osmanlı’da Rasathaneler.” Fatih’ten Günümüze Astronomi: Prof. Dr. Nüzhet Gökdoğan Sempozyumu – 7 Ekim 1933, 27-68. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi, 1994.
• _________. “Rasathane-i Âmire.” Bilim Tarihi 16 (1993): 3-11.Dölen, Emre. “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Darülfünun.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 10, 1 (2008): 1-46.
• _________. İstanbul Darülfünunu’nda Alman Müderrisler 1915-1918. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi, c. 3-4. İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Fettahoğlu, Kübra. Rasathane-i Âmire (1868-1922). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Darülfünûn: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, 1-2. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kadıoğlu, Sevtap. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Meteorolojinin Kurumsallaşması ve Ahmet Tevfik Göymen. İstanbul: Anka Matbaa, 2012.
• Krebs, Norbert. “Wirtschaftsgeographische Studien in der Europäischen Türkei (Thrakien).” Geographische Zeitschrift 27, 7-8 (1921): 184-185.
• Obst, Erich. Das Klima Thrakiens als Grundlage der Wirtschaft (Leipzig: Verlag von B. G. Teubner, 1921).
• Obst, Erich. Boğazlar (İstanbul-Çanakkale) Mıntıkası İklimi. Çeviren Mustafa Niyazi. İstanbul: Tefeyyüz Kitaphanesi/Necmi İstikbal Matbaası, 1932.
• Özege, Seyfettin. Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, c. 5. İstanbul: 1971-1979.
• Rasad Merkezlerine Mahsus Talimatnâme. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333 [1917].
• Selçuk, Mustafa. İstanbul Darülfünûnu Edebiyat Fakültesi (1900-1933). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2012.
• Tedkikat-ı İklimiyye Encümeni Talimatnâmesi. İstanbul: y.y., 1334 [1917].
• Unat, Faik Reşit. “Memleketimizde Bir Coğrafya Cemiyeti Kurma İstekleri ve Teşebbüsleri.” Türk Coğrafya Dergisi 1 (1943): 16-22.