Sanitary Measures Taken by the Inspector-in-Chief of Public Hygiene Charles Bonkowski Pasha During the 1893-1895 Cholera Epidemic in Ottoman Turkey

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 1, 105 - 137, 06.01.2023

Hikmet Çil

https://doi.org/10.26650/oba.1179803

Öz

Cholera is an infectious disease that has caused many deaths throughout human history due to its ability to turn into an epidemic. The first cholera epidemic in the Ottoman Empire broke out in 1822, with epidemics being encountered after this date. Ottoman administrators formed the Meclis-i Umur-ı Sıhhiye [Council of Health Affairs] in 1838 to fight epidemic diseases, especially cholera. Moreover, the empire also appointed experts to combat epidemics. One of these experts was the chemist-pharmacist Charles Bonkowski Pasha, a refugee of Polish origin. Appointed as General Inspector-in-Chief of Public Hygiene in 1892, Bonkowski Pasha worked actively during the 1893-1895 cholera epidemic with his team in various cities of the Ottoman Empire such as Istanbul, Edirne, Bursa, Trabzon, Izmir, Izmit, and their surrounding areas. Bonkowski Pasha not only inspected the places he visited, but he also supervised the organization of sanitary officers and guided them with directives. He additionally presented his views to the Grand Vizier through his reports dealing with the emergence and spread of the disease in the places he’d inspected and the measures to be taken to bring it under control. Bonkowski Pasha attempted to maintain the sanitary measures he’d implemented in coordination with the Office of the Grand Vizier and the Council of Health Affairs. The present article is essentially based on the sanitation reports Bonkowski Pasha wrote that are kept in the Ottoman Archives in Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Cholera, Epidemics, Ottoman health administration, General Inspectorate of Public Hygiene, Charles Bonkowski Pasha, Municipality of Istanbul, Ottoman Empire

Hıfzıssıhha Umum Başmüfettişi Charles Bonkowski Paşa’nın Osmanlı Türkiye’sinde Başgösteren 1893-1895 Kolera Salgını Sırasında Aldığı Sağlık Önlemleri

Öz

Kolera, bir enfeksiyon hastalığıdır ve salgına dönüşebilme özelliği nedeniyle insanlık tarihi boyunca çok fazla can kaybına sebep olmuştur. Osmanlı İmparatorluğunda ilk kolera salgını 1822 yılında görülmüş, bu tarihten sonra da salgınlarla karşılaşılmıştır. Osmanlı yöneticileri, kolera başta olmak üzere diğer salgın hastalıklarla mücadele amacıyla 1838’de Meclis-i Umur-ı Sıhhiye’yi teşkil etmiştir. Devlet, bu kurumun yanı sıra salgınla mücadele için geniş yetkilerle donatılmış bazı uzmanları da görevlendirmiştir. Bu uzmanlardan birisi aslen Polonyalı (Leh) bir mülteci olan kimyager-eczacı Charles Bonkowski Paşa (1841-1905)’dır. 1892’de Hıfzıssıhha Umum Başmüfettişliği unvanı verilen Bonkowski Paşa, maiyetinde yer alan görevliler ile başta İstanbul olmak üzere Edirne, Bursa, Trabzon, İzmir, İzmit ve civarında başgösteren 1892-1895 kolera salgınında aktif görev almıştır. Gittiği yerlerde sadece teftiş yapmamış, bir amir sıfatıyla sağlık görevlilerini organize etmiş, çeşitli direktifler vererek onları yönlendirmiştir. Ayrıca teftiş ettiği yerlerde hastalığın nasıl ortaya çıktığına, yayıldığına ve kontrol altına alınabilmesi için nelerin yapılması gerektiğine dair görüşlerini Sadarete raporlar halinde sunmuştur. Bonkowski Paşa, önerdiği ve uygulamaya koyduğu sağlık önlemlerini Sadaret ve Meclis-i Umur-ı Sıhhiye ile eş güdümlü olarak yürütmeye çalışmıştır. Bu makale, ağırlıklı olarak Bonkowski Paşa’nın hazırladığı ve Osmanlı Arşivi’nde (İstanbul) bulunan raporlara dayanılarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kolera, Salgın hastalıklar, Osmanlı sıhhiye teşkilatı, Hıfzıssıhha Umum Başmüfettişliği, Charles Bonkowski Paşa, İstanbul Şehremaneti, Osmanlı Devleti, Türkiye

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları / Archival Sources
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.) 104/7757, 127/9498, 134/10031, 134/9991, 135/10066, 145/18325, 165/12321, 245/18318, 245/18319, 245/18326, 246/18397, 246/18442, 249/18631, 255/19054, 260/19428, 265/19827, 42/3133, 43/3201, 445/ 33336, 67/5000, 69/5168, 135/10066, 565/16.
• Bab-ı Asafi Name-i Hümayun Defteri (A.) DVNSNMH. d.) 14/96. Dahiliye (DH.) 1296/47.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 2049/39, 2055/85, 264/24, 316/58, 428/80. İrade-i Askeri (İ.AS.) 3/36,
• İrade-i Dahiliye (İ.DH.) 1326/10, 1307/15. İrade-i Hariciye (İ.HR.) 344/1.
• İrade-i Hususi (İ.HUS.) 1/7, 29/ 5,15/30, 17/118, 17/73, 18/48, 24/46, 30/57, 30/90, 30/95, 32/94, 1/20, 12/1, 14/24, 14736, 15/20, 15/78, 15/90, 16/ 63, 16/151, 16/82, 16/82, 17/129/ 17/67, 18/49, 26/73, 26/78, 27/ 95, 27/41,27/46, 28/76, 29/ 33,3/94, 30/94, 30/94,33/112, 41/63, 5/43, 5/53, 7/13, 15/72, 1/12.
• İrade-i Taltifat (İ.TAL.) 34/15.
• Sadaret Muhimme Kalemi Evrakı (A.)MKT.MHM.) 553/43, 554/69, 554/69, 559/ 33, 559/ 33,593/ 7, 593/13, 596/5, 711/13.
• Yıldız Askeri Elçilik ve Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK. EŞA.) 20/ 7. Yıldız Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.) 88/ 103, 88/ 107.
• Yıldız Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y. PRK. DH.) 8/12.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) 304/34, 304/57, 312/86, 315/22, 318/35, 330/ 43, 336/33, 279/69, 314/114, 309/102, 336/97, 324/93.
• Yıldız Mabeyn Erkanı ve Saray Görevlileri Maruzatı (Y.PRK.SGE.) 6/40.
• Yıldız Mütenevvi Maruzatı (Y.MTV.) 104/ 49, 81/84, 110/ 73, 81/84, 81/85, 94/37, 117/7, 118/5, 74/ 35. Yıldız Sıhhiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.SH.) 4/9.
• Yıldız Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.) 15/48.
• Basılı Kaynaklar / Printed Sources
• Arik, Sabire. “Z historii tureckiej farmacji. Bonkowski Pasza – pierwszy chemik pałacu osmańskiego (From the History of Turkish Pharmacy Bonkowski Pasha – the First Chemist of the Osman Palace.” Rocznik
• Filozoficzny Ignatianum (The Ignatianum Philosophical Yearbook) 25, 1 (2019): 55-70.
• Atar, Zafer. “İzmit ve Çevresinde Kolera Salgını 1894.” Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II içinde 839-847. Kocaeli: Kocaeli Belediyesi, 2016.
• Ayar, Mesut. “Osmanlı’nın Rumeli Topraklarında 1892-1895 Kolera Salgını.” Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi sayı 17 (2014): 19-39.
• - -. Osmanlı Devletinde Kolera İstanbul Örneği (1892-1895). İstanbul: Kitabevi Yayınları, İstanbul: 2007.
• Günergun, Feza. “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905).”
• I. Türk Tıp Tarihi Kongresi- İstanbul 17-19 Şubat 1988-Kongreye Sunulan Bildiriler içinde, 239-254. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Kumaş, Nursal. “Bursa’da Kolera Salgını ve Alınan Karantina Önlemleri (1890-1895).” Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, 21 (2011): 213-242.
• Menekşe, Metin. “Eskişehir’de Kolera Salgını: Etkileri ve Alınan Önlemler,” Tarih ve Gelecek Dergisi 6, 1 (2020): 52-88.
• -----------. “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri(1893).” Tarih Araştırma Dergisi 39, 67 (2020): 385-435.
• Nikiforuk, Andrew. Mahşerin Dördüncü Atlısı- Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi. Çev. Selahattin Erkanlı, 8. Bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Sarıyıldız, Gülden. “Karantina Meclisi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri.” Belleten 58, 222 (1994): 329-376. Ürekli, Fatma. İstanbul’da 1894 Depremi. 2. Bs. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000.
• Yaşayanlar, İsmail. “Sinop, Samsun ve Trabzon’da Kolera Salgınları, Karantina Teşkilatı ve Kamu Sağlığı Hizmetleri (1876-1914).” Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2015.
• Yıldırım, Nuran. “Edirne’de Kolera Salgını-1894,” I. Edirne Tıp Tarihi Günleri Bildirileri 3-4 Ekim 2001 Dr. Rıfat Osman’ın Anısına (1874-1933)içinde 61-69. Edirne: Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları 2002.
• - --. “Büyük Kolera Salgını (1865) ve Mabeyn-i Hümayun Eczacısı Vincent Peche ile Robert Kolej’den
• Cyrus Hamlin’in Kullandıkları Antikolerik Terkipler.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 3, 2 (2022): 55-78.
• - -. “Kolera Salgınlarında Şehir Hijyeni: İstanbul’da Kanalizasyonlar, Su Şebekesi ve Tebhirhaneler.”
• Arredamento Mimarlık sayı 342 (2020): 87-95.
• - --. “Tersane-i Amire Fabrikaları’nda Tebhir Makinası/Etüv Üretimi ve Kullanımı.” Dünü ve Bugünü
• ile Haliç Sempozyumu Bildirileri, 22-23 Mayıs 2003. Editör Süleyman Faruk Göncüoğlu içinde, 421-431. İstanbul: Kadir Has Üniversitesi Yayınları, 2004.
• - --. “Osmanlı Devleti’nin Modern Tıp Kurumlarından Gedikpaşa, Tophane ve Üsküdar Tebhirhaneleri.”
• Prof. Dr. Ali Haydar Bayat Anısına Düzenlenen Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu 2 Haziran 2007. Editör Bülent Özaltay, Nuran Yıldırım ve Murat Çekin içinde 199-217. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2008.
• Yıldırım, Nuran ve Hakan Ertin. “1893-1895 İstanbul Kolera Salgınında Avrupalı Uzmanlar ve Osmanlı Devleti’nde Sağlık Modernizasyonuna Katkıları.” Anadolu Kliniği Tıp Bilimleri Dergisi 25, 1 (2020): 85-101.
• Yılmaz, Özgür. “Veba, Kolera ve Salgınlar: Trabzon’da Halk Sağlığı ve Sağlık Kurumları (1804-1895).”Mavi Atlas 5, 1 (2017): 172-200.