On Sekizinci Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Bina Eminliği

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 1, 83 - 105, 31.01.2024

Serkan Erdoğan

https://doi.org/10.26650/oba.1382750

Öz

Otoritesini geniş bir sahada hâkim kılmaya çalışan Osmanlı Devleti, bu politikasının temeline teşkilatlı bir imar yapısı koymaya çalışmıştır. Bu doğrultuda merkezî idare, imparatorluk sınırları dahilinde bulunan bölgelere yapılacak olan inşa faaliyetlerini belli bir politika çerçevesinde gerçekleştirmiştir. Bu imar ve inşa faaliyetlerinin aktörleri ise şüphesiz Hassa Mimarlar Ocağına bağlı, ehl-i hiref olarak nitelendirilen imar, inşa ve sanat ihtiyaçlarına hizmet eden uzman ve yetenekli kişilerden meydana gelmiştir. Hakkında ne zaman kurulduğuna dair net bir bilgi bulunmayan Hassa Mimarlar Ocağı, zaman içerisinde sınırların genişlemesine bağlı olarak farklı alanlarda faaliyet göstermeye başlamış, mimarların yanında devletin muhtelif kademelerinde görev yapmış olan devlet görevlileri de bina emini olarak bu müesseseye dahil olmuşlardır. Bina eminleri hakkında ortaya konan kısıtlı çalışmalar da çoğunlukla on altıncı yüzyıl ile on dokuzuncu yüzyıl dönemlerini kapsamış ve on sekizinci yüzyıl geri planda kalmıştır. Dolayısıyla bu çalışma bu eksikliğe dikkat çekmek amacıyla Osmanlı Devleti tarafından Anadolu’da kurulan ilk büyük şehir olan Nevşehir’in inşasında görev yapan bina eminlerini konu edinmiştir. Osmanlı tarihinin ihmal edilmiş bir makamı olan binan eminliği, Nevşehir’in inşası sırasında sahip oldukları ehemmiyeti gösteren önemli bir örnek olarak sivrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Şehir, Teşkilat, Bina Emini, İnşaat, Nevşehir

'Bina Eminliği' in the Ottoman Empire in the Eighteenth Century

Öz

The Ottoman Empire tried to establish its authority over a wide area by supporting a systematic and organized structure of public improvements. Hence, the central administration tried to carry out the construction and public structure activities. Naturally, the leading actors of these activities were selected from among talented people from the Ottoman Guild of Architects, who were called “craftsmen (ehl-i hiref)”. In this context, as the boundaries were extended and the number of the activities of public improvements, construction, and restoration increased in time, various missions were developed in the institute; therefore, “construction officials” who proved their adequacy in different branches of the state organization that the Ottoman Guild of Architects inspired became active. This study will address the office of building supervision, about which information became available towards the end of the 18th century, and will provide insights into their activities in Nevşehir, one of the first major cities established by the Ottoman Empire in Anatolia. Studies focusing on the role of the “Bina Eminleri” in architectural history have been limited, predominantly encompassing the 16th to 19th centuries, with the 18th century often overlooked. Therefore, this study addresses this gap by focusing on the “Bina Eminleri”, who were instrumental in the construction of Nevşehir, the first significant city established by the Ottoman Empire in Anatolia. “Bina Eminleri” played an important role in the construction of Nevşehir, which has emerged as a prominent example demonstrating their importance.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, City, Organization, Bina Emini, Construction, Nevşehir

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (COA) google scholar
• COA. A. DVNSMHM.d (Bâb-ı Asafi, Mühimme Defterleri). 10/241-243; 26/736-737; 46/370; 48/260; 52/831; 53/671; 133/643-1198-1203-1247; 134/36-523; 135/1180. google scholar
• COA. C.AS (Cevdet Askeriye). 183/7941; 1106/48948; 1166/51915;937/40626; 1022/44799; 77/3628; 479/19965; 266/11057; 83/3870; 933/40407; 1022/44799. google scholar
• COA. C.ML (Cevdet Maliye). 377/15481. google scholar
• COA. MAD.d (Maliyeden Müdevver). 1313. google scholar
• COA. AE.SMHD.I (Ali Emiri Mahmud I). 22/1280. google scholar
• COA. AE.SAMD.III. (Ali Emiri Üçüncü Ahmed). 92/9112. google scholar
• COA. AE.SMST.III (Ali Emiri Mustafa III). 320/25755 google scholar
• COA. AE.SMHD.II (Ali Emiri Mahmud II) 3/159. google scholar
• COA. AE.SSLM.III (Ali Emiri Selim III). 215/12626 google scholar
• COA. D.AMHD. d (Bab-ı Defteri). 24788. google scholar
• COA. D.BKL.d (Bab-ı Defteri). 32438. google scholar
• COA. D.BŞM.d (Baş Muhasebe Kalemi). 1645A/2-11. google scholar
• COA. EV.d (Evkaf Defterleri). 13662/1266. google scholar
• Meşihat Arşivi (MŞH) google scholar
• Anadolu Kazasker Ruznâmçeleri (MŞH.AKR). 457/8-9; 458/2. google scholar
• Basılı Kaynaklar / Printed Sources google scholar
• Afyoncu, Fatma. “XVII. Yüzyıl Hassa Mimarları Ocağı (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1998. google scholar
• Andriç, İvo. Drina Köprüsü, çev. Hasan Ali Ediz, Nuriye Müstakimoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014. google scholar
• Araç, Ünal. İktidar ve Sanat Damat İbrahim Paşa’nın Hamiliği (1718-1730), İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022. google scholar
• Avşin, Güneş Gülcan. “Hassa Mimarlar Ocağı ve Mimar Sinan”, Tarih Okulu Dergisi, 7 (2014): 375-391. google scholar
• Aydın, Mahir. “Faş Kalesi”, Osmanlı Araştırmaları, VI (1996): 67-138. google scholar
• Ekrem Batır, “Arşiv Belgeleri Işığında Edirne Selimiye Külliyesinin İnşa Süreci”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, Ankara, 2022. google scholar
• Bayram, Sadi-Tüzen, Adnan. “İstanbul-Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii İnşaat Defteri”, Vakıflar Dergisi, 22 (1991): 199-288. google scholar
• Can, Selman. Bilinmeyen Aktörleri ve Olayları ile Son Dönem Osmanlı Mimarlığı, Erzurum: Erzurum İl ve Kültür Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2010. google scholar
• Dündar Abdülkadir. “Osmanlı Mimarisinde Şehir Mimarları”, Osmanlı Kültür ve Sanat, ed. Güler Eren, Kemal Çiçek, Cem Oğuz (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999): 227-235. google scholar
• Dündar, Abdülkadir. “Osmanlı Mimarisinde Hassa Mimarları”, Dini Araştırmalar Dergisi, 2 (1999): 159176. google scholar
• Dündar, Abdülkadir. “Osmanlı Mimarisinde Yapıların İnşa Süreci Üzerine Bir Araştırma”, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar, Osmanlı Özel Sayısı, (2000): 155-184. google scholar
• Dündar, Abdülkadir. “XVI. Yüzyıl Bazı Osmanlı Mimarları”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XLIII (2002): 231-262. google scholar
• Dündar, Abdülkadir. Osmanlı Devleti’nde Mimarlık ve Mimarlar, Ankara: Yayınevi Yayınları, 2011. google scholar Erdenen, Orhan. “Osmanlı Devri Mimarları, Yardımcıları ve Teşkilâtları”, Mimarlık, 27 (1966): 15-18. google scholar
• Erdoğan, Muzaffer. “On sekizinci Asır Sonlarında Bir Türk San’atkarı Hassa Baş Mimarı Mehmed Tahir Ağa Hayatı ve Meslekî Faaliyetleri”, Tarih Dergisi, 11/15 (2011): 157-180. google scholar
• Erdoğan, Serkan. “Kuruluşundan Meşrutiyet’e Nevşehir 1718-1876 (Fizikî, İdarî, Demografik ve SosyoEkonomik Yapısı)”, Doktora Tezi, Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Uşak, 2023. google scholar
• Hersek, Can Mehmet. “Osmanlı İmparatorluğunda Mimarlar ve Yapı Esnafı”, İslamî Araştırmalar Dergisi, 4 (1990): 42-48. google scholar
• Keskin, Mustafa Çağhan. “XIV-XV Yüzyıl Osmanlı Mimarları ve Mimarlık Ortamı”, Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi, ed. Yıldıray Özbek, Ayşe Budak (İstanbul: Literatür Academia, 2020): 153-181. google scholar
• Küçükkaya, Ayşe Gülçin. “Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’nın Yaşamı ve Türk Osmanlı Mimarisine Katkısı”, Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Restorasyon Bölümü, İstanbul, 1987. google scholar
• Meriç, Rıfkı Melül. “Beyazıd Camii Mimarı II. Sultan Bayezid Devri Mimarları ile Bazı Binaları Beyazıd Camii ile Alakalı Hususlar, San’atkarlar ve Eserleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yıllık Araştırmalar Dergisi, II (1957): 5-76. google scholar
• Mülâyim, Selçuk. “Mimari”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 30 (2020): 523-524. google scholar
• Nevşehir Belediyesi, Bir Şehrin Doğuş Hikayesi Nevşehir-i Dilara Belgelerle Nevşehir’in Kuruluşu, haz. Nevşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, Nevşehir: Simtel Ofset Matbaacılık, 2014. google scholar
• Orhonlu, Cengiz. “Şehir Mimarları”, Osmanlı Araştırmaları, 2 (1981): 1-30. google scholar
• Öntuğ, Mustafa Murat. “XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Balıkesir Şehrinin, Fiziki, Demografik ve SosyoEkonomik Yapısı”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2003. google scholar
• Öten, Atike. “Lütfî Paşa Tarihi’nde Îmar ve Înşa Faaliyetleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008. google scholar
• Şenyurt, Oya. “18. Yüzyılın Sonlarına Doğru Bilinmeyen Bir Bina Eminin Ait İnşaat Defteri”, Arşiv Dünyası, 12 (2009): 96-101. google scholar
• Şenyurt, Oya. “Geç Osmanlı İnşaat Alanında Bina Eminliği”, Ortadoğu Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Dergisi, 25/2, (2008): 151-169. google scholar
• Şenyurt, Oya. “Türkiye’de Yapı Üretiminde Modernleşme ve Taahhüt Sisteminin Oluşumu”, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2006. google scholar
• Taş, Murat. “Osmanlı’dan Günümüze Yapı Üretiminde Mimarlık Meslek Örgütlenmesinin Gelişimi”, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Dergisi, 8 (2003): 203-214. google scholar
• Turan, Şerafettin. “Osmanlı Teşkilâtında Hassa Mimarları”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 1 (1963): 159199. google scholar