Takiyüddîn er-Râsıd’ın Rub’u Dairesi (Rub’u Müceyyeb) ile Çarpma ve Bölme İşlemlerinin Nasıl Yapılacağına İlişkin Urcuze li’l-Ceyb ve’d-Darb ve’l-Kısme Adlı Manzum Eseri

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 1, 217 - 229, 06.01.2023

Adem Akın

Öz

Matematiksel bilimler kapsamında manzum yazılmış eserlerin ne yoğunlukta kullanıldığı kesin olarak bilinmemekle beraber, İslam medeniyetinin tedris geleneğinde manzum eserlerin mektepten medreseye tüm eğitim kademelerinde kullanıldığına dair, günümüze kadar ulaşan çok sayıda örnek bulunmaktadır. Genel olarak edebi bilimlerde kullanılan şiirsel anlatım yönteminin, İslam medeniyetinde matematiksel bilimler yanında tıp ve eczacılık dallarında da didaktik kaygılarla yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmamızda bu alandaki önemli örneklerden birini teşkil eden, 16.yüzyıl Osmanlı astronomi âlimlerinden Takiyüddîn er-Râsıd’ın gözlem ve hesaplama işlemlerinde yoğunlukla başvurulan rub’u tahtasının kullanımına dair kaleme almış olduğu Urcuze li’l-Ceyb ve’d-Darb ve’l-Kısme başlıklı manzumenin temel matematik işlemlerine ilişkin kısmı incelenmiştir. Güneş saatinin mermer yüzeyler üzerine çizimine ilişkin Reyhanetü’r-Rûh adlı eserinin içerisinde yer alan ve türünün ilk örneği olduğunu düşündüğümüz, 13 beyitten oluşan bu metnin 3 nüshası günümüze ulaşmıştır. Biz burada Süleymaniye Kütüphanesi’nin (İstanbul) Esad Efendi koleksiyonundaki nüshayı inceleyerek konuyu açıklamaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Didaktik manzume, Matematik tarihi, Rub’u müceyyeb, Takiyüddîn er-Rasıd, Urcûze, Al-Urcuze, Didactic poem, History of mathematics, Sine quadrant, Taqi-al-Din al-Rasid

Teşekkür

Atilla Bir

Taqi-al-Din’s Poem Urcuze li’l-Ceyb ve’d-Darb ve’l-Kısme on Performing Multiplication and Division Using a Sine Quadrant

Öz

Although exactly how intensely works written in verse had been used within the scope of mathematical sciences is unknown, many surviving examples of verse works are found that point to them having been used at all education levels in the teaching tradition of Islamic civilization, from early schooling to madrasahs. The poetic expression method was fairly common in the literary sciences and is seen to have been used intensively in Islamic civilization for didactic purposes within the mathematical sciences, as well as in medicine and pharmacy. One important example of such poems was written by Taqi-al-Din al-Rasıd, a 16th-century Ottoman astronomer. His poem explains basic mathematical operations and is titled Urcuze li’l-Ceyb ve’d-Darb ve’l-Kısme. It is also part of his larger work Rayhanat al-Ruh and accounts for the use of the quadrant (rub’u). This instrument was used extensively in observation and calculation processes. This poem consists of 13 couplets and this study believes it to be the first of its kind, with three copies having survived to the present day. This study attempts to introduce and analyze the text based on the copy kept in the Esad Efendi collection of the Süleymaniye Library in Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Al-Urcuze, Didactic poem, History of mathematics, Sine quadrant, Taqi-al-Din al-Rasid

Kaynakça

• Basılı Kaynaklar / Printed Sources Acar, M. Şinasi, Atilla Bir ve Mustafa Kaçar. Rubu Tahtası Kullanım Kılavuzu. İstanbul: Biryıl, 2010. Altınay, A. Refik. Onuncu Asr-ı Hicrîde İstanbul Hayat 961-1000. İstanbul: Matbaa-i Orhaniye, 1333. Bir, Atilla. “Zamanı Belirlemeye Yarayan Aletler.” Osmanlı İmparatorluğunun Doruğu, 16. Yüzyıl Teknolojisi.
• Editör Kazım Çeçen içinde 231–271. İstanbul: İSKİ, 1999.
• Demir, Remzi. “Takiyüddîn İbn Ma’ruf’un Ondalık Kesirleri Trigonometri ve Astronomiye Uygulaması.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2 (1997): 187-209.
• Demir, Remzi. “Eski Bir Hesap Aleti: Rub’u’l-Müceyyeb ve Takiyüddîn İbn Ma’ruf’un Rub’u’l-Müceyyeble Yapılan İşlemler Manzumesi” Adlı Risalesi.” Bilim ve Felsefe Metinleri 1, 1 (1992): 29-54.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Taqī al-Dīn Abū Bakr Muḥammad ibn Zayn al-Dīn Ma’rūf al-Dimashqī” al-Ḥanafī.” Biographical Encyclopedia of Astronomers. Editörler Thomas Hockey ve diğerleri içinde 1122-1123. New York: Springer, 2014.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Cevat İzgi, Cemil Akpınar ve İhsan Fazlıoğlu. Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, c.1. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu içinde 214. İstanbul: IRCICA, 1997.
• Kaçar, Mustafa, Atilla Bir ve M. Şinasi Acar. 16. Yüzyıl Osmanlı Astronomu Takiyüddîn er-Râsıd’ın Gözlem Araçları, Âlât-ı Rasadiye lî Zîc-i Şehinşâhiye. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• Miroğlu, İsmet. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi sayı 3 (Ekim 1972): 63-74.
• Mordtmann, Johannes Heinrich. “Das Observatorium des Taqî ed-Dîn zu Pera.” Der Islam 13 (1923): 82-96. Şeşen, Ramazan. “Meşhur Osmanlı Astronomu Takiyeddin Râsıd’ın Soyu Üzerine.” Erdem 4, 10 (1988): 165-171.
• Tekeli, Sevim. “Taqi al-Din.” Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non- Western Cultures. Editör: Helaine Selin içinde 934-935. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 1997.
• Tekeli, Sevim. “Takiyeddin´de Güneş Parametrelerinin Hesabı.” Necati Lugal Armağanı içinde 703-706. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1968.
• Tekeli, Sevim. “Nasîrüddin, Takiyüddîn ve Tycho Brahe’nin Rasat Aletlerinin Mukayesesi.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 16, 3-4 (1958): 301-393.
• Tekeli, Sevim. “Onaltıncı Yüzyıl Trigonometri Çalışmaları Üzerine Bir Araştırma: Copernicus ve Takiyüddîn.” Erdem 2, 4 (1986): 219-272.
• Tekeli, Sevim. 16´ıncı Asırda Osmanlılar´da Saat ve Takiyeddin´in “Mekanik Saat Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri (Türkçe-İngilizce-Arapça Metin). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1966.
• Tezler /Theses
• Eryılmaz, Sümeyye. “İslam Medeniyetinde Riyazi İlimler Sahasında Telif Edilen Manzum Eserler (1300- 1800).” Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2020.