Kuraklık ve Kıtlıkla Gelen Felaket: Osmanlı Sıhhiye İdaresi Hekimlerine Göre 1858-1859 Bingazi Veba Salgını

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 311 - 349, 06.07.2023

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.26650/oba.1185872

Öz

Tarih boyunca milyonlarca insanın ölümüne neden olan veba salgınları on sekizinci yüzyılın başlarından itibaren Batı Avrupa için bir sorun olmaktan çıksa da ticaret yollarının üzerinde bulunan Osmanlı coğrafyasında görülmeye devam etmiş ve on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısına kadar Osmanlı ülkesini etkilemeyi sürdürmüştür. Veba, 1830’lardan sonra eski gücünü yitirse ve kısmen kontrol altına alınsa da imparatorluğun değişik yerlerinde görülmüştür. Dönemin tıp çevrelerini şaşırtacak şekilde vebanın ortaya çıktığı yerlerden birisi de Bingazi olmuştur.1858’de ortaya çıkan salgın önceleri tifüs zannedilmiş; ancak daha sonra yapılan incelemeler ile veba olduğu ortaya çıkmıştır. Bu salgını ilginç kılan özeliklerden birisi de Osmanlı Sıhhiye İdaresi’nin salgınla mücadele kapsamında bölgeye gönderdiği hekimler ve faaliyetleriydi. Bu hekimlerin bölgede yaptıkları incelemeler ve gerçekleştirdikleri faaliyetler hakkındaki raporları, 1858-1859 Bingazi veba salgını hakkında ayrıntılı incelemeler yapmayı mümkün kılmaktadır. Bu çalışma, hekimlerin raporları ve arşiv belgeleri üzerinden bu salgının hikâyesini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Veba, Bingazi, Osmanlı Sıhhiye İdaresi, Meclis-i Tahaffuz, Sıhhiye müfettişi

Disaster Caused by Drought and Famine: The Plague of Benghazi in 1858-1859 According to the Physicians of the Ottoman Sanitary Administration

Öz

Although plague epidemics which killed millions of people throughout history, ceased to be a problem for Western Europe from the early eighteenth century on, outbreaks continued to occur in the Ottoman Empire. Located at the crossroads of major trade routes, Ottoman lands experienced plague outbreaks until the first half of the nineteenth century. If plague lost its former power after the 1830s and was partially controlled, it continued to be seen in different parts of the empire. One of the places where it emerged, surprising the medical authorities of its time, was Benghazi. The epidemic that emerged in 1858 was previously thought to be typhus; however, later investigations revealed that it was plague. One of the features that made this epidemic interesting was the activities of the physicians that the Ottoman Sanitary Administration sent to the region as part of the battle against the epidemic. The reports of these physicians about their investigations and the activities they carried out in the region make possible to conduct a detailed study of the 1858-1859 Benghazi plague epidemic. This study aims to reveal the story of this epidemic through physicians’ reports and archival documents.

Anahtar Kelimeler

Plague, Benghazi, Ottoman Sanitary Administration, Quarantine Council, Sanitary Inspector

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• İrâde Dâhiliye (İ. DH): 406/26838; 409/27044; 409/27051, 410/27176, 421/27830; 424/28087. google scholar
• Sadaret Mektubî Kalemi, Nezaret ve Devâir Evrakı (A. MKT. NZD): 258/73; 260/65; 260/85; 261/62; 274/17; 270/14. google scholar
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A. MKT. MHM): 133/61; 137/26; 39/27; 139/27; 139/32; 139/61; 150/70; 153/65; 138/36; 142/42; 146/72; 157/65; 169/72; 319/21; 282/67; 292/8. google scholar
• Sadaret Mektubî Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A. MKT.UM): 342/64; 347/77; 353/98. google scholar
• Centre des Archives diplomatiques de Nantes (CADN) (Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Arşivi, Fransa) google scholar
• Constantinople (Ambassade), Serie E: Question Sanitaires, Tome 465. google scholar
• Ahmet Mithat. “Devlet-i Aliyye-i Osmâniye’de Karantina Yani Usûl-i Tahaffuzun Târihçesi.” Çeviren Abdullah Köşe, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 5, 1 (2003): 89-119. google scholar
• Akyay, Necmettin. “Türkiye’de Veba Salgınları ve Veba Hakkında Eski Yayınlar.” Mikrobiyoloji Bülteni 8, 2 (1974): 209-219. google scholar
• Altınay, Hande Yalnızoğlu. “The Making of an Ottoman Quarantine Post: Baghdad’s Quarantine Infrastructure, 1848-1865.” Journal of Turkish Studies 55 (2021): 43-64. google scholar
• Arnaud, Leonard. Essai sur laPeste de Benghazi d’Afrique. Paris: Imprimerie F. Pichon, 1888. google scholar
• Arnaud, Leonard. Essai sur la Peste de Benghazi en 1874. Constantinople: Typographie et Lithographie Centrales, 1875. google scholar
• Atabek, Emine Melek. 1851’de Paris’te Toplanan I. Milletlerarası Sağlık Konferansı ve Türkler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1974. google scholar
• Barozzi. “Relation de la Peste qui a Regne la Province de Benghazi (Cyrenaique) en 1858-1859 par Barozzi, D.-M.P.” Gazette Medicale d’Orient (İstanbul) 4, 11 (Fevrier 1861): 176-179; 4, 12 (Mars 1861): 191194; 5,1 (Avril 1861): 4-8; 5, 2 (Mai 1861): 22-26; 6, 10 (Janvier 1863): 158-164; 6, 12 (Mars 1863): 188-192; 7, 3 (Juin 1863): 38-42; 9, 1 (Avril 1869): 3-6; 9, 2 (Mai 1869): 19-21; 9, 4 (Juillet 1869): 52-54; 9, 6 (Septembre 1869): 84-89. google scholar
• Bartoletti. “La Peste de Benghazi.” Gazette Medicale d’Orient (İstanbul) 2, 6 (Septembre 1858): 105-111. google scholar
• Baskıcı, M. Murat ve Çiğdem Baskıcı. “Lozan Barış Antlaşmasına Ekli “Sağlık Sorunlarına İlişkin Bildiri”: Anlamı ve Arka Planı.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları-I, 90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Uluslararası Sempozyumu (13-15 Kasım 2013, Ankara), cilt II, yayına hazırlayanlar D. Türker ve M. Saygın içinde 885-919. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2015. google scholar
• Bolanos, Isacar A. “The Ottomans during the Global Crises of Cholera and Plague: The View from Iraq and the Gulf.” International Journal ofMiddle East Studies 51, 4 (2019): 603-20. google scholar
• Bulmuş, Birsen. Plague, Quarantines and Geopolitics in the Ottoman Empire. Edinburg: Edinburg University Press, 2012. google scholar
• “Bulletin.” Gazette Medicale d’Orient (İstanbul) 2, 5 (Août 1858): 82-84. google scholar
• Candidature a lAcademie de Medecine, Titres et Travaux scientifiques du Dr. A. Sulpice Fauvel. Paris: Imprimerie d’E. Martinet, 1867. google scholar
• Dols, Michael W. “The Second Plague Pandemic and Its Recurrences in the Middle East.” Journal of the Social & Economic History of the Orient 22 (1979): 162-89. google scholar
• Dupeyron, Segur. Mission en Orient: Rapport Adresse a Son Excellence le Ministre de l’Agriculture et du Commerce. Paris: Imprimerie royale, 1846. google scholar
• Faroqhi, Suraiya. “Krizler ve Değişim 1590-1699.” Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, cilt II, çeviren Süphan Andıç, yayına hazırlayanlar Halil İnalcık ve Donald Quataert içinde 545-759. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004. google scholar
• Carmichael, Ann G. “Plague Persistence in Western Europe: A Hypothesis.” Pandemic Disease in the Medieval World: Rethinking the Black Death, editör Monica H. Green içinde 157-191. Amsterdam University Press, 2015. google scholar
• Günergun, Feza ve Nuran Yıldırım. “Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane’nin Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ye Getirdiği Eleştiriler (1857-1867).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 3, 1 (2001): 19-63. google scholar
• Keçiş Murat ve Sare Bodur. “Orta Çağ’da Veba: Bir Son mu, Yeni Bir Başlangıç mı?” Tarihsel Süreçte Anadolu’da Veba, yayına hazırlayanlar Eren Akçiçek, Fevzi Çakmak, Şükran Köse, ve Ahmet Çağrı Büke içinde 25-58. Ankara: Gece Kitaplığı, 2021. google scholar
• Kılıç, Orhan. Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar. Elazığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi, 2004. google scholar
• Martin, Sean. Kara Ölüm Orta Çağ’da Veba, çeviren Cumhur Atay. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2011. google scholar
• McGowan, Bruce. “Ayanlar Çağı, 1699-1812.” Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, cilt II, çeviren Süphan Andıç, yayına hazırlayan Halil İnalcık ve Donald Quataert içinde 761884, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2004. google scholar
• McNeill, William Hardy. Dünya Tarihi. Çeviren Alâeddin Şenel. Ankara: Kaynak Yayınları, 1985. google scholar
• McNeill, William Hardy. Plagues and Peoples. New York: Anchor Press, 1976. google scholar
• Menekşe, Metin. “XIX. Yüzyılda Bingazi’de Görülen Salgın Hastalıklar (Veba ve Tifo).” Dr. Cezmi Karasu Armağanı: Ustaya Saygı, yayına hazırlayanlar Mikail Kolutek, Çağsan Sarı ve Orhan Köksal içinde 211237. Ankara: Gazi Kitabevi, 2021. google scholar
• Nikiforuk, Andrew. Mahşerin Dördüncü Atlısı, Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, çeviren Selahattin Erkanlı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2000. google scholar
• Özdemir, Hikmet. Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2005. google scholar
• Panzac, Daniel. “Vingt Ans au Service de la Medecine turque: le Dr. Fauvel a İstanbul (1847-1867).” Sante, Medecine etSociete dans leMonde arabe, editör E. Longuenesse içinde 165-181. Paris: Harmattan, 1995. google scholar
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çeviren Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997. google scholar
• Panzac, Daniel. “Politique sanitaire et Fixation des Frontieres: L’Exemple ottoman (XVIIIe - XIXe Siecles).” Turcica 31 (1999): 87-108. google scholar
• Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, çeviren Ayşe Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. google scholar
• Recueil des Travaux du Comite Consultatif d’Hygiene Publique de France et des Actes officiels de l’Administration Sanitaire, cilt 4. Paris: Librairie J. B. Bailliere & Fils, 1875. google scholar
• Roberts, John Morris. Avrupa Tarihi, çeviren Fethi Aytuna. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2010. google scholar
• “Sulpice Antoine Fauvel (1813-1884) French Epidemiologist.” The Journal ofAmerican Medical Association 214, 3 (1970): 585-586. google scholar
• Ülman, Yeşim Işıl. “Portraits of Italians in Health Affairs in 19th Century İstanbul: Dr. Castaldi, Pharmacist A. Calleja, Midwife Messani.” Oriente Moderno sayı 6 (2008): 135-149. google scholar
• Varlık, Nükhet. “Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman Empire (1453-1600.” Doktora tezi, The University of Chicago, 2008. google scholar
• Varlık, Nükhet. “Why Is Black Death Black? European Gothic Imaginaries of ‘Oriental’ Plague.” Plague Image and Imagination from Medieval to Modern Times, editör Christos Lynteris içinde 11-35. Palgrave Macmillan, 2021. google scholar
• Varlık, Nükhet. Plague and Empire in the Early Modern Mediterranean World: The Ottoman Experience, 1347-1600. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. google scholar Varlık, Nükhet. “The Rise and Fall of a Historical Plague Reservoir.” Disease and the Environment in the Medieval and Early Modern Worlds, editör Lori Jones içinde 159-183. New York: Routledge, 2022. google scholar
• Varlık, Nükhet. “New Science and Old Sources: Why the Ottoman Experience of Plague Matters” Pandemic Disease in the Medieval World: Rethinking the Black Death, editör Monica H. Green içinde 193-228. Amsterdam University Press, 2015. google scholar
• Yıldırım, Nuran. A History ofHealtcare in Istanbul. İstanbul: Düzey Matbaacılık, 2010. google scholar
• Yılmaz, Özgür. “1829-1851 Kolera Pandemisi ve Osmanlı-İran Sınırında Yeni Karantina Sistemi.” google scholar
• İmparatorluğun Son Asrında Osmanlılar, yayına hazırlayanlar Fatih Bozkurt ve Burhan Çağlar içinde 246-267. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021. google scholar
• Yılmaz, Özgür. “An Italian Physician in the Caucasian Migration of 1864: The Mission of Dr. Barozzi in Trabzon and Samsun.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 14, 28 (2014): 5-44. google scholar
• Yılmaz, Özgür. “Fransız Epidemiyolog Antoine Fauvel’in Osmanlı Devleti’ndeki Çalışmaları (1847-1867).” Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiri Kitabı, yayına hazırlayan M. Fatih Gökçek içinde 190-206. Ankara: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2014. google scholar
• “Ottoman Empire.” Erişim 12 Temmuz 2022. https://200years.mfa.gr/en/diplomatic-consular-relations-en/ ottoman-empire/ google scholar
• Geneanet. “Evariste “Antoine” (Dr) Barozzi (de Barozzi).” Erişim 12 Temmuz 2022. https://gw.geneanet.org/ marmara2?n=barozzi&oc=&p=evariste+antoine+dr google scholar
• “Barozzi, Evariste Antoine,” Erişim 12 Temmuz 2022. https://www.biusante.parisdescartes.fr/histoire/ biographies/?cle=24181 google scholar
• Find a Grave. “Antoine Sulpice Fauvel.” Erişim 12 Temmuz 2022. https://www.findagrave.com/ memorial/49146229/antoine_sulpice-fauvel google scholar
• “Hilal-i Ahmer’in Kurucuları - Bir Grup İdealist Doktor.” Erişim 12 Temmuz 2022. http://kizilaytarih.org/ dosya008.html google scholar