Notes on the Armeno-Turkish Edition of “Cutter’s Physiology”: Ilm-i Teshrih ve Bahs-i Hayat-i Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Qavaidi (1868) image

Yıl 2022, Cilt: 23 Sayı: 2, 291 - 334, 01.07.2022

Şeref Etker

https://doi.org/10.26650/oba.1086266

Öz

“Cutter’s Physiology” refers to a series of titles on anatomy, physiology, and hygiene compiled by Calvin Cutter, M.D. (1807–1873). These basic texts initially found their place in the curricula of high schools and colleges throughout the United States and were then promoted abroad and subsequently translated. Dr. Cutter’s A Treatise of Anatomy, Physiology, and Hygiene Designed for Colleges, Academies and Families (1849) was rendered into Turkish by Miss Myra Allen Proctor (1834–1914), the first principal of the Girl’s Seminary in Aintab, Turkey. Her translation was edited by Rev. Andrew Tully Pratt, M.D. (1826–1872), and published in Armeno-Turkish in 1868 by the American Board of Commissioners for Foreign Missions in Istanbul. The resulting illustrated textbook, entitled Ilm-i Teshrih ve Bahs-i Hayat-i Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Qavaidi, became basic reading for Armenian students whose primary tongue was Turkish. This small volume is of special interest for the medical terminology it employed, which constituted a unique vocabulary within mid-19th c. Armeno-Turkish literature. This study also establishes that Miss Proctor was the translator of Coğrafya-yı Tabii İlmine Esas-ı Muhtasar, based on David M. Warren’s treatise Physical Geography, published both in Armeno-Turkish (1883) and Ottoman Turkish (1884).

Anahtar Kelimeler

Calvin Cutter, anatomy, physiology, hygiene, Armeno-Turkish, medical terminology, Aintab, Myra Allen Proctor, Andrew Tully Pratt, history of health sciences, physical geography

Ermeni Harfli Türkçe bir “Medrese” Fizyoloji Kitabı Üzerine Notlar: C. Cutter, İlm-i Teşrih ve Bahs-i Hayat-ı Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Kavaidi (1868)

Öz

Amerikalı tıp doktoru Calvin Cutter’ın (1807-1873) anatomi, fizyoloji ve hijyen konularını kapsayan İngilizce kitapları orta ve yüksek okullarda temel kaynak olarak kullanıldığı gibi, yazıldığı dönemde dünya dillerine de çevirilmiştir. ‘Cutter’ın fizyolojisi’ olarak tanınan bu kitaplardan biri olan A Treatise of Anatomy, Physiology, and Hygiene Designed for Colleges, Academies and Families (1. bs., 1849), Antep’teki Amerikan Protestan Kız Okulu’nun kurucusu Bayan Myra Allen Proctor (1834-1914) tarafından Türkçe’ye çevirildikten sonra, Dr. Andrew Tully Pratt’ın (1826-1872) editörlüğünde 1868 yılında, İlm-i Teşrih ve Bahs-i Hayat-ı Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Kavaidi adıyla İstanbul’da Ermeni harfleriyle yayımlanmış ve Türkçe konuşup okuyan Ermeni öğrencilere temel sağlık bilgisinin verildiği fizyoloji dersinde okutulmuştur. On dokuzuncu yüzyılın Ermeni harfli Türkçe literatürü içinde özgün bir yeri olan bu kitaptan tıp öğretiminde de yararlanıldığı anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, Ermenice metin Latin harflerine çevrilerek içerik, sözcük dağarcığı ve seçilen tıbbi terimler karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Araştırma ayrıca, Myra A. Proctor’un, David M. Warren tarafından yazılan Physical Geography başlıklı fiziki coğrafya eserini Coğrafya-yı Tabii İlmine Esas-ı Muhtasar başlığı ile çevirdiğini saptamıştır. Çeviri, Ermeni harfli Türkçe olarak (1883) ve Osmanlı Türkçesi ile (1884) yayımlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Calvin Cutter, Anatomi, Fizyoloji, Hijyen, Ermeni harfli Türkçe, Tıbbi terminoloji, Antep, Myra Allen Proctor, Andrew Tully Pratt, Sağlık bilimleri tarihi, Fiziki coğrafya

Kaynakça

• Acıduman, Ahmet ve Berna Arda. “Anatominin Görsel Boyutu Üzerine Tarihsel Bir Örnek.” Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi (Ankara) 53 (2010): 66-75.
• ’ԱՀՏ Ը ՃԷՏԻՏ ԵԱ›ՆԻ ԻՆՃԻԼ Ի ՇԷՐԻՖ ԼԻՍԱՆԸ ԱՍԼԻ Ի ԵՈՒՆԱՆԻՏԷՆ ՊԻԹ ԹԷՐՃԻՒՄԷ
• [’Ahd[-]ı Cedid ya’ni İncil[-]i Şerif: Lisan[-]ı Asli[-]i Yunaniden bit[-]Tercüme.. İstanbol: A. H. Boyacıyan Matbaası, 1875.
• Aksoy, Ömer Asım. Gaziantep Ağzı I, Gramer (Fonetik, Morfoloji, Sintaks) Başka Diller ve Ağızlarla İlgiler, Halk Ağzından Parçalar. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1945.
• Aksoy, Ömer Asım. Gaziantep Ağzı III, Sözlük ve Kullanılmayan Kelimeler. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1946.
• Aziz, Kırımi. Kimya-yı Tıbbi, Cild-i evvel. Deraliye [İstanbul]: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası, [H.] 1285 [1868].
• Baytop, Turhan. Türk Eczacılık Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, 1985.
• Bozaciyan, Hagopos V. ՀԱՄԱՌՕՏ ԲԱՌԱՐԱՆ ՏԱՃԿԵՐԷՆ - ՀԱՅԵՐԷՆ [Hamarot Bararan Taçkeren
• - Hayeren / Muhtasar Türkçe - Ermenice Lügat]. Viyana: Mıhitaryan Matbaası, 1858.
• Catalogue of the Library of the American Oriental Society. Hazırlayan Elizabeth Strout. New Haven, CT: Yale University Library, 1930.
• [Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye]. Dictionnaire des Sciences Médicales Français - Turc / Lûgat-ı Tıbbiye.
• İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası, [H.] 1290 [1873].
• [Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye]. Lûgat-ı Tıb, Fransızca’dan Türkçe’ye. İstanbul, [R.]1316 [1900].
• Cutter, Calvin. A Treatise of Anatomy, Physiology, and Hygiene Designed for Colleges, Academies, and Families, with one hundred and fifty engravings, revised stereotype edition. New York: Clark & Maynard, 1852.
• Cutter, Calvin. First Book on Anatomy, Physiology, and Hygiene for Grammar Schools and Families, with eighty-three engravings, revised stereotype edition. New York: Clark, Austin and Smith, 1858.
• Cutter, Calvin. New Analytic Anatomy, Physiology and Hygiene, Human and Comparative for Colleges, Academies and Families. Philadelphia: J.B. Lippincot & Co., 1870.
• [Cutter, Calvin.] ԻԼՄԻ ԹԷՇՐԻՀ Վէ ՊԱՀՍԻ ՀԱՅԱԹԸ ՊԷՏԷՆԻՅԷ ԻԼԷ ՍԱՀՀԱԹ ՈՒ ԱՖԻՅԷԹ
• ԳԱՎԱԻՏԻ [İlm[-]i Teşrih ve Bahs[-]i Hayat[-]ı Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Kavaidi. [Çeviren Myra Allen Proctor, editör Andrew Tully Pratt]. İstanbol [İstanbul]: Matbaa-i Aramyan, 1868.
• [Cutter, Calvin.] Начална книга за анатомия и физиология, с 95 фигури. (Превод от английский, Д - ръ Кътеръ) От книжарницата на Хр. данова и др [Naçiyalna Kniga za Anatomiya i Fiziologiya, s 95 figuri, prevod ot Angliskiy, Dr. Kutteru. Çeviren Theodore L. Byington]. Plovdiv [Filibe]: ot knizharnitsata na Khr. Danova i Dr.], 1867; [2. bs.] 1872.
• [Cutter, Calvin.] image [Kelvin Kutır, Kitāb Mabādīʾal-Tashrīḥ wa al-Fīsiyūlūciyā wa al-Hīciyin li-acl Awlād al-Madāris. Çeviren George E. Post. Beirut: al- Matba‘a al-Amirkaniya, 1870; [2. bs.] 1889.
• [Cutter, Calvin.] ՏԱՐԵՐՔ ԱՆԴԱՄԱԶՆՆՈՒԹԵԱՆ, ԲՆԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹԵԱՆ: ԸՆՏԱՆԵԱՑ ՈՒ ԴՊՐՈՑԱՑ ՀԱՄԱՐ, Կոնստանդնուպոլիս, ի
• Տպարանի Ա. ՀԱԿՈԲ ՊՕՅԱՃԵԱՆ, [Darerk Antamazınnutyan, Pınakhosutyan yev Aroğçabahutyan: Indanyats u Tıbrotsats Hamar. Konsdantnubolis [İstanbul]: i dbarani A. Hagop Boyacıyan] 1874; [2. bs.] 1885.
• Cankara, Murat. “Armeno-Turkish Writing and the Question of Hybridity.” An Armenian Mediterranean: Words and Worlds in Motion. Hazırlayanlar Kathryn Babayan ve Michael Pfifer içinde, 173-1919. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan, 2018.
• Çoban Döşkaya, Füsun. “Amerikalı Kadın Misyoner Myra A. Proctor’un Aintab (Antep) Faaliyetleri.” Tarihten Günümüze Ayıntab - Gaziantep (Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu [Gaziantep, 25-27 Aralık 2017] Milli Mücadele Döneminde Gaziantep Bildiri Metinleri Kitabı). Editörler Ahmet Gündüz, Murat Çelikdemir, Selim Osrak ve Murat Dağ içinde, 355-385. Ankara: Gaziantep Büyükşehir Belediyesi, 2018.
• “Dr. Wellisch gestorben. Ein Vertrauensmann Herzls.” Wiener Morgenzeitung, Nr. 2765, 7 November 1926.
• Firakî Abdurrahman Çelebi. Hikayat-ı Kırk Su‘al. Quarante Questions adressées par les Docteurs juifs au Prophète Mahomet, le Texte turc avec un Glossaire turc-français, publié par Julius Theodor Zenker. Vienne: Imprimerie de la Cour impériale royale et d’État, 1851.
• Guyton, Arthur C. Textbook of Medical Physiology, [1. bs.]. Philadelphia: W.B. Saunders, 1956.
• Guyton, Arthur C. Fizyoloji. Hazırlayan Aykut Kazancıgil, çevirenler Edip Aktin, Muammer Bige, Kemalettin Büyüköztürk, Sevim Devrim, Nihat Dorken, Kemal Önen, Faruk Yenel, Gürcan Ünal, [1. bs.]. Ankara: Güven Kitabevi, 1977.
• Günergun, Feza. “Ondokuzuncu Yüzyıl Türkiye’sinde Kimyada Adlandırma.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5, (2003): 1-34.
• Güven, Meriç. “Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Tıp Yazmalarındaki Türkçe Organ Adları Üzerine Bir İnceleme.” Türklük Bilimi Araştırmaları (Ankara) 26 (Güz 2009): 109-141.
• Hacı Paşa (Celalüddin Hızır). Müntahab-ı Şifa, Giriş-Metin-Sözlük, [2. bs.]. Hazırlayan Zafer Önler. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2019.
• [Hagopyan, Hovsep ve Andon Hagopyan]. Յակոբեան, Յովսէփ եւ Անտոն. ՏԱՐԵՐՔ ՄԱՐԴԱԿԱԶՄՈՒԹԵԱՆ [Darerk Martagazmutyun]. Կ.Պոլիս, ի տպագրութւն Յ. Գավաֆեան [İstanbul: H. Kavafyan], 1890.
• Harita-i Vücud-ı Beşer. Hazırlayan Doktor Veliş [S.N. Wellisch]. İstanbul: Büberciyan Kitabhanesi, 1327/1911.
• Herrick, F. George. An Intense Life: A Sketch of the Life and Work of Rev. Andrew T. Pratt, M.D., Missionary of the A.B.C.F.M. in Turkey, 1852-1872. Chicago: Fleming H. Revell, 1890.
• Hetzer, Armin. Dačkerēn-Texte: eine Chrestomathie aus Armenierdrucken des 19. Jahrhunderts in türkischer Sprache. Wiesbaden: O. Harrassowitz, 1987.
• Hezarfen Hüseyin Efendi. Lisânü’l-Etibbâ/ Tabiplerin Dili. Giriş-Çeviriyazı-Söz Varlığı-Madde Başları Dizini. Hazırlayan Fatih Kaya. İstanbul: Hiperyayın, 2018.
• İngiliz ve Metrik Ölçü Sistemlerinin Birbirlerine Tahvili. Ankara: Erkanı Umumiye Basımevi, 1958.
• [İstanbul Üniversitesi] Tıp Fakültesi Terim Komitası. İnsan Anatomisini İlgilendiren Ana Terimler. İstanbul: Kader Basımevi, 1943.
• Johnson, Brian. Şifahane ‘The House of Healing’: A Brief Account of Gaziantep’s American Hospital and Associated Historical Institutions. İstanbul: SEV Yayınları, 2008.
• Johnson, Brian. Şifahane: Gaziantep’in Amerikan Hastanesi ve Bağlı Tarihi Kurumların Kısa Tarihçesi.
• Çeviren Handan Cingi. İstanbul: SEV Yayınları, 2008.
• Journal of the American Oriental Society (New Haven, CT) 10 (1880): clxxxvii.
• Kemal Cenap [Berksoy]. İnsan Teşrih Modeli: Erkek. İstanbul: Kanaat Kütüpanesi, 1934.
• Kiram, Zeki Haşmet. Kamus-ı Teşrih, Latince - Türkce/Vocabularium Anatomiae Latine - Turcice. Berlin: Morgen- u. Abendland-Verlag/Şark ve Garb Kütübhanesi, 1923.
• Kocabaşoğlu, Uygur. “Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. Yüzyılda Amerikan Matbaaları ve Yayımcılığı.” Murat Sarıca Armağanı. Hazırlayanlar Aydın Aybay ve Rona Aybay içinde, 267-285. İstanbul: Aybay Yayınları, 1988,
• Kural, Mahmut Şemsi. Komparatif Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica Comparativa), c. I, İskelet Sistemi. Ankara: Yüksek Ziraat Enstitüsü Yayınları, 1937; [2. bs.]. Ankara: Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yayınları, 1951.
• Kurt, Berker. “Yazıtlardan Günümüze Organ Adları ve Bunların Türkiye Türkçesi Ağızlarına Yansımaları.” Dede Korkut (Samsun) 6 (Nisan 2017): 48-61.
• Mehmed Esad Efendi, Şeyhülislam. Lehcetü’l-lügat. Hazırlayan H. Ahmet Kırkkılıç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, c.II. Hazırlayan Ekmeleddin İhsanoğlu, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz ve A. Hamdi Furat. İstanbul: IRCICA, 2000.
• Önler, Zafer. Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Öztek, Zafer. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992.
• Pratt, Andrew T. “On the Armeno-Turkish Alphabet.” Journal of the American Oriental Society 8 (1866): 374-376.
• Redhouse, James W. Müntahabat-ı Lügat-ı Osmaniye [1852/53]. Hazırlayanlar Recep Toparlı, Betül Eyövge Yılmaz, Yaşar Yılmaz. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
• Redhouse, James W. A Turkish and English Lexicon. [1890,] new impression. Beirut: Librarie du Liban, 1974.
• Rottenberg, Daniel. Un Manuscrit de 1891 Comme Exemple de la Terminologie Médicale Ottomane à la Fin du XIXe siècle. Istanbul: Les Éditions Isis, 2016.
• Sa‘di, Lutfi M. and George Sarton. “The Life and Works of George Edward Post (1838-1909).” Isis 28 (May 1938): 385-417.
• Seventy-Second Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Portland, Maine, October, 3-6, 1882. Boston: Riverside Press, Cambridge, 1882.
• Sixtieth Annual Report of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, Presented at the Meeting Held at Brooklyn, New York, October 4-7, 1870. Boston: Riverside Press Cambridge, 1870.
• Stambolski (Stanbulski), Hristo Tanyev. Lügat-ı Teşrih / Lügat-ı Teşrihiye: Türkiye ve Franseviye, Miftah-ı Teşrih. Dersaadet [İstanbul]: Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Matbaası, [H.]1290 [1873].
• Stepanyan, Hasmik A. Ermeni Harfli Türkçe Kitaplar ve Süreli Yayınlar Bibliyografyası (1727-1968).
• İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2005.
• “Syrian Mission.” The Reformed Presbyterian and Covenanter 9, 3 (March, 1871): 88-89.
• Taşkın, Faruk. “Amerikan Board’un Protestanlaştırma Projesi: Antep Amerikan Kız Okulu (1859-1917).”
• History Studies (Samsun) 12 (Haziran 2020): 877-896.
• Teotig [Teotoros Lapçinçiyan]. Baskı ve Harf : Ermeni Matbaacılık Tarihi. Çevirenler Sirvart Malhasyan ve Arlet İncidüzen. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012.
• “The Cholera and its Treatment by a Missionary Physician.” The Missionary Herald of the American Board 62 (March 1866): 65-67.
• Tuğlacı, Pars [Parseğ Tuğlacıyan]. Tarih Boyunca Batı Ermenileri, C. II, 1851-1890. İstanbul: Pars Yayın ve Ticaret Ltd.Şti., 2004.
• Warren, David M. An Elementary Treatise on Physical Geography, to which is added A Brief Description of the Physical Phenomena of the United States. Revised by. A.[Adolph] von Steinwehr. Philadelphia: Cowperthwait & Co., 1873.
• [Warren, David M.] ՃՕՂՐԱՖԻԱԻ ԹԱՊԻԻ ԻԼՄԻՆԷ ԷՍԱՍԻ ՄՈՒԽԹԱՍԱՐ, Կ.Պոլիս, տպ. Ա.
• Պօյաճեան, [Coğrafia[-]i Tabii İlmine Esas[-]ı Muhtasar. (Çeviren Myra Allen Proctor)]. K.Bolis [İstanbul]: db. A.[Agob] Boyacıyan], 1883.
• [Warren, David M.] Coğrafya-yı Tabii İlmine Esas-ı Muhtasar. [Çeviren Myra Allen Proctor]. İstanbul: Boyacıyan Agob Matbaası, 1884; [2. bs.] 1908.
• West, Maria A. The Romance of Missions: or, Inside Views of Life and Labor, in the Land of Ararat. New York: Anson D. F. Randolphy & Co., 1875.
• Woman’s Who’s Who of America, A Biographical Dictionary of Contemporary Women of the United States and Canada, 1914-1915. Edited by John William Leonard. New York: The American Commonwealth Company, 1914.
• Zeren, Zeki. Latince-Türkçe-Osmanlıca Anatomi Sözlüğü ve Türk Anatomi Terimleri. İstanbul: Hüsnütabiat Basımevi, 1946 ; [2. bs.] İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, 1959.
• Kandemir, Ayla. “Ermeni Harfli ‘İnciler’ İsimli Türkçe Dua Kitabının Türk Latin Alfabesine Aktarımı ve Ses Bilgisi. ” Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Üniversitesi, 2016.
• Kennedy, Judd W. “American Missionaries in Turkey and Northern Syria and the Development of Central Turkey and Aleppo Colleges, 1874-1967.” B.A. Thesis, Williamsburg, VA: College of William and Mary, 2008.
• Shepard, Herbert E. “Calvin Cutter: Zealot on the Path of Justice and Reform, 1807-1872.” M.A. Thesis, Boston: Boston College, 1982.
• Tufar, Nicolai. “Türk Dilinde Meronimi: Organ Adları.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2010.
• ‘ԱՀՏ Ը ՃԷՏԻՏ ԵԱ’ՆԻ ԻՆՃԻԼ Ի ՇԷՐԻՖ ԼԻՍԱՆԸ ԱՍԼԻ Ի ԵՈՒՆԱՆԻՏԷՆ ՊԻԹ ԹԷՐՃԻՒՄԷ
• [’Ahd[-]ı Cedid ya’ni İncil[-]i Şerif: Lisan[-]ı Asli[-]i Yunaniden bit[-]Tercüme]. İstanbul: A. H. Boyacıyan Matbaası, 1875. Erişim 10 Mart 2022. http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/haygirq/book/ aht_inchili_sherif_1875.pdf
• “Andrew T. Pratt.” Harvard University Houghton Library. Erişim 2 Ocak 2022. https://iiif.lib.harvard.edu/ manifests/view/ids:7303715
• “Andrew T. Pratt.” Daguerreotip c. 1852. Yale Collection: Yale Divinity School Library, New Haven, CT, ABD / Original Repository: Andover Newton Theological School Local Record Number: abcfm_ dagtype_047 / OID: 16398236 /PID: digcoll:4195090. Erişim 15 Ocak 2022. https://findit.library.yale. edu/catalog/digcoll:4195090
• “Coġrafya-yi ṭabîʻî ʻilmine esâs-i muh̲ taṣar, Image 1.” Library of Congress. Erişim 10 Mart 2022. https:// www.loc.gov/resource/amedhamid2.0004206/?sp=1&r=0.177,0.578,0.665,0.273,0
• “Coġrafya-yi ṭabîʻî ʻilmine esâs-i muh̲ taṣar, Image 3.” Library of Congress. Erişim 2 Mart 2022. https:// www.loc.gov/resource/amedhamid2.0004206/?sp=3
• Cutter, Calvin. A Treatise of Anatomy, Physiology, and Hygiene Designed for Colleges, Academies, and Families by Calvin Cutter, M.D., with one hundred and fifty engravings. Revised stereotype edition. New York: Clark & Maynard, 1852. Erişim 2 Mart 2022. https://babel.hathitrust.org/cgi/ pt?id=hvd.32044097029516&view=1up&seq=13&skin=2021
• Cutter, Calvin. A Treatise of Anatomy, Physiology, and Hygiene Designed for Colleges, Academies, and Families by Calvin Cutter, M.D., with one hundred and fifty engravings. Revised stereotype edition. New York: Clark, Austin and Smith, 1858. Erişim 23 Ocak 2022. https://www.gutenberg.org/ files/30541/30541-h/30541-h.htm#TC_1
• Cutter, Calvin. First Book on Anatomy, Physiology, and Hygiene for Grammar Schools and Families, with eighty-three engravings by Calvin Cutter, M.D. Revised stereotype edition. New York: Clark, Austin and Smith, 1858. Erişim 23 Ocak 2022. https://babel.hathitrust.org/cgi/ pt?id=hvd.32044097028765&view=1up&seq=9&skin=2021
• [Քէլվին Գըթթըր Kelvin Kıttır (Calvin Cutter)], ԻԼՄԻ ԹԷՇՐԻՀ Վէ ՊԱՀՍԻ ՀԱՅԱԹԸ ՊԷՏԷՆԻՅԷ ԻԼԷ ՍԱՀՀԱԹ ՈՒ ԱՖԻՅԷԹ ԳԱՎԱԻՏԻ [İlm[-]i Teşrih ve Bahs[-]i Hayat[-]ı Bedeniye ile Sahhat u Afiyet Kavaidi] Իսթանպօլ: Մաթպաաի Արամեան, 1868 (İstanbol: Matbaa-i Aramyan, 1868). Erişim 2 Ocak 2022. http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/haygirq/book/ilmi_teshrih_1868.pdf
• [Քէլվին Գըթթըր Kelvin Kıttır (Calvin Cutter)], ՏԱՐԵՐՔԱՆԴԱՄԱԶՆՆՈՒԹԵԱՆ, ԲՆԱԽՕՍՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԱՌՈՂՋԱՊԱՀՈՒԹԵԱՆ: ԸՆՏԱՆԵԱՑ ՈՒ ԴՊՐՈՑԱՑ ՀԱՄԱՐ. Կոնստանդնուպոլիս, ի
• տպարանի Ա. Հակոբ Պօյաճեան, [Darerk Antamazınnutyan, Pınakhosutyan yev Aroğçabahutyan: Indanyats u Tıbrotsats Hamar. Konsdantnubolis [İstanbul]: i dbarani A. Hagop Boyacıyan 1874. Erişim 10 Mart 2022. http://greenstone.flib.sci.am/gsdl/collect/haygirq/book/tarerq_aroxj1874.pdf
• Dobbins, Bobby. “Chasing a Turk! [I].” Erişim 10 Mart 2022. http://bobbydobbybloggy.blogspot. com/2010/10/chasing-turk.html
• Herrick, G. F. “Memorial Records for Andrew T. Pratt.” American Research Institute in Turkey (ARIT), Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item # 17379.
• Erişim 2 Mart 2022. http://www.dlir.org/archive/orc-exhibit/items/show/collection/12/id/17379
• “Myra A. Proctor.” Daguerreotip c. 1858. Yale Collection: Yale Divinity School Library, New Haven, CT,
• ABD / Original Repository: Andover Newton Theological School Local Record Number: abcfm_ dagtype_048 / OID: 16398237 / PID: digcoll:4195085. Erişim 15 Ocak 2022. https://findit.library.yale. edu/catalog/digcoll:4195085
• “Personnel Records for Myra A. Proctor.” American Research Institute in Turkey (ARIT), Istanbul Center Library, online in Digital Library for International Research Archive, Item # 15452. Erişim 2 Mart 2022. http://www.dlir.org/archive/orc-exhibit/items/show/collection/8/id/15452
• “Proctor, Myra Allen.” Woman’s Who’s Who of America, A Biographical Dictionary of Contemporary Women of the United States and Canada, 1914-1915. Edited by John William Leonard. 663-664. New York: The American Commonwealth Company, 1914. Erişim 3 Ocak 2022. https://babel.hathitrust.org/cgi/ pt?id=wu.89080103955&view=1up&seq=649&skin=2021