Modern Felsefe, Bilim ve Teknoloji Terimlerinin Türkiye’ye Girişi Çerçevesinde Istılahat-ı İlmiye Encümeni (1913-1919)

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 1, 139 - 164, 06.01.2023

Ebubekir Keklik

https://doi.org/10.26650/oba.1177031

Öz

Başta Fransızca olmak üzere, Batı dillerinde kullanılan modern felsefe, bilim ve teknoloji terimleri on sekizinci yüzyılın sonlarından itibaren Türkçeye girmeye başladı. Modern tıbbın Osmanlı ülkesine girmeye başlaması, hukuk ve siyaset alanında yeni terimlerin ortaya çıkışı, Batı dillerinde yazılan astronomi, coğrafya, jeoloji ve iktisatla ilgili eserlerin Türkçeye çevrilmesi, bu bilimlere ait terimlerin Türkçeye girişini hızlandırdı. Bu terimlerin bir kısmı basın-yayın ve ders kitapları yoluyla günlük konuşma diline de girdi. Ne var ki bu terimler Türkçeye ya aynen aktarılıyor ya da herkes yeni terimlere kendine göre bir karşılık buluyordu. Bu durum, hem Batı dillerinden tercüme edilen kitapların okunmasını çok zorlaştırıyor hem de çeşitli anlam karışıklıklarına sebep oluyordu. Bu sebeple ortak bir felsefe ve bilim diline duyulan ihtiyaç son dönem Osmanlı aydınlarının üzerinde önemle durdukları bir konu oldu. Bu konu ilk defa resmen II. Meşrutiyet döneminde ele alındı; bu dönemde doğrudan Maarif Nezareti tarafından, modern felsefe, bilim ve teknoloji terimlerine Türkçe karşılıklar bulmak ve tanımlar yapmak amacıyla 1913’te Istılahat-ı İlmiye Encümeni kuruldu. Üyeleri arasında Emrullah Efendi, Rıza Tevfik, Salih Zeki ve Ziya Gökalp gibi dönemin önde gelen bilim adamı, felsefeci ve düşünürlerinin bulunduğu Istılahat-ı İlmiye Encümeninin amacı Batı dillerinde kullanılan birçok bilimsel kavram ve terime Türkçe karşılıklar bulmak ve dört başı mamur bir Kamus-ı Istılahat hazırlamaktı. Encümen 1919 yılı başlarına kadar çalışmalarına aralıksız devam etti ve biri felsefeye, biri güzel sanatlara biri de genel bilimlere ait terimlerin bulunduğu üç farklı terimler sözlüğü yayımlandı. Sonuncusunda yalnızca A harfi ile başlayan terimler yer almaktaydı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı modernleşmesi, Istılahat-ı İlmiye Encümeni, Kamus-ı Istılahat-ı İlmiye, felsefe terimleri, bilim terimleri, Türkçe, Ottoman modernization, Turkish dictionary of scientific terms, philosophical terms, Turkish

The Committee for Scientific Terminology (Istılahat-ı İlmiye Encümeni, 1913-1919) and the Introduction of Modern Terms in Philosophy, Science, and Technology to Turkey

Öz

The modern philosophical, scientific, and technological terms used in Western languages began to enter Turkish at the end of the 18th century. The introduction of modern medicine into Turkey, the emergence of new issues in the fields of law and politics, and the translations of Western astronomical, geographical, geological, and economic works into Turkish accelerated the introduction of terms related to these sciences into Turkish. Some of these terms entered daily language through the press and textbooks. However, these terms either passed into Ottoman Turkish as they were or saw everyone coin different terms for each foreign one. These made the books translated from Western languages very difficult to read and caused various semantic problems. For this reason, the need for a common terminology in philosophy and science became one of the issues on which Ottoman intellectuals focused. This issue was formally discussed for the first time during the Second Constitutional Era. In 1913, the Istılahat-ı İlmiye Encümeni [Committee for Scientific Terminology] was established in order to find the Turkish equivalents for many scientific terms and concepts in modern philosophy, science, and technology terms. The members of the committee included eminent scientists, philosophers, and thinkers of the period such as Emrullah Efendi, Rıza Tevfik, Salih Zeki, and Ziya Gökalp. At the same time, the Committee aimed to prepare a full-fledged Turkish dictionary of scientific terms for scientific words of Western origin. The committee was active until the beginning of 1919 and published three terminology dictionaries: one on philosophy, one on the arts, and one on the general sciences, the latter included only the terms that start with the letter A.

Anahtar Kelimeler

Ottoman modernization, Turkish dictionary of scientific terms, philosophical terms, Turkish

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları / Archival Sources
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (MF.MKT.) 1199/15; 1201/12; 1213/95; 1191/51; 1201/63.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e) 1425/92; 1425/97.
• Basılı Kaynaklar / Printed Sources
• Aynî, Mehmet Ali. İntikad ve Mülahazalar - Dinî, Felsefî, Tasavvufî, Ahlakî ve Edebi. İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1339.
• Babanzâde Ahmed Naim. Mebâdî-i Felsefe’den Birinci Kitab İlmü’n-Nefs, Georges L. Fonsegrive’den Tercüme. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi, 2003.
• Bilim ile Bilim Tarihi Arasında Salih Zeki. Editör Elif Baga. İstanbul: Ketebe, 2021.
• Bölükbaşı, Rıza Tevfik. Biraz da Ben Konuşayım. Hazırlayan Abdullah Uçman. İstanbul: İletişim 1993. Bölükbaşı, Rıza Tevfik. Mufassal Kamus-ı Felsefe. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1330.
• Çelik, Hüseyin. Ali Suavi ve Dönemi. İstanbul: İletişim, 1994.
• Ergin, Osman Nuri. İlim, Terbiye ve Sanat Müesseseleri Dolayısiyle Türkiye Maarif Tarihi, c. 3-4. İstanbul: Eser Matbaası, 1979.
• Ertop, Konur. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Dil Sadeleşmesi.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 2: 333-340. İstanbul: İletişim, 1985.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Döneminde ‘Bilim’ Alanındaki Türkçe Telif ve Tercüme Eserlerin Türkçe Oluş Nedenleri ve Bu Eserlerin Dil Bilincinin Oluşumundaki Yeri ve Önemi.” Nazari Ufuk İslam-Türk Felsefe- Bilim Tarihinin Zihin Penceresi içinde 195-253. İstanbul: Ketebe, 2022.
• Istılahat-ı İlmiye Encümeni Tarafından Kamus-ı Felsefede Münderic Kelimât ve Tabirât İçin Vaz’ ve Tedvini Tensib Olunan Istılahat Mecmuasıdır. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1330.
• Istılahat-ı İlmiye Encümeni Tarafından Sanayi-i Nefisede Mevcut Kelimât ve Tabirât İçin Vaz’ u Tedvini Tensib Olunan Istılahat Mecmuasıdır. Câmi’i Celal Esad. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1330.
• İsmail Suphi Ethem. Ulum-ı Tabiiyye Lügati. Manastır: Beynelmilel Ticaret Matbaası, 1327-1911.
• Kalafat, Şermin. “Kutadgu Bilig’de Geçen Bazı Hesap Terimleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/59 (2018): 138-152.
• Kalafat, Şermin. “Kutadgu Bilig’de Geçen İki Matematik Terimi Hakkında: Cebr ü Mukâbel(e) ve ‘Aded-i cezrî.” Dil Araştırmaları 23 (2018): 159-172.
• Kalafat, Şermin. “Uygur Sivil Belgelerindeki Hesapla İlgili Söz Varlığından Hareketle Uygurlarda Hesap Kavramı ve Kültürü.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 7, 4 (2018): 2078-2118.
• Kalafat, Şermin. “Türkçede Sıra Dışı Bir Matematik Teriminin Semantik Yolculuğu: Kara Cümle.” Turkish Studies 14, 4 (2019): 2425-2448.
• Kamus-ı Istılahat-ı İlmiye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
• Kara, İsmail. Bir Felsefe Dili Kurmak -Modern Felsefe ve Bilim Terimlerinin Türkiye’ye Girişi. İstanbul: Dergâh, 2016.
• Karal, Enver Ziya. “Tanzimat’tan Sonra Dil Sorunu.” Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 2: 314-332. İstanbul: İletişim, 1985.
• Korkmaz, Zeynep. Türk Dilinin Tarihî Akışı İçinde Atatürk ve Türk Dil Devrimi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1963.
• Kushner, David. Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu. Çeviren Rekin Ertem, Şevket Serdar Türet ve Fahri Erdem. İstanbul: Kesit, 2009.
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1972. Lewis, Bernard. Müslümanların Avrupa’yı Keşfi. Çeviren İhsan Duru. İstanbul: Ayışığı, 2000.
• Lewis, Geoffrey. Trajik Başarı -Türk Dil Reformu. Çeviren Mehmet Fatih Uslu. İstanbul: Paradigma, 2007.
• Namık Kemal. “Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazâtı Şâmildir.” Tasvir-i Efkâr, 16 Rebiülâhir 1283: 1-2.
• Önler, Zafer. “Divânü Lügâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de Tıp Terimleri.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 146-161. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Önler, Zafer. “Karahanlı Dönemi Metinlerinde İnançla İlgili Türkçe Terimler.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 166-176. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Önler, Zafer. “On Dört ve On Beşinci Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Söz Varlığı.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 247-259. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Önler, Zafer. “On Dört ve On Beşinci Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 260-286. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Önler, Zafer. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 287-318. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Önler, Zafer. “On Dört ve On Beşinci Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri.” Dil ve Kültür Üzerine Yazılar içinde 319-370. İstanbul: Dergâh, 2019.
• Öksüz, Yusuf Ziya. Türkçe’nin Sadeleşme Tarihi - Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1995.
• Özdem, Ragıp. “Tanzimat’tan Sonra Yazı Dilimiz.” Tanzimat 1 içinde 859-931. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı, 1999.
• Sadoğlu, Hüseyin. Türkiye’de Ulusçuluk ve Dil Politikaları. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2010. Salih Zeki Özel Sayısı, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 7, 1 (2005).
• Saraç, Celal. Salih Zeki Bey Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Kızılelma, 2001.
• Sarıkavak, Kazım. “Yanyalı Esad Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 322-323. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2013.
• Szurek, Emmanuel. “Gouverner par les Mots - Une Histoire linguistique de la Turquie nationaliste.” Doktora tezi, Ecole des hautes Études en Sciences sociales, Paris, 2013.
• Şimşir, Bilal N. Türk Yazı Devrimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008. Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh, 2000.
• Tıngır, Andon B. ve Kirkor Sinapyan. Fransızcadan Türkçeye Istılahat Lügati - Dictionnaire français-turc des Termes techniques des Sciences, des Lettres, et des Arts. Constantinople: Imprimerie & Lithographie K. Bagdadlian, 1892.
• Uçman, Abdullah. “II. Meşrutiyet’ten Sonra İlmî Terimlerin Tespitinde Önemli Bir Teşebbüs: Istılahat-ı İlmiye Encümeni.” Türk Dili 536 (1996): 199-205.
• Uçman, Abdullah. “Istılahat-ı İlmiye Encümeni.” Tarih ve Toplum 40, 239 (2003): 257-274. Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken, 2001.
• Vahid. Bazı Istılahat-ı Mühimme-i Sanaiyye Hakkkında Mütalaat. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1331. Ziya Gökalp. Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Serdengeçti, 1961.
• Ziya Gökalp. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1918.