“Confirmed by Experiment”: Notes on Physics Instruments and Experimentation in 19th-Century Istanbul (1809-1876)

Yıl 2023, Cilt: 24 Sayı: 2, 743 - 799, 06.07.2023

Feza Günergun

https://doi.org/10.26650/oba.232413

Öz

The present study examines the emergence of experimentation in the Ottoman schools of engineering, medicine, and military arts that were founded in Istanbul to teach modern sciences, as well as in Mekteb-i Sultani, an Ottoman-French secondary school. The study also addresses how the Istanbul population encountered experiments through the public conferences organized at Darülfünun [House of Sciences] that opened in 1863. This article also questions the fate of experimentation in Darülfünun-i Osmani, which was established in 1870. The students in these institutions first encountered experiments in the Turkish translations of European physics textbooks. Because demonstrations (bi’t-tecrübe ispat) depend on the availability of scientific instruments, didactic instruments were purchased from European instrument makers in order to establish cabinets of physics in these schools. However, the scarcity of archival documents related to imported instruments and the absence of collections render making a full assessment of experimental teaching in Istanbul’s educational institutions difficult. The present article is introductory in nature, and future research on instruments purchased for Ottoman secondary schools and the collections kept in non-Muslim schools of the Empire will surely provide a greater picture.

Anahtar Kelimeler

Experiment, Experimentation, Physics Instruments, Ottoman Empire, History of Education, Mühendishane-i Berri-i Hümayun, Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane, Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Sultani, Darülfünun

Bi’t-tecrübe İsbât: On Dokuzuncu Yüzyıl İstanbul’unda Deney ve Fizik Aletleri Üzerine Notlar (1809-1876)

Öz

Bu çalışma, 19. yüzyılda modern bilimlerin Türkiye’ye girmesini sağlayan belli başlı kurumlar olan Mühendishane-i Berri-i Hümayun, Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane, Mekteb-i Harbiye’de ve Osmanlı-Fransız iş birliği içinde kurulan bir orta öğretim kurumu olan Mekteb-i Sultani’de verilen eğitim içinde deneyin yerini belirlemeye yöneliktir. Ardından, 1863 yılında Darülfünun’da verilen dersler ile halkın deney ile tanışması konu edilecek ve Darülfünun-i Osmanî’de (1870) deneyin yeri sorgulanacaktır. Deney ile kanıtlama (bi’t-tecrübe ispat) kavramının, bu kurumlara girişi, anlaşıldığı kadarıyla Avrupa dillerinden çeviri-derleme yoluyla üretilen fizik ders kitaplarıyla olmuştur. Ancak olguların ve fizik yasalarının öğrenciye deney ile kanıtlanabilmesi, bilimsel aletlerin varlığına bağlıdır. Bu doğrultuda, anılan kurumlar için Avrupalı üreticilere ısmarlanan fizik aletleri belirlenmeye çalışılmıştır. Osmanlı Arşivi belgeleri arasında çok az sayıda alet listesi bulunması ve getirtilen aletlerin korunamamış olması, değerlendirme yapmayı güçleştirmektedir. Bu makale, konuya giriş mahiyetindedir. Osmanlı orta öğretim kurumlarına (idadiler) getirtilmiş aletlerin ve gayrimüslim okullardaki fizik aletleri koleksiyonlarının ileride incelenmesiyle daha büyük bir resim şüphesiz ortaya çıkacaktır.

Anahtar Kelimeler

Deney, Deney Yapma, Fizik Aletleri, Osmanlı İmparatorluğu, Eğitim Tarihi, Mühendishane-i Berri-i Hümayun, Mekteb-i Tıbbiye-yi Şahane, Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Sultani, Darülfünun

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Cevdet Maarif (C.MF) 70-3457. google scholar
• Cevdet Sıhhiye (C. SH) 11-534 google scholar
• Hariciye İdari (HR. ID) 1456/83. google scholar
• Hariciye Tercüme Odası (HR.TO) 70/73, 71/65, 571/8, 70/74, 427/27 google scholar
• Hatt-ı Hümayun (HAT) 1173/46425, 1172/46385, 1645-28, 1263/4892,. google scholar
• İrade Dahiliye (İ. DH) 450/29771, 00618/43038. google scholar
• İrade Hariciye (İ.HR) 32/1465, google scholar
• İrade Meclis-i Vâla (I.MVL) 280/1090, 481/21829. google scholar
• Meclis-i Vâlâ (MVL )324/45. google scholar
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi ( A} MKT.MHM) 129/94, 160/97, 161/83, 244/49, 248/35, 250/16, 252/57. google scholar
• Mustafa Kaçar Arşivi google scholar
• Mustafa Kaçar, “Mühendishane Kanunnamesi (1806).” Basılmamış metin. google scholar
• Ademoğlu, Ebru. “Yahya Naci Efendi ve Fırlatılan Cisimlerin Hareketiyle İlgili Eseri “Risale-i Hikmet-i Tabiiyye (1809).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 4, 1 (2002): 25-56. google scholar
• Akbaş [Kocaman], Meltem. “Between Translation and Adaptation: Turkish Editions of Ganot’s Traite.” Science between Europe andAsia -Historical Studies on the Transmission, Adoption and Adaptation of Knowledge. Yayına hazırlayan Feza Günergun ve Dhruv Raina içinde 177-191. Dordrecht, Heidelberg, London, New York: Springer, 2011. google scholar
• Akün, Ömer Faruk. “Hoca Tahsin.” TDV İslam Ansiklopedisi 18: 198-206. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. google scholar
• Bayat, Ali Haydar. Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999. google scholar
• Bektaş, Yakup. “Displaying the American Genius: The Electromagnetic Telegraph in the Wider World.” The British Journal for the History ofScience 34 (2001): 199-232. google scholar
• Beydilli, Kemal. Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne - Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi (1776-1826). İstanbul: Eren yayıncılık, 1995. google scholar
• Kemal Beydilli, Mühendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizâm-ı Cedîd’e Dair Risâlesi. İstanbul: Selenge, 2023. google scholar
• Brisson, Mathurin-Jacques. Dictionnaire raisonne de Physique, cilt 3. Paris: yayıncı yok, 1781. google scholar
• Cioranesco, George. La Mission de Stanislas Bellanger dans l’Empire Ottoman. Thessaloniki: Balkan Studies, 1984. google scholar
• Derviş Mehmed Emin bin Mustafa, Usul-i Hikmet-i Tabiiye. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1281/1865. google scholar
• Derviş Mehmed Emin bin Mustafa, Usul-i Hikmet-i Tabiiye, 2. Baskı. İstanbul: Mekteb-i Sanayi Matbaası, 1287/1870. google scholar
• Derviş Mehmed Emin Paşa. Usul-i Kimya. Dersaadet: Darü’t-tıbbatü’l-amire, 1263 / 1847. google scholar
• Dölen, Emre. Türkiye Üniversite Tarihi 1 - Osmanlı Döneminde Darülfünun. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009. google scholar
• Dölen, Emre. Türkiye’de Yayınlanan İlk Laboratuvar Kitabı, Alât-ı Kimyeviye Risalesi (1850). İstanbul: Türkiye Kimya Derneği Yayınları, 2015. google scholar
• Dörfel Günther, ve Ernst Weihreter, “The Fifty Percent Machines — A Short History of Influence Machines and an Elementary Theory of Their Efficiency: An Attempt.” Annalen der Physik 533, 1 (2021): 2000465 (1-6). google scholar
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi, Cilt 1-2. İstanbul: Eser Kültür Yayınları, 1977. google scholar
• Eyice, Semavi. “Dr. Karl Ambros Bernard Bernard (Charles Ambroıse Bernard) ve Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane’ye Dair Birkaç Not.” Türk Tıbbının Batılılaşması: Verwestlichung der Türkischen Medizin. Yayına hazırlayan Arslan Terzioğlu ve Erwin Lucius içinde 97-119. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1993. google scholar
• Ganot, Adolphe. Traite elementaire de Physique experimentale et appliquee, 13. Baskı. Paris: Chez l’Auteur-Editeur, 1868. google scholar
• Georgeon, François. “La Formation des Elites a la Fin de l’Empire ottoman, Le Cas de Galatasaray.” Revue desMondes musulmans et de laMediterranee Annee sayı 72 (1994): 15-25. google scholar
• Gires, Francis (editör). Encyclopedie des Instruments de l’Enseignement de la Physique du XIIIe au Milieu du XXe Siecle, 3 cilt. Niort: ASEISTE, 2016. google scholar
• Gires, Francis (editör). L ’Empre de laPhysique - Cabinet dePhysique duLycee Guez deBalzac d’Angouleme. Niort: ASEISTE, 2006. google scholar
• Göçmengil, Gönenç ve Fatma Gülmez. “John Lawrence Smith’in Osmanlı İmparatorluğundaki Mineraloji, Maden ve Jeokimya Araştırmalarına Katkıları.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 22, 2 (2021): 219-239. google scholar
• Günergun, Feza. Bilginin İzinde / Pursuing Knowledge. İstanbul: özel yayın, 2016). google scholar
• Günergun, Feza (derleyen). “Deney ile Eğitmek: İstanbul Saint-Joseph Lisesi’nde Deneysel Fizik - Alet Bilgi Kartları.” İstanbul: Saint-Joseph Lisesi, 2023. google scholar
• Günergun, Feza, ve Asuman Baytop. “Hekimbaşı Salih Efendi ve Botanikle İlgili Yayınları.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2 (1998): 293-317. google scholar
• Günergun, Feza. “Convergences in and around Bursa: Sufisme, Alchemy, Iatrochemistry in Turkey, 15001750.” Entangled Itineraries - Materials, Practices, and Knowledges across Eurasia. Yayına hazırlayan google scholar
• Pamela H. Smith içinde 227-257. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2019. google scholar
• Günergun, Feza. “Deneylerle Elektriği Tanıtan Bir Türkçe Eser: Yahya Naci Efendi’nin Risale-i Seyyale-i Berkiyye’si.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 9, 1-2 (2007-2008): 19-50. google scholar
• Günergun, Feza. “Derviş Mehmed Emin Pacha (1817-1879), Serviteur de la Science et de l’Etat ottoman.” Medecins et Ingenieurs Ottomans a l’Âge des Nationalismes. Yayına hazırlayan Meropi Anastassiadou-Dumont içinde 171-183. Istanbul: IFEA & Maisonneuve et Larose, 2003. google scholar
• Günergun, Feza. “The Ottoman Ambassador’s Curiosity Coffer: Eclipse Prediction with De La Hire’s “Machine” Crafted by Bion of Paris,” Science between Europe and Asia - Historical Studies on the Transmission, Adoption and Adaptation of Knowledge. Yayına hazırlayan Feza Günergun ve Dhruv Raina içinde 103-123. Dordrecht, Heidelberg, London, New York: Springer, 2011. google scholar
• Halleux, Robert. “Experience.” La Science classique, XVe-XVIIIe Siecle, Dictionnaire critique. Yayına hazırlayan Michel Blay ve Robert Halleux içinde 511-522. Paris: Flammarion, 1998. google scholar
• Işıl Ülman, Yeşim. “Mekteb-i Tıbbiye’nin 1850-51 Öğretim Yılı Faaliyet Raporu ve Mezuniyet Töreni.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 4, 1 (2002): 57-64. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Darülfünun Tarihçesine Giriş.” Belleten 54, 210 (1990): 699-738. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Başhoca İshak Efendi (Türkiye’de Modern Bilimin Öncüsü). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1989. google scholar
• İshak Efendi. Mecmua-yı Ulum-i Riyaziye. Cilt 3. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1248 / 1832. google scholar
• Kaçar, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Askeri Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808’e kadar).” Osmanlı Bilimi Araştırmaları II. Yayına hazırlayan Feza Günergun içinde 69-137. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1995. google scholar
• Kaçar, Mustafa. “Osmanlı İmparatorluğunda Askeri Sahada Yenileşme Döneminin Başlangıcı.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları. Yayına hazırlayan Feza Günergun içinde 209-225. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1995. google scholar
• Küçük, B. Harun. “Science and Technology.” A Companion to Early Modern Istanbul. Yayına hazırlayan Shirine Hamadeh ve Çiğdem Kafesçioğlu içinde 607-633. Leiden & Boston: Brill, 2022. google scholar
• Lagrange, Fabre de. A Catalogue of a Collection of Models of Ruled Surfaces ; With an Appendix, Containing an Account of the Application of Analysis to Their Investigation and Classification by C.W. Merrifield. London: George E. Eyre and William Spottiswoode, 1872. google scholar
• Lazos, Panagiotis G. Epistemonike organa kaipeiramatike didaskalia tonphysikon epistemön sten Theologike Schole tes Chalkes [Heybeliada Teoloji Okulu’nda Bilimsel Aletler ve Doğa Bilimlerinin Deneysel Öğretimi]. Atina: İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi Heybeliada Ruhban Okulu, 2021. google scholar
• Mac Farlane, Charles. Turkey and its Destiny: The Result of Journeys made in 1847 and 1848 to Examine into the State of that Country, cilt 2. Philadelphia: Lea and Blanchard, 1850. google scholar
• Mahmud Cevat İbnü’ş Şeyh Nafi. Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrââtı - XIX. Asır Osmanlı Maârif Tarihi. Hazırlayan Taceddin Kayaoğlu. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001. google scholar
• Mason, John. Three Years in Turkey. London: John Snow, 1869. google scholar
• Mecmua-i Fünun - Osmanlının ilk Bilim Dergisi. İnceleme ve metin Ali Budak. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2011. google scholar
• Mustafa Hatti Efendi. Viyana Sefaretnamesi. Yayına hazırlayan Ali İbrahim Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. google scholar
• Münif Paşa. “Darülfünun’da Ders-i Amm Vuku-i Küşadı.” Mecmua-yı Fünun sayı 7 (Receb 1279 /Aralık 1862): 301-304. google scholar
• Nollet, Jean Antoine. Leçons dePhysique experimentale. Paris: Durand, 1767. google scholar
• Polat, Salahattin. “İ’tibâr.” TDV İslam Ansiklopedisi. 23: 455. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001. google scholar
• Sabra, Abdelhamid Ibrahim. The Optics of Ibn al-Haytham. Books I, II, II: On Direct Vision. With Translation, Introduction, Commentary, Glossaries. London: The Warburg Institute, 1989. google scholar
• Salve, Louis de. “L’Enseignement en Turquie - Le Lycee imperial de Galata-Seraî.”Revue desDeux-Mondes (15 Octobre 1874): 836-853. google scholar
• Savoie, Philippe. “Creation et Reinventions des Lycees (1802-1902),” Lycees, Lyceens, Lyceennes, Deux Siecles d’Histoire içinde 59-71. Paris: Institut national de Recherche pedagogique, 2005. google scholar
• Serin, Sinem. Osmanlı Sağlık Sisteminin Yönetimi Hekimbaşılık Kurumu. İstanbul: Kitabevi, 2021. google scholar
• Seyyid Mustafa. Diatribe de l’Ingenieur SeidMoustapha, sur l’EtatActuel de l’ArtMilitaire du Genie et des Sciences a Constantinople. Paris: Imprimerie Imperiale, 1807. google scholar
• South Kensington Museum. Handbook to the Special Loan Collection of Scientific Apparatus. London: Chapman and Hall, 1876. google scholar
• Steinle, Friedrich. “Electromagnetism and field physics.” Oxford Handbook of History of Physics. Yayına hazırlayanlar Jed. Z. Buchwald ve Robert Fox içinde 533-570. Oxford: Oxford University Press, 2013. google scholar
• Sungu, İhsan. “Galatasaray Lisesinin Kuruluşu.” Belleten 7, 28 (1943): 315-347. google scholar
• Şişman, Adnan. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsî’nin Kuruluşu ve İlk Eğitim Yılları: 1868-1871. İstanbul: yayıncı yok, 1989. google scholar
• Takîyüddin ibn Marûf, Kitâbu Nûri Hadakati el-Ebsâr ve Nûri Hadîkat el-Enzâr (Işığın Niteliği ve Görmenin Oluşumu Üzerine). Değerlendirme ve çeviri Hüseyin Gazi Topdemir (Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017. google scholar
• Tekeli, Sevim. “Batılılaşmada Son Dönem: İshak Hoca.” Erdem 5, 11 (1988): 437-466. google scholar
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “Işığın Yayılımının Niteliği Konusunda Üç Önemli Adım: İbnü’l-Heysem, Kemalüddin el-Farisi, Takiyüddin b. Maruf.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 38, 1-2 (1998): 381-403. google scholar
• Turner, Anthony. “Instrument.” La Science Classique, XVIe - XVIIIe Siecle, Dictionnaire critique. Yayına hazırlayan Michel Blay ve Robert Halleux içinde 572-578. Paris: Flammarion, 1998. google scholar
• Ademoğlu, Ebru. “Yahya Naci Efendi ve Modern Fizik Konusundaki Eseri.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2002. google scholar
• Aydın, Sena. “Işığın Hakikatini Aramak: Osmanlılarda Gökkuşağı, Hâle ve Renk Sorunları (1300-1600).” Doktora Tezi, Medeniyet Üniversitesi, 2022. google scholar
• Eser, Gülşah. “Harbiye Mektebi’nin Türkiye’de Modern Bilimlerin Gelişmesindeki Yeri (1834-1876).” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2005. google scholar
• Akbaş [Kocaman], Meltem. “Osmanlı Türkiyesi’nde Modern Fizik (19. Yüzyıl).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008. google scholar
• Toprak, Abdullah Haris. “Modern Avrupa Fiziği’nin Osmanlı Devleti’ne Geçişi: Başhoca İshak Efendi’nin Mecmûa-i Ulûm-i Riyâziye’sinde Isı ve Elektrik Bahisleri.” Yüksek Lisans Tezi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, 2014. google scholar
• L’Association de Sauvegarde et d’Etude des Instruments Scientifiques et Techniques de l’Enseignement (ASEISTE). “Carillon electrique.” Erişim 15 Mart 2023. www.aseiste.org google scholar
• L’Association de Sauvegarde et d’Etude des Instruments Scientifiques et Techniques de l’Enseignement (ASEISTE). “Machine pneumatique a un Corps de Pompe, College des Godrans de Dijon.” Erişim 15 Mart 2023, www.aseiste.org google scholar
• L’Association de Sauvegarde et d’Etude des Instruments Scientifiques et Techniques de l’Enseignement (ASEISTE). “Machine electrique de Ramsden.” Erişim 10 Mart 2023. www.aseiste.org google scholar
• L’Association de Sauvegarde et d’Etude des Instruments Scientifiques et Techniques de l’Enseignement (ASEISTE). “Tourniquet electrique.” Erişim 15 Mart 2023. www.aseiste.org google scholar
• Clave, Yannick. “La Creation des Lycees et des Proviseurs par Napoleon Bonaparte.” Le Site historique de la Fondation Napoleon. Erişim 31 Mart 2023. https://www.napoleon.org/histoire-des-2-empires/articles/ la-creation-des-lycees-et-des-proviseurs-par-napoleon-bonaparte/#:~:text=Le%20lyc%C3%A9e%20 napol%C3%A9onien%20s’inspire,rigueur%20dans%20les%20%C3%A9tudes%20scientifiques google scholar
• Musee des Sciences et de la Technologie de Canada. “Modele mathematique de Fabre de Lagrange.” Erişim 04 Mart 2023, https://ingeniumcanada.org/fr/scitech/artefact/modele-mathematique-de-fabre-de-lagrange google scholar
• Wikimedia. “Abbe Nollet’nin Elektrik Makinesi.” Erişim 04 Mart 2023. https://commons.wikimedia.org/ wiki/File:Hawksbees_Electrical_Machine_by_Jean-Antoine_Nollet.jpg google scholar
• Wikimedia. “Wechselstromerzeuger.” Erişim 15 Mart 2023. https://commons.wikimedia.org/wiki/ File:Wechselstromerzeuger.jpg google scholar