Fransız Mühendis Collignon’un Kinematik Kitabının Osmanlıca Uyarlaması: Margosyan’ın Fenn-i Mihânik-i Riyâzî Ders Notları

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 1, 1 - 28, 31.01.2024

Alp Eden Semiha Betül Takıcak

https://doi.org/10.26650/oba.1319211

Öz

Üniversite eğitimini Fransa’daki mühendislik okulu École des Ponts et Chausséés’de (EPC) tamamlayan Aram Margosyan, Osmanlı Devleti’nde üst düzey bürokratik görevler yürütmenin yanı sıra, Osmanlı’nın ilk sivil mühendislik okulu olan Hendese-i Mülkiye Mektebi’nin ilk sivil hocalarından biridir. Margosyan’ın bu okulda okutulmak üzere kaleme aldığı Fenn-i Mihânik-i Riyâzî (FMR) kitabı bu çalışma kapsamında incelendi. Söz konusu kitaba kaynaklık edebileceğini tahmin ettiğimiz 1883’ten önce basılmış Fransızca mekanik kitaplarının kinematik bölümlerini Margosyan’ın eseriyle karşılaştırdık. Bu inceleme neticesinde EPC’de Margosyan’ın öğrenci olduğu dönemde hocalık yapmış Édouard Collignon’un eseriyle Margosyan’ın eseri arasında hem şekilsel hem de içerik olarak büyük örtüşmeler tespit ettik. Collignon’un eserine kitabında hiç atıf yapmayan Margosyan, Collignon’un eserinin birebir çevirisini yapmamış ve sadece yarıya yakın kısmını Osmanlıcaya uyarlamıştır. Konu anlatımında Collignon’un kitabında verilen şekillerden ve geometrik açıklamalardan büyük ölçüde yararlandığını gösterdiğimiz Margosyan, Osmanlıca teknik kitap yazmadaki dönemin zorluklarını bu şekilde aşmaya çalışmıştır. Emsalleri arasında geometrik anlatımın en yoğun olduğu Collignon’un kitabını uyarlamak için seçerken bu özelliğinin rol oynadığını düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Aram Margosyan, Margossian, Kinematik, fenn-i mihânik-i riyâzî, Collignon, Bilim Tarihi, Osmanlı İmparatorluğu

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

Yok

Teşekkür

Whitaker’ın kitabını öneren Teoman Turgut’a, Margosyan’ın Fenn-i Mihânik adlı eserini temin etmemizi sağlayan Erdal Işık’a (İstanbul Teknik Üniversitesi Mustafa İnan Nadir Eserler Kütüphanesi), Aram Efendi’nin Muhasebe-i Ziraiye kitabı ile Edouard Collignon’un Traite de Mécanique (1873-74) adlı kitap serisini gönderen İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Nadir Eserler Kütüphanesine, Margosyan’ın okul kayıtlarını paylaşan Anne Lacourt’a (École nationale des ponts et chaussées, Direction de la documentation, des archives et du patrimoine) teşekkür ederiz.

The Adaptation of French Engineer Collignon’s Kinematics Book to Ottoman Turkish: Margossian’s Lecture Notes on Fenn-i Mihânik-i Riyâzi (Science of Mathematical Mechanics)

Öz

Aram Margosyan completed his university education at the École des ponts et chausséés (EPC) in France. He held high-level bureaucratic positions in the Ottoman Empire. At the same time, he was one of the first civilian teachers of the Hendese-i Mülkiye Mektebi (HMM), the first civilian engineering school in the Ottoman Empire. The book Fenn-i Mihânik-i Riyâzî (FMR) was written by Margosyan to be taught in HMM. Margosyan’s book was examined within the scope of this study. We compared the work of Margosyan with the French kinematics books published before 1883. As a result of this research, we found extensive overlaps between the work of Margosyan and a book on kinematics by Collignon, both in form and content. Collignon, a French engineer, taught at the EPC to the class of which Margosyan was a member. Margosyan, who did not refer to Collignon’s work in his book, did not translate Collignon’s work verbatim but only adapted nearly half of the content into Ottoman Turkish. In his notes, Margosyan incorporated most of the geometrical explanations given in Collignon’s book and tried to overcome the difficulties of the period in technical writing in Ottoman Turkish. Since Collignon’s book had one of the most detailed geometric descriptions among its peers, this feature of the book might have played an important role in Margosyan’s choice to adapt it for his course.

Anahtar Kelimeler

Aram Margosyan, Margossian, kinematics, rational mechanics, Collignon, history of science, Ottoman Empire

Proje Numarası

Yok

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): google scholar
• Dahiliye Defterler (DH.SAİDd.) 6/13, 29 Zilhicce 1269 (3 Ekim 1853). google scholar
• İrâde-Dahiliye (İ.DH.) 999/78968, 23 Zilkade 1303 (23 Ağustos 1886). google scholar
• İrade, Meclis-i Mahsus (İ..MMS.) 78/3418, 25 Şaban 1301 (20 Haziran 1884) google scholar
• [Ersin], Ali Rıza. Fenn-i Mihânik-i Riyâzî ve Makineler. C. 1. İstanbul: Karabet Matbaası, 1306. google scholar
• [Fenmen], Mehmed Refik. “Rumuzât-ı Fenniyemizin Islahı Mes’elesi”. Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Mecmuası 1, sayı 3 (1909): 69. google scholar
• Acar, Şinasi, Atilla Bir ve Mustafa Kaçar. “Osmanlı’da Sivil Mühendis Yetiştirmek Üzere Açılan Hendese-i Mülkiye Mektebi”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 17, sayı 2 (2016): 1-26. google scholar
• Akbaş, Meltem. “The Military March of Physics - II: Teachers and Textbooks of Physics and Mechanical Sciences of the 19th Century Ottoman Military Schools”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 14, sayı 1 (2012): 89-108. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/13396. google scholar
• Appell, Paul E. Mihânik-i Riyâzî. Çeviren Mustafa Salim [Tunakan]. İstanbul: Mühendis Mektebi Matbaası, 1926. google scholar
• Aram. Muhasebe-i Ziraiye. İstanbul: Selânik Matbaası, 1303. google scholar
• Boyer, Carl B. A History of Mathematics. Canada: Jhon Wiley, 2010. google scholar
• Boyer, Carl B. The History of the Calculus and Its Conceptual Development. New York: Dover, 1959. google scholar
• Bozkuş, Yıldız Deveci. XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Entelektüeller. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2020. google scholar
• Çabuk, Adem ve Tarık Arıkan Saygılı. “Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. Yüzyılın Ortalarında Devlet Muhasebesinde Merdiven Yönteminden Çift Yanlı Kayıt Yöntemine Geçiş”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi 2, sayı 4 (2013): 168-96. google scholar
• Çeçen, Kazım. İstanbul Tenik Üniversitesinin Kısa Tarihçesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Bilim veTeknoloji Araştırma Merkezi, 1990. google scholar
• Charles Bresse, Jacques Antoine. Cours de mecanique appliquee Resistance des materiaux et stabilite des. Paris: Mallet-Bachelier,Imprimeur-Libraire, 1859. https://archive.org/details/bub_gb_6Nl_mZjZ9iMC/ page/n5/mode/2up. google scholar
• Collignon, Edouard. Traite deMecanique, Cinematique. C. 1. Paris: Librairie Hachette, 1873. google scholar
• Collignon, Edouard. Traite deMecanique, Dynamique. C. 3. Paris: Librairie Hachette, 1874. google scholar
• Collignon, Edouard. Traite de Mecanique, Statique. C. 2. Paris: Librairie Hachette, 1873. google scholar
• Delassus, MM. Abraham et. Cours de mecanique rationnelle de M. Appell. Paris: Librairie Scientifique A. Hermann, 1888. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9806888q/f5.item. google scholar
• Delaunay, Charles E. Traite de Mecanique Rationnelle. Paris: Masson: Langlois et Leclercq, 1856. https:// gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k997091/f85.item.texteImage. google scholar
• Deran, Ali. “Meyve Bahçesi İşletmelerinde Maliyet, Gider Ayrımı ve Maliyet Muhasebesinin Yararları.” International Journal of Food and Agricultural Economics 1, sayı 1 (2013): 165-78. google scholar
• Dölen, Emre. Türkiye Üniversite Tarihi 1, Osmanlı Döneminde Darülfünun (1863-1922). C. 1. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009. google scholar
• Dugas, Rene. A History of Mechanics. New York: Dover Publications, 2011. google scholar
• Duhamel, Jean Marie Constant. Course de Mecanique. Paris: Bachelier, Imprimeur-Libraire, 1845. https:// archive.org/details/bub_gb_JPJvsV6c19oC/page/n5/mode/2up. google scholar
• Eden, Alp ve Semiha Betül Takıcak. “Aram Margosyan’ın Sihirli Kareler Kitabı”. Matematik Dünyası 29, sayı 112 (2022): 20-26. google scholar
• Ergin, Osman. Türk Maarif Tarihi. C. 3-4. İstanbul: Eser Matbaası, 1977. google scholar
• Gökdoğan, Melek Dosay. “Mechanics (Machines) in Ishaq Efendi, the Chief Instructor of Military School in the Ottomans”. Içinde Explorations in the History and Heritage ofMachines and Mechanisms, editör Baichun Zhang ve Marco Ceccarelli, 3-16, 2019. https://doi.org/10.1007/978-3-030-03538-9_1. google scholar
• Günergun, Feza. “Paul Mentre: 1926-1928 Yıllarında İstanbul’da bir Fransız Matematikçi - Mühendis”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları 20, sayı 1 (04 Ocak 2019): 92-101. https://doi.org/10.30522/iuoba.497280. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı. C. 1. İstanbul: IRCICA, 2010. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Bekar, Gülcan Gündüz ve Veysel Bulut. Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi. C. 1-2. İstanbul: IRCICA, 2006. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz ve Veysel Bulut. Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Zeylleri. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu. C. 2. İstanbul: IRCICA, 2011. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, ve Cevat Izgi. Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi. Editör Ekmeleddin İhsanoğlu. C. 2. İstanbul: IRCICA, 1999. google scholar
• Jourdain, E. B. Philip. “Galileo and Newton”. The Monist 28, sayı 4 (1918): 629-33. https://www.jstor.org/ stable/27900715. google scholar
• Kaçar, Mustafa, Tuncay Zorlu, Burak Barutçu, Atilla Bir, C. Ceyhan ve Aras Neftçi. İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz. Editör Mehmet Karaca. İstanbul: Mavi Ofset, 2012. google scholar
• Kazancıgil, Aykut. Osmanlı’da Bilim ve Teknoloji. İstanbul: Ketebe, 2020. google scholar
• Koenigs, Gabriel. Leçons de Cinematique. Paris: Librairie Scientifique A. Hermann, 1897. https://archive. org/details/leonsdecinma00koenuoft. google scholar
• Kökcü, Ayşe. “Bir Osmanlı Muallimi ve Mühendisi Mustafa Salim Bey ve Hesâb-ı Asgar-ı Nâmütenâhiyat Kısm-ı Evvel Hesâb-ı Tefâzülî Adlı Eseri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54, sayı 2 (2014): 407-18. google scholar
• Kökcü, Ayşe. “OsmanlI’da Bir Müsbet Bilimci: Aram Margosyan”. Dörtöğe 2, sayı 4 (2013): 139-47. google scholar
• Laboulaye, Charles. Traite de cinematique theorique et pratique ou theorie des mecanismes. Paris: Librairie du Dictionnaire des Arts et Manufactures, 1878. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k287127.texteImage. google scholar
• Lagrange, Joseph-Louis. Analytical Mechanics. Editör Robert S. Cohen. Çeviren Auguste Boissonnade ve Victor N. Vagliente. Dordrecht: Springer Netherlands, 1997. https://doi.org/10.1007/978-94-015-8903-1. google scholar
• Landau, Lev Davidovich ve Evgeny Mikhailovich Lifshitz. Fluid Mechanics, Couse of Theoretical Physics Volume 6. Çeviren J. B. Sykes ve W. H. Reid. Second Edi. Oxford: Pergamon Press, 1987. google scholar
• Landau, Lev Davidovich ve Evgeny Mikhailovich Lifshitz. Mechanics, Course of Theoretical Physics Volume 1. Çeviren J. B. Sykes ve J. S. Bell. Third Edit. Oxford: Butterworth-Heinemann, 1976. google scholar
• Landau, Lev Davidovich ve Evgeny Mikhailovich Lifshitz. Theory of Elasticity Volume 7. Çeviren J. B. Sykes ve W. H. Reid. Third Edit. Oxford: Elsevier, 1986. google scholar
• Mannheim, Amedee. Cours de geometrie descriptive de l'Ecole polytechnique: comprenant les elements de la geometrie cinematique. Paris: Gauthier-Villars, 1886. https://quod.lib.umich.edu/u/umhistmath/ ACV4790.0001.001?view=toc. google scholar
• Margosyan, Aram. Fenn-i Mihânik-i Riyâzî, Fenn-i Hareket ve Fenn-i Kuvva. İstanbul: Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Matbaası, 1302. google scholar
• Margosyan, Aram. “Hendese-i Mülkiye Muallimlerinden Mehmed Refik Beye”. Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Mecmuası 1, sayı 3 (1909): 69-70. google scholar
• Margosyan, Aram. Hesâb-ı Tahlîli, Kitâb-ı Evvel: Hesâb-ı Tefâzülî. C. 1. İstanbul: Matbaa-i Daire-i Askeriyye, 1304. google scholar
• Margosyan, Aram. “İstatistik Hakkında Bazı Mülâhazât”. Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Mecmuası 1, sayı 6 (1910): 137-41. google scholar
• Mehmed Esad. Mirât-ı Mühendis-hâne-i Berrî-i Hümâyûn. Çeviren Sadık Erdem. İstanbul: İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, 1986. google scholar
• Morin, Arthur. Notions geometriques sur les mouvements et leurs transformations, ou, Elements de cinematique. Paris, Leipzig: Librairie Hachette, 1878. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6568715d. texteImage. google scholar
• Okay, Cüneyd. Eski Harfli Mühendislik Dergileri. İstanbul: Kurtiş Matbaası, 2004. google scholar
• Okay, Cüneyd. Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Belgeleriyle. Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, 2008. google scholar
• Pakalın, Mehmed Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi. Çeviren Mustafa Keskin. C. 11. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008. google scholar
• Pedersen, K. M. “Roberval’s Method of Tangents”. Centaurus 13, sayı 2 (1969): 151-82. google scholar
• Resal, Henri. Traite de Cinematique Pure. Paris: Mallet-Bachelier-Imprimeur-Libraire, 1862. https:// ia800709.us.archive.org/14/items/traitdecinmatiq00resagoog/traitdecinmatiq00resagoog.pdf. google scholar
• Roberval, Gilles Personne de. Divers Ouvrages. Paris: Academie Royale des Sciences, 1693. https://archive. org/details/diversouvrages00robe. google scholar
• Santur, Mehmet Fikri. "Yüksek Mühendis Mektebi Tarihçesi". Mühendis Mektebi Mecmuası (Mezunlar Broşürü) 4, sayı 47’ye ek (1931): 1-3 (185-187). google scholar
• Tuncer, Talat. Matematik Sözlüğü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Döner Sermaye İşletmesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1995. google scholar
• Takıcak, S. Betül ve Alp Eden. “İnşaat Mühendisi ve Amatör Matematikçi Aram Margosyan’ın İstatistik Üzerine Görüşleri”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları / Studies in Ottoman Science 24, sayı 1 (06 Ocak 2023): 33-65. https://doi.org/10.26650/oba.1133163. google scholar
• Uluçay, Çağatay ve Enver Kartekin. Yüksek Mühendis Okulu (Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi). İstanbul: Berksoy Matbaası, 1958. google scholar
• Whitaker, Edmund Taylor. A Treatise on the Analytical Dynamics of Particles and Rigid Bodies. Second Edi. London: Cambridge University Press, 1917. https://archive.org/details/treatisanalytdyn00whitrich. google scholar
• Yazan, Ö. “19.yy. Sonlarında Osmanlı Tarım İşletmelerinde Yönetim ve Muhasebe Uygulamaları: ‘Çiftlik İdaresi’ Örneği”. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı İşletme Tarihi Özel Sayısı (2018): 280-332. google scholar
• Akbaş, Meltem. “Osmanlı Türkiyesi’nde Modern Fizik (19. Yüzyıl)”. İstanbul Üniversitesi, Doktora tezi, 2008. google scholar
• Arslanyürek, Yaşar. “Osmanlı Devleti’nde Mesleki ve Teknik Okullar (1876-1908)”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Doktora tezi, 2015. google scholar
• Dede, Ezgi. “Selanik Ziraat Mektebi (1889-1912)”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017. google scholar
• Kökcü, Ayşe. “Osmanlı’da Diferensiyel İntegral Hesap ve Eğitimdeki Yeri”. Ankara Ünivesitesi, Doktora Tezi, 2014. google scholar
• Mentre, Paul. “Docteur Theses”, 1923. Erişim 15 Haziran 2023. http://www.numdam.org/item/ THESE_1923__43__1_0.pdf. google scholar
• “Collignon, Ecole des Ponts et Chaussees”. Erişim 16 Haziran 2023. https://heritage.ecoledesponts.fr/ ark:/12148/btv1b10481348z/f297.item.r=9562. google scholar
• “ITU Library Service, Mustafa İnan Lib. Rare Books Hall, Fenn-i mihanik-i riyazi,Aram Margosyan”. Erişim 14 Haziran 2023. https://divit.library.itu.edu.tr/search?/aMargosyan/amargosyan/1%2C3%2C6%2CB/ frameset&FF=amargosyan+aram&1%2C%2C2/indexsort=-. google scholar
• “TO-KAT, Duhamel, Cours de Mecanique”. Erişim 15 Haziran 2023. https://www.toplukatalog.gov. tr/?_f=1&the_page=1&cwid=2&keyword=Duhamel+Cours+de+Mecanique+&tokat_search_ field=1&order=0&command=Tara#alt. google scholar
• “TO-KAT, Duhamel, İnfinitesimal”. Erişim 15 Haziran 2023. https://www.toplukatalog. gov.tr/?_f=1&the_page=1&cwid=2&keyword=Duhamel+İnfinitesimal&tokat_search_ field=1&order=0&command=Tara#alt. google scholar