Bir Fosil Bilimcinin Gözünden Taksonomide Kullanılan İsimlerin Türkçeye Kazandırılması Hakkında Bir Deneme

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 2, 479 - 519, 02.08.2024

Volkan Sarıgül

https://doi.org/10.26650/oba.1379430

Öz

Paleontoloji ve biyoloji gibi doğa bilimi dallarının ortak konularından biri olan taksonomi, Latince terimlerin halen yaygın kullanılması bakımından diğer birkaç çalışma alanıyla birlikte öne çıkmaktadır. On altıncı yüzyıldan itibaren bilimsel üstünlüğü ele geçirmeye başlayan Batı dünyasında birincil eğitim dili Latince iken, kısa süre sonra bilimsel çalışmalar Latin alfabesini benimsemiş olan Batı Avrupa’nın ulusal dillerinde yapılmaya başlanmıştır. Bu ulusal diller, Latinceden geçen kelimeleri kimi zaman farklı yazılış ve okunuşlarla kendi dillerine uydurmayı da başarmışlardır. Türkiye’nin, doğa bilimleri de dahil olmak üzere, modern bilim ile ilk büyük çaplı teması o zamanın küresel dili olan Fransızca üzerinden on sekizinci yüzyılda gerçekleşmiştir. Günümüzde ise ülkemizin bilimsel gelişmeleri yakalama çabası İngilizce üzerinden devam etmektedir. Takip edilen yabancı diller zaman içinde değişmiş fakat yabancı kelimeleri ve terimleri geldikleri Batı dilindeki okunuşları esas alarak Türkçeye kazandırma geleneği aynı kalmıştır. Bu durum Türkçede bilimsel bir dilin oluşmasını engelleyen en büyük etkenlerden biridir. Oturmuş bir bilimsel dilin eksikliği taksonomi ile ilgili terimlerin okunuş ve çeviri çalışmalarında da kendini göstermektedir. Dilimize çoğunlukla Fransızcadan gelip yerleşmiş olan yabancı okunuşlar ile taksonomi terimlerini okumak için gereken Latince okuma kuralları pek çok noktada çelişmektedir. Yabancı terimlerin Türkçe karşılıklarını bulabilmek ise üzerinde ciddi biçimde durulması gereken bir konudur. Burada bu sorunların giderilebilmesi adına, köken ve dil bilgisi hakkında bir tartışmanın üzerine taksonomide kullanılan Latince isimler için okunuş ve çeviri önerileri sunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Paleontoloji, Taksonomi, Türkçe, Okunuş, Çeviri

A Paleontologist’s Point of View for the Standardization of the Taxonomic Nomenclature in Turkish

Öz

Taxonomy, a common practice of paleontology and biology among natural sciences, has a distinguished place with few other fields because of the current wide use of Latin terminology. While Latin was once the medium of instruction in the Western world, which has become superior in science and technology since the sixteenth century, it was succeeded by the Western European languages a century later, which had adopted the Latin alphabet. These national languages had also achieved to adopt many Latin words into their structures, occasionally with slightly different spelling and pronunciation. Turkey’s first large-scale contact with the modern science, including the natural sciences, took place in the eighteenth century through French, the global language of the time, and the current efforts to follow scientific and technical developments continue through English. Even though the followed foreign language changes, the Turkish tradition of adopting foreign words and terms according to the pronunciation in the foreign language from which the word or term is taken remains. This is one of the main hindrances to the formation of an established scientific terminology in Turkish, which also manifests itself in taxonomic studies. There are several inconsistencies between the adopted Western pronunciations, mostly from French, and the instructions of Latin pronunciation for Turkish which is required to read taxonomic terms. Finding the Turkish equivalents of taxonomic terms, on the other hand, demands serious consideration. Here, in order to eliminate these difficulties, suggestions on pronunciation, transcription and translation for the Latin names in taxonomy are presented, based on etymological and grammatical facts.

Anahtar Kelimeler

Paleontology, Taxonomy, Turkish, Pronunciation, Translation

Kaynakça

• Anonim. İlk ve Orta Öğretim Zooloji Terimleri. Ankara: Devlet Basımevi, 1937. google scholar
• Başıbüyük, Hasan Hüseyin ve Battal Çıplak. “Filogenetik sistematik: terimleri, prensipleri ve çalışma tekniği üzerine kısa bir derleme.” Turkish Journal of Zoology 21 (1997): 241-257. google scholar
• Baydur, Suat Yakup. Dil ve Kültür - Türkçenin ve Başka Dillerin Gelişmeleri, Türkçenin Durumu ve Soruları Üzerine Yazılar. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları, 1952 (Yeniden Baskı, 2018). google scholar
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1973 (Yeniden Baskı, 2002). google scholar
• Cocks, Leonard Robert Morrison, Nigel Howard Woodcock, Richard Barrie Richards, John Tempest Temple ve Philip Lane. “The Llandovery Series of the type area.” Bulletin of British Museum of Natural History 38 (1984): 131-182. google scholar
• Dumont, Andre Hubert. “Rapport sur la carte geologique du Royaume.” Bulletins de l’Academie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique 14 (1849): 351-373. google scholar
• Dürüşken, Çiğdem. Felsefecilere Özel Latince - Descartes Latince Öğreniyor. İstanbul: Alfa Yayınları, 2014. google scholar
• Fransen, Sietske. “Latin in a Time of Change: The Choice of Language as Signifier of a New Science?” Isis 108 (2017): 629-635, doi:10.1086/694189. google scholar
• von Gümbel, Carl Wilhelm. Geognostische Beschreibung des bayerischen Alpengebirges und seines Vorlands. Gotha: Verlag von Justus Perthes, 1861. google scholar
• Hançerlioğlu, Orhan. Felsefe Ansiklopedisi - Kavramlar ve Akımlar, Cilt 3 (İ-K). İstanbul: Remzi Kitabevi, 1977. google scholar
• Hofker, Jan. “Correlation of the Tuff Chalk of Maestricht (type Maestrichtian) with the Danske Kalk of Denmark (type Danian), the stratigraphic position of the type Montian, and the planktonic foraminiferal faunal break.” Journal of Paleontology 36 (1962): 1051-1089. google scholar
• Janvier, Philippe, Gael Clement ve Richard Cloutier. “A primitive megalichthyid fish (Sarcopterygii, Tetrapodomorpha) from the Upper Devonian of Turkey and its biogeographical implications.” Geodiversitas 29 (2007): 249-268. google scholar
• Karacabey, Necdet. “Türkiye’nin yeni bir Colveraia Klinghardt türü ve Joufia Boehm alttürü hakkında.” Maden Tetkik ve Arama Dergisi 82 (1974): 77-83. google scholar
• Kâtib Çelebi. Levâmi‘u’n-Nûr Fî Zulmet-i Atlas Minor. Yayına hazırlayan Ahmet Üstüner ve Ahmet Arslantürk. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017. google scholar
• Kazancı, Gürkan. “Tıp Terminolojisi”. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi 12 (2003): 222-226. google scholar
• Kelağa Ahmet, İbrahim. “Çağdaş Yunancanın tarihsel gelişimi.” Balkanlar El Kitabı, Cilt 2: Çağdaş Balkanlar, hazırlayan Bilgehan Atsız Gökdağ ve Osman Karatay içinde 477-490. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017 (3. Baskı). google scholar
• Kemp, Thomas Stainforth. The Origin and Evolution of Mammals. New York: Oxford University Press, 2005. google scholar
• Ketin, İhsan. “Anadolu’nun Tektonik Birlikleri.” Maden Tetkik ve Arama Dergisi 66 (1966): 20-34. google scholar
• Kırzıoğlu, Fahrettin. Osmanlılar’ınKafkas-Elleri’niFethi (1451-1590). Ankara: Sevinç Matbaası, 1976. google scholar
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesi Grameri - Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. google scholar
• Kulp, John Laurence. “Geologic Time Scale.” Science 133 (1961): 1105-1114. google scholar
• MacFadden, Bruce ve Carl David Frailey. “Pyrotherium, a large engimatic ungulate (Mammalia, Incertae sedis) from the Desedean (Oligocene) of Salla, Bolivia.” Palaeontology 27 (1984): 867-874. google scholar
• Meriç, Engin. “Orbitoididae’lerin çoğalması hakkında.” Maden Tetkik ve Arama Dergisi 63 (1964): 22-28. google scholar
• Millas, Herkül. “Yunanca’nın Türkçe Harflerle Yazılışı.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 16 (1992): 189-197. google scholar
• Murray, Alison Margaret ve İzzet Hoşgör. “An early Oligocene elopiform fish from a new locality in Eastern Anatolia, Turkey.” Journal of Vertebrate Paleontology 32 (2013): 296-303. google scholar
• Ortaylı, İlber. Türklerin Altın Çağı. İstanbul: Kronik Kitap, 2017. google scholar
• Özdemir, Emin. Terim Hazırlama Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1973. google scholar
• Parker, Charles Thomas, Brian Tindall ve George Garrity. “International Code ofNomenclature ofProkaryotes - Prokaryotic code (2008 revision).” International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology 69 (2019): S1-S111, doi: 10.1099/ijsem.0.000778. google scholar
• Parlatır, İsmail, Nevzat Gözaydın, Hamza Zülfikar, Belgin Tezcan Aksu, Seyfullah Türkmen ve Yaşar Yılmaz. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Cilt I (A-J). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1998. google scholar
• Parlatır, İsmail, Nevzat Gözaydın, Hamza Zülfikar, Belgin Tezcan Aksu, Seyfullah Türkmen ve Yaşar Yılmaz. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, Cilt II (K-Z). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1998. google scholar
• Pearson, David Amory Bapty. “Problems of Rhaetian stratigraphy with special reference to the lower boundary of the stage.” The Quarterly journal of the Geological Society of London 126 (1970): 125-150. google scholar
• Perek, Faruk Zeki. Tercümeli Latin Grameri I-II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1968. google scholar
• de Queiroz, Kevin ve Philip Douglas Cantino. International Code ofPhylogenetic Nomenclature (PhyloCode), Version 6. Florida: CRC Press, 2020. google scholar
• Roux, Jean-Paul. Türklerin Tarihi, Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. Çeviren Ahmet Kazancıgil ve Lale Arslan-Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004. google scholar
• Sandalcı, Sema. Eski Yunanca Dilbilgisi ve Cümle Yapısı I. İstanbul: Pencere Yayınları, 2006. google scholar
• Sarıgül, Volkan, “Jeoloji, Paleontoloji ve Evrim”, Evrenin Karanlığında Evrimin Işığı, hazırlayan Çağrı Mert Bakırcı içinde 117-148. İstanbul: Muaf Kitap, 2017. google scholar
• eş-Şâvenî, Ahmed. “Sözlükbilim ve çeviride analitik yöntem,” çeviren Galip Yavuz. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1999): 149-162. google scholar
• Verbrugghe, Gerald Paul. “Transliteration or Transcription of Greek.” The Classical World 92 (1999): 499511. google scholar
• Vural, Hanifi ve Tuncay Böler. Ses ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011. google scholar
• Witton, W F. “Pronunciation of Latin AE”. The Classical Review 20 (1906): 233. doi:10.1017/ S0009840X0099454X google scholar
• Zülfikar, Hamza. Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1991. google scholar
• ICZN. International Code of Zoological Nomenclature, Fourth Edition. London: The International Trust for Zoological Nomenclature, 1999. Erişim 20 Temmuz 2023. https://www.iczn.org/the-code/the-code-online/. google scholar
• Turland, Nicholas John, John Harry Wiersema, Fred Rogers Barrie, Werner Greuter, David Leslie Hawksworth, Patrick Herendeen, Sandra Knapp, Wolf-Henning Kusber, De-Zhu Li, Karol Marhold, Thomas William May, John McNeill, Anna Monro, Jefferson Prado, Michelle Judith Price ve Gideon Francois Smith. International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (Shenzhen Code) adopted by the Nineteenth International Botanical Congress Shenzhen, China, July 2017 (Regnum Vegetabile 159). Glashütten: Koeltz Botanical Books, 2018. Erişim 20 Temmuz 2023. https://www.iapt-taxon.org/nomen/ main.php google scholar
• Uluslararası Stratigrafi Komisyonu (International Commission on Stratigraphy). “Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge (International Chronostratigraphic Chart) 2023/09”. Erişim 18 Aralık 2023. https://stratigraphy.org/chart#latest-version. google scholar