Tıphane-i Âmire’den Dârülfünun’a İstanbul Tıp Fakültesi’nde Fizyoloji, 1827-1933

Yıl 2024, Cilt: 25 Sayı: 2, 289 - 367, 02.08.2024

Nuran Yıldırım

https://doi.org/10.26650/oba.1408402

Öz

Ülkemizde bağımsız araştırma enstitüleri olmadığı için, fizyoloji bilimi tıp eğitimine paralel olarak gelişmiştir. Ülkemizde modern anlamda tıp eğitimine geçiş, 14 Mart 1827 tarihinde eğitime başlayan Tıphane-i Âmire ile başlamış ve 1933 Üniversite Reformu’na kadar; Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye, Dârülfünun-ı Osmani /İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi’nde devam etmiştir. İstanbul Tıp Fakültesi’nin nüvesini oluşturan bu okullara, eğitimini bir zaman Dârülfünun-ı Osmani Tıp Fakültesi’ne bağlı olarak sürdüren Şam Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiyesi de eklenmiştir. Bu çalışmada İstanbul Tıp Fakültesi’nin 1827’den 1933 Üniversite Reformu’na değin eğitimini sürdürdüğü bu tıp okullarında fizyoloji dersi verenler üzerinden; fizyoloji eğitimi, deneysel fizyolojiye geçiş, fizyoloji laboratuvarının kuruluş ve gelişimi ele alınmıştır. Bu süreçte genç hekimler maaşından başka geliri olmayan fizyolojiye itibar etmemiş, fizyoloji derslerini zaman zaman başka branş mensupları vermiştir. Fizyolojiye gönül veren Şakir Paşa hayvan deneyleri eşliğindeki fizyoloji dersleri ile ülkemize deneysel fizyolojinin esaslarını getirmiş, Kemal Cenap Berksoy ise deneysel fizyolojiyi bir öğretim ve araştırma dalı olarak yerleştirmiştir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul Tıp Fakültesi, fizyoloji eğitimi tarihi, deneysel fizyolojinin gelişimi, Şakir Paşa, Kemal Cenap Berksoy

Etik Beyan

Etik beyan gerektirecek bir çalışma değildir.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum yoktur.

Proje Numarası

1408042

Teşekkür

Teşekkür / Acknowledgements: : Ulaşma zorluğu çektiğim kimi kaynakları gönderen; Prof. Dr. Emre Dölen ve Dr. Cem Hakan Başaran’a, Osmanlıca fizyoloji terimlerinin günümüzdeki karşılıklarında yardımcı olan Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı’ndan Doç. Dr. Savaş Üstünova’ya, dipnotları ve kaynakları düzenleyen Dr. Özlem Bildik’e teşekkür ederim.

Physiology in Istanbul Faculty of Medicine from Tıphane-i Âmire to Dârülfünun, 1827-1933

Öz

Since there were no independent research institutes in Turkey, the science of physiology developed in parallel with medical education. The transition to modern medical education in Turkey started with Tıphane-i Âmire, which started education on March 14, 1827, and continued until the 1933 University Reform; Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye, Dârülfünun-ı Osmani /Istanbul Darülfünunu Faculty of Medicine. The Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye in Damascus, which continued its education under the Dârülfünun-i Osmani Faculty of Medicine for a while, was also added to these schools that formed the nucleus of the Istanbul Faculty of Medicine. This study focuses on physiology education, the transition to experimental physiology, and the establishment and development of the physiology laboratory through the physiology lecturers at these medical schools, where the Istanbul Medical Faculty continued its education from 1827 until the University Reform of 1933. During this period, young physicians did not respect physiology, which had no income other than their salaries, and physiology courses were taught by members of other branches from time to time. Şakir Pasha, who was devoted to physiology, brought the principles of experimental physiology to Turkey with his physiology courses accompanied by animal experiments, and Kemal Cenap Berksoy established experimental physiology as a branch of teaching and research.

Anahtar Kelimeler

Istanbul Medical Faculty, history of physiology education, development of experimental physiology, Şakir Paşa, Kemal Cenap Berksoy

Proje Numarası

1408042

Kaynakça

• Bâbıdefteri İradeler (D. DRB.İ), 15/8. google scholar
• Babıâli Evrak Odası (BEO), 1010/75735.; 1477/110770.; 1488/111548. google scholar
• Cevdet Maarif (C. MF), 151/7539. google scholar
• Cevdet Sıhhiye (C SH), 15/712.; 18/853.; 20/996. google scholar
• Cevdet Maarif (C. MF), 45/2217.; 98/4872.; 155/7723 google scholar
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 404/57.; 518/13.; 1061/7.; 1748/56.; 2069/80.; 2227/113.; 2362/95.; 2413/86.; 2483/6.; 2499/3. google scholar
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT), 229/49.; 230/81. google scholar
• Dahiliye Nezareti Mütenevvia (DH. MTV), 2/25.; 17/40. google scholar
• Hazine-i Hassa-İrade (HH. İ), 198/31. google scholar
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS), 2921/63. google scholar
• Hariciye Nezareti-Tahrirat (HR. TH), 88/8. google scholar
• İrade-Dahiliye (İ. DH), 21/1033.; 94/4696.; 1183/92518.; 1223/95748.; 722/50353. google scholar
• İrade-Dosya Usulü (İ. DUİT), 54/79. google scholar
• İrade-Hususi (İ. HUS), 81/116. google scholar
• İrade-Taltifat (İ. TAL), 2/72.; 266/24.; 423/14.; 423/34.; 324/64. google scholar
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı Âliye Dairesi (MF. ALY), 80/25. google scholar
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF. MKT), 343/2.; 386/5.; 450/36, 501/49.; 836/27.; 888/21.; 916/19.; 956/32.; 1028/18.; 1097/39.; 1162/71. google scholar
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML. EEM), 732/8. google scholar
• Maliye Nezareti Masarifat Defterleri (ML. MSF. d), 329 google scholar
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 132/80.; 143/26. google scholar
• Sadaret, Divan Kalemi Evrakı (A. DVN), 121/4. google scholar
• Sadaret, Nezaret ve Devair Evrakı (A. MKT. NZD), 127/99 google scholar
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS), 114/18. google scholar
• Yıldız Mütenevvi Maruzat, (Y:MTV) 194/17.; 247/129. google scholar
• Yıldız Maarif Nezareti Maruzatı (Y.PRK.MF), 2/63. google scholar
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi, BCA (Ankara) google scholar
• Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı. 30.11.1.0 / 24. 18. 4, 4 Mayıs 1926. google scholar
• Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı, 30.11.1.0 / 44. 38. 20, 8 Aralık 1928. google scholar
• Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı. 30.11.1.0 / 73.29.16, 27 Teşrinievvel [Ekim] 1932. google scholar
• Bakanlıklararası Tayin Daire Başkanlığı. 30.11-1.0 / 75.1.7, 5 Kânunusani [Ocak] 1933. google scholar
• Kararlar Daire Başkanlığı, 30.18.01 / 56.57.16, 22 Temmuz 1935. google scholar
• Kararlar Daire Başkanlığı. 30.18.1.2 / 92.81.16, 17 Ağustos 1940. google scholar
• Kararlar Daire Başkanlığı. 30.18.1.2 - 95.58.11, 3 Temmuz 1941. google scholar
• Muamelat Genel Müdürlüğü. 30.10.0.0 / 144.32.11, Dosya ek. 147, 5 Eylül 1931. google scholar
• Muamelat Genel Müdürlüğü. 30.10.0.0 / 76.505.2, 14 Nisan 1944. google scholar
• İstanbul Tıp Fakültesi Dekanlığı Personel Arşivi (İstanbul). google scholar
• Kemal Cenap Berksoy Dosyası google scholar
• İstanbul Tıp Fakültesi, Tıp Tarihi ve Etik Anabilim Dalı Bedi N. Şehsuvaroğlu Arşivi (İstanbul). google scholar
• Nuran Yıldırım Dijital Arşivi (İstanbul). google scholar
• Salnâme, 1270 Def’a 8. 1270 [1854]. google scholar
• Salnâme, 1271 Def’a 9. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1271 [1855]. google scholar
• Salnâme, 1272 Def’a 10. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1272 [1856]. google scholar
• Salnâme, 1273 Def’a 11. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1273 [1857]. google scholar
• Salnâme, 1274 Def’a 12. Takvimhâne-i Âmire, 1274 [1858]. google scholar
• Salnâme, 1275 Def’a 13. Takvimhâne-i Âmire, 1275 [1859]. google scholar
• Salnâme, 1276 Def’a 14. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1276 [1860]. google scholar
• Salnâme, 1277 Def’a 15. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1277 [1861]. google scholar
• Salnâme, 1278 Def’a 16. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1278 [1861]. google scholar
• Salnâme, 1279 Def’a 17. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1279 [1862]. google scholar
• Salnâme, 1280 Def’a 18. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1280 [1863]. google scholar
• Salnâme, 1281 Def’a 19. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1281 [1864]. google scholar
• Salnâme, 1282 Def’a 20. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1282 [1865]. google scholar
• Salnâme, 1283 Def’a 21. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1283 [1866]. google scholar
• Salnâme, 1284 Def’a 22. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1284 [1867]. google scholar
• Salnâme, 1285 Def’a 23. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1285 [1868]. google scholar
• Salnâme, 1287 Def’a 25. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1287 [1870] google scholar
• Salnâme, 1288 Def’a 26. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1288 [1871]. google scholar
• Salnâme, 1289 Def’a 27. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1289 [1872]. google scholar
• Salnâme 1290 Def’a 28. Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1290 [1873]. google scholar
• Salnâme 1291 Def’a 29. Hacı Hüseyin Efendi’nin Matbaası, 1291 [1874]. google scholar
• Salnâme 1292 Def’a 30. 1292 [1875]. google scholar
• Salnâme 1293 Def’a 31. 1293 [1876]. google scholar
• Salnâme 1294 Def’a 32. Halil Efendi Matbaası, 1294 [1877]. google scholar
• Salnâme 1295 Def’a 33. Rıza Efendi Matbaası, 1295 [1878]. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Otuz Dördüncü Def’a. İstanbul, 1296 [1879]. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Otuz Beşinci Def’a. İstanbul Matbaa-i Âmire, 1297 [1880]. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Otuz Altıncı Def’a. İstanbul Mahmud Bey Matbaası, 1298 [1881]. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Otuz Yedinci Def’a. İstanbul Mahmud Bey Matbaası, 1299 [1882]. google scholar
• 1300 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Otuz Sekizinci Sene. Kostantiniyye Matbaa-i Ebüzziya, 1299 [1883]. google scholar
• 1301 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Otuz Dokuzuncu Sene. [İstanbul] Matbaa-i Osmaniye, 1301[1884]. google scholar
• 1302 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırkıncı Sene. [İstanbul] Matbaa-i Osmaniye, 1302 [1885]. google scholar
• 1303 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Birinci Sene. Dersaadet Mahmud Bey Matbaası, 1303 [1886]. google scholar
• 1304 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk İkinci Sene. Dersaadet Mahmud Bey Matbaası, 1304 [1887]. google scholar
• 1305 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Üçüncü Sene. Dersaadet Mahmud Bey Matbaası, 1305 [1888]. google scholar
• 1307 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Beşinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1307 [1890]. google scholar
• 1308 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Altıncı Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1308 [1891]. google scholar
• 1309 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Yedinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1309 [1892]. google scholar
• 1310 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Sekizinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1310 [1892]. google scholar
• 1311 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Kırk Dokuzuncu Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1311 [1893]. google scholar
• 1312 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Ellinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1312 [1894]. google scholar
• 1313 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Birinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Âmire, 1313 [1895]. google scholar
• 1314 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli İkinci Sene. Dersaadet, 1314 [1896]. google scholar
• Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye 1315. Elli Üçüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir. İstanbul Âlem Matbaası, 1315 [1897]. google scholar
• 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Dördüncü Sene. İstanbul Âlem Matbaası ve Mahmud Bey Matbaası, 1314 [1898]. google scholar
• 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Beşinci Sene. Dârü’l-Hilafetü’l-Aliyye Matbaa-i Âmire, 1315 [1899]. google scholar
• 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Altıncı Sene. Dârü’l-Hilafetü’l-Aliyye Mahmud Bey ve Serviçen Matbaaları, 1316 [1900]. google scholar
• 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Yedinci Sene. Dârü’l-Hilafetü’l-Aliyye Malumat-Tahir Bey Matbaası, 1317 [1901]. google scholar
• 1320 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Sekizinci Sene. Dersaadet Dârü’t-Tıbâatü’l-Âmire, 1318 [1902]. google scholar
• 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Elli Dokuzuncu Sene. Dersaadet Âlem Matbaası, 1319 [1903]. google scholar
• 1322 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Altmışıncı Sene. Dersaadet Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1320 [1904]. google scholar
• 1323 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Altmış Birinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Ahmed İhsan, 1321 [1905]. google scholar
• 1324 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Altmış İkinci Sene. Dersaadet Matbaa-i Ahmed İhsan, 1322 [1906]. google scholar
• 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsus Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Altmış Üçüncü Sene. Dersaadet Matbaa-i Ahmed İhsan, 1322 [1907]. google scholar
• 1333-1334 Sene-i Maliye. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye. Altmış Sekizinci Sene. Dersaadet Hilal Matbaası, 1334 [1918]. google scholar
• 1925-1926 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi. İstanbul Matbaa-i Âmire, 1926. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi 1926-1927. Matbuat Müdiriyet-i Umumiyesi, 1926-1927. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi. Matbuat Müdiriyet-i Umumiyesi 1927-1928. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Yıllığı 1928-1929. İstanbul Devlet Matbaası, 1929. google scholar
• Salnâme-i Askeri, 1282 Hicrî Senesi, Def’a 1, İstanbul Mekteb-i Harbiye-i Şahane, 1282 [1865]. google scholar
• Salnâme-i Askeri, 1283 Hicrî Senesi, Def’a 2, 1283 [1866]. google scholar
• Salnâme-i Askeri. 1306 Mali Senesi. İstanbul, 1306 [1890]. google scholar
• Salnâme-i Askeri. 1307 Mâli Senesi. 1307 [1891]. google scholar
• Salnâme-i Askeri. 1308 Mali Senesi. 1308 [1892]. google scholar
• Salnâme-i Askeri, 1326 Sene-i Kameriye-i Hicriye ve 1324 Sene-i Maliye ve 1286 Sene-i Şemsiye-i Hicrîyesine Mahsus. Dersaadet Matbaa-i Askeriye, 1324 [1908]. google scholar
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, Birinci Sene. 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsusudur. Dârül-Hilâfe, Matbaa-i Âmire, 1316 [1898]. google scholar
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, İkinci Def’a Olarak Tertib Olunmuştur. 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. Dârül-Hilâfetül-Aliyye, Matbaa-i Âmire, 1317 [1899]. google scholar
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye. Dördüncü Sene. 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. Dârül-Hilâfetül-Aliyye, Matbaa-i Âmire, 1319 [1901]. google scholar
• Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye. Altıncı Sene. 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur. Dârül-Hilâfetül-Aliyye, Asır Matbaası, 1321 [1903]. google scholar
• Cumhuriyet, 11 Nisan 1934. google scholar
• Cumhuriyet. “Tıp Fakültesi kararını verdi Rasim Ali B.in fizyoloji kitabı neşredilmeyecek” (9 Mart 1931). google scholar
• Cumhuriyet. “Fiziyoloji kitabı münasebetile: Darülfünun mes’elesi. Darülfünunun ihtiyaç ve iktidarımıza göre ıslahı lâbüttür” (2 Şubat 1931). google scholar
• Cumhuriyet. “Fizyoloji kitabı. Dârülfünun Divanı bugün toplanıyor” (15 Mart 1931); Milliyet. “Divan dün kararını verememiştir.” (16 Mart 1931). google scholar
• Kâzım Nami. “Tıp Fakültesinin şerefi tehlikede mi? Münakaşaya Kâzım Nami Bey de karışıyor”, Vakit, (23 Kânunusani/Ocak 1931). google scholar
• Milliyet. “Rasim Ali Bey orta mektep muallimliğine nakledildi” (15 Kânunusani/Ocak 1933). google scholar
• Servet-i Fünun. “Doktor Hüseyin Hulki Bey” (26 Mayıs 1310 [7 Haziran 1894]) 7/169: 206-207. google scholar
• Stamboul. “Un incident â l’universite du Djumhuriet” [Cumhuriyet Üniversitesi’nde bir olay] (26 Ocak 1931). google scholar
• Takvim-i Vekayi. “Dârülfünun Tıp Fakültesi ve Şuabâtı Nizamnamesi” (8 Cemaziyelevvel 1334) ve (1 Mart 1332 [13 Mart 1916]). Sekizinci sene, no. 2467. google scholar
• Takvim-i Vekayi. (11 Muharrem 1250 / 20 Mayıs 1834). Def’a 83. google scholar
• Tanin. (8 Receb 1326 / 23 Temmuz 1324 / 5 Ağustos 1908). google scholar
• Uludağ, Osman Şevki. “Kaybettiğimiz büyük değerlerden: Fizyoloji Profesörü Kemal Cenab”. (4 Aralık 1949). google scholar
• Vakit. “Talha Yusuf Bey” (3 Ağustos 1933). google scholar
• Vakit. “Son karar verildi: Kitap neşredilmeyecek” (9 Mart 1931). google scholar
• Vakit. “Tıp Fakültesi harekete geçmeli! Darülfünun muhtariyeti ehliyetsizlikleri himaye için siper değildir. Eğer böyle ise ve icap ederse o siperin de yıkılacağını herkesin bilmesi lâzımdır” (24 Kânunusani/Ocak 1931). google scholar
• Vakit. “Bu nasıl kitap! Müderris Talha ve Rasim Ali B.ler cevap veriyorlar” (19 Kânunusâni/Ocak 1931). google scholar
• Vakit. “Bu nasıl kitap meselesi. Fakülte meseleyi beş kişilik bir komisyona havale etti” (5 Şubat 1931). google scholar
• Vakit. “Meşhur Kitap Nasıl Yazıldı” (25 Kânunusani/Ocak 1931). google scholar
• Vakiti. (28 Şubat 1931). google scholar
• Yunus Nadi. “Dârülfünunda bir hâdise”, Cumhuriyet (26 Kânunusani/Ocak 1931). google scholar
• Akgün, Burhan. “Üsküdarlı Bir Hekim: Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy (1876-1949)”. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu V, 1-5 Kasım 2007. Bildiriler. Haz. Coşkun Yılmaz. 2/439-45. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2008. google scholar
• Akıncı, Sırrı. “Dünyaya Ün Salan Bir Hekimimiz”. Hayat Tarih Mecmuası. 1/12 (Ocak 1967): 26-30. google scholar
• Akıncı, Sırrı. “Kaybettiğimiz Büyük Hekim Prof. Dr. Hasan Reşat Sığındım”. Dirim. Tom:XLVI /5 (1971): 230-231. google scholar
• Akpınar, Mahmut. “Bir Hekimin Serencamı: İstefanaki Karatodori (1789-1867)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XVI/1 (2010): 173-184. google scholar
• Altıntaş, Ayten. “Dr. Karl Ambros Bernard’ın Mekteb-i Tıbbiye’nin Kuruculuğu Meselesi”. Tarih ve Toplum. 1/143 (Kasım 1995): 36-45. google scholar
• Aydüz, Salim. “Osman Sâib Efendi”. Yapıtlarıyla ve Yaşamlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. 2: 415-416. İstanbul: YKY, 2008. google scholar
• Bekman, Muzaffer. Veteriner Tarihi. Ankara: Ankara Basım ve Cildevi, 1940. google scholar
• Berksoy, Kemal Cenap. Füsiologi. İstanbul, 1934. google scholar
• Besim Ömer. Nevsâl-i Âfiyet. İstanbul: İstanbul Âlem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekâsı, 1315 [1899]. google scholar
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz., İsmail Özen. 3. Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, Yaylacık Matbaası, 1975. google scholar
• Ceyhun, Cihat. “Doktor Spitzer’in Mektupları”, Dirim, 50/9(1975): 418-422. google scholar
• Christoff, R.P.Paul. Journal de Siege d’Andrinople. Paris, 1914. google scholar
• Dârülfünun-ı Osmani Talebe Rehberi 1336-1337 [1920-1921]. İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1920. google scholar
• Di Matteo, Berardo, Vittorio Tarabella, Giuseppe Filardo, Anna Vigano, Patrizia Tomba, Elizaveta Kon ve Maurilio Marcacci. “Art in Science: Giovanni Paolo Mascagni and the Art of Anatomy”. Clinical Orthopaedics andRelatedResearch. 473/3 (Mar 2015): 783-788. google scholar
• Dölen, Emre. Türkiye Üniversite Tarihi 2. Cumhuriyet Döneminde Osmanlı Darülfünunu, 1922-1933. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 2010. google scholar
• Dölen, Emre. “Ord. Prof. Dr. Kemal Cenap Berksoy ve Darülfünun Tıp Fakültesi Fizyoloji Enstitüsü’nün gelişimi (1909-1933)”. Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu (2 Haziran 2007) Bildirileri. 1/217-242. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2008. google scholar
• Ekrem Reşad ve Osman Ferid. Musavver Nevsal-i Osmani. İkinci Sene, 190-192. İstanbul, 1326 [1910]. google scholar
• Ekrem Reşad ve Osman Ferid. “Doktor Muallim Şakir Paşa”. 1326 Senesine Mahsus Musavver Nevsâl-i Osmani. 190-192. İstanbul, 1326. google scholar
• Emecen, Feridun. “Atıyye-i Seniyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 4:64. Ankara: TDV Yayınları, 1991. google scholar
• Erden, Fethi. Türk Hekimleri Biyografisi. İstanbul: Çituri Biraderler Basımevi, 1948. google scholar
• Etker, Şeref. “Dr. Aime Mouchet ve Tıbbiye’de Fransız Kültürel Egemenliğinin Sonu”. Osmanlı Bilimi Araştırmaları. 5/2 (2005): 36-70. google scholar
• Fındıkoğlu, Z. Fahri. “Claude Bernard ve Şakir Paşa”. Türkiye Harsî ve İctimaî Araştırmalar Derneği. Seri A/47 (1963): 5-51. [İstanbul]. google scholar
• “Fiziologi Profesörü Şakir Paşa Merhum”. Muallim Doktor Şâkir Paşa 1848-1909. (33-34). İstanbul: Kemal Matbaası, 1949. google scholar
• Galip Ata. Tıpta Tecrübe Usulünün Tetkikine Giriş. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934. google scholar
• Galip Ata. İstanbul Dârülfünunu Tıp Fakültesi. İstanbul, 1341 [1925]. google scholar
• Gökhan, Nurhan ve Hayrünnisa Çavuşoğlu. “Fizyoloji”. Dünya’da ve Türkiye’de 1850 yılından sonra Tıp Dallarındaki ilerlemelerin Tarihi. Haz. Ekrem Kadri Unat. 128-142. İstanbul, 1988. google scholar
• Gövsa, İ. Alaettin. Türk Meşhurları Ansiklopedisi. 1:287. İstanbul: Yedigün Neşriyat, 1946. google scholar
• “Hulasalar”. Dârülfünun Tıp Fakültesi Mecmuası. 5/6 (Haziran 1339/1923): 355. google scholar
• Hüseyin Hulki. Berlin Hatıratı. İstanbul: Dersaadet Karabet Matbaası, 1308 [1892]. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Suriye’de Modern Sağlık Müesseseleri, Hastahaneler ve Şam Tıp Fakültesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Açıklamalı Türk Kimya Eserleri Bibliyografyası. İstanbul, 1985. google scholar
• “İşbu doksan sekiz senesi nisanının yirmisi [20 Nisan 1298/2 Mayıs 1882] olan Salı günü saat sekizde Reis-i Sani İzzetlü İbrahim Bey’in riyaseti tahtında olarak in’ikâd eden Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye zabıtnâmesinde müstahrecdir”, Vekayi-i Tıbbiye, 3. Sene, Numero. 55, 15 Mayıs 1298 [27 Mayıs 1882]: 225-227. google scholar
• “Kadri Raşit Anday Hatıraları”. Canlı Tarihler, 26. Fasikül, (59-89). İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1947. google scholar
• “Kadri Raşit Paşa”. İstanbul Seririyatı, Sene. XXXI, no. 1 (Ocak 1949): 3-5. google scholar
• Kâhya, Esin. Mustafa Behçet Efendi ve Türkçe İlk Fizyoloji Kitabı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000. google scholar
• Kâhya, Esin. “Osmanlı İmparatorluğunda Deneysel Fizyolojinin Kuruluşu”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. 2/2 (1991): 127-140. google scholar
• Kâhya, Esin. “Fransa’da İhtisas Yapmış Olan Türk Hekimlerinin Bazıları”. Cumhuriyet’in 60. Yıl Armağanı. 244-262. Ankara, 1987. google scholar
• Kazancıgil, Aykut ve H. Hüsrev Hatemi. “Türkiye’de Fizyoloji Bilimi ve Kemal Cenap Berksoy”. Tarih ve Toplum. 51 (Mart 1988): 137-146. google scholar
• Kazancıgil, Tevfik Remzi. “Prof. Dr. Şakir Paşanın Garblılaşma Hakkındaki Düşünceleri”. Yıllık Gazetecilik Enstitüsü Dergisi. 3-4 (1962-63): 9-18. google scholar
• Kemal Cenap. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Fisiologi Müessesesi Faaliyet ve Neşriyat ve Tekâmül Projesi 1909-1930. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1930. google scholar
• Kemal Cenap. İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi Fisiologiya Institut’u Yeni Tesisat ve Dersleri Açıklama Hatırası. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1931. google scholar
• Kemal Cenap. Fizyoloji Laboratuvarı Rehberi, Birinci Kısım Kimya-yı Fizyoloji. İstanbul: Kader Matbaası, 1335/1919. google scholar
• Kemal Cenap. “Prof. Şâkir Paşa Merhum Hakkında”. Üçüncü Mıntıka Etibba Odası Tarafından Hazırlanan Saygı Töreni. Üçüncü Mıntıka Etibba Odası Gazetesi, 11-14. İstanbul: S. Süreyya Bükey Basımevi, 1943. google scholar
• Kemal Cenap. “Prof. Şâkir Paşa Merhum Hakkında”. Muallim Doktor Şâkir Paşa 1848-1909. (14-17). İstanbul: Kemal Matbaası, 1949. google scholar
• Kemal Djenab ve Aime Mouchet. “Etudes experimentales sur les injections intracardiaque”. Bulletin de l’Academie deMedecine. 89 (June 26, 1923): 697-700. google scholar
• Kemal Djenab ve Aime Mouchet. “Lectures.1. Nouvelles rescherches sur les injections intracardiaques”. Bulletin de l’Academie deMedecine, quatre-vingt-huitieme annee [88. yıl] 88 (July 15, 1924): 910-912. google scholar
• Kemal Djenab ve Aime Mouchet. “Action humorale de l’extrait du Faisceau de His sur la pression arteriele”. Bulletin de l’Academie de Medecine, quatre-vingt-neuvieme annee [89. yıl] 88 (Jan 6, 1925): 60-63. google scholar
• Kemal Djenab. “Sur un reflexe gastro-duodenal”. Journale Physiologie et de Pathologie Generale Tome.37/1 (1939): 83-85. google scholar
• Mehmet Şakir. Dürûs-ı Hayat-ı Beşeriye. İstanbul: Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne Matbaası, 1310 [1893]. C.1. google scholar
• M.N. [Kâtipzâde Mehmet Nuri Birgivî]. “Physiologie Comparee des Animaux (Fisioloci-i Tatbiki)”, Ceride-i Tıbbiyye-i Askeriyye. No. 25 (Mart 1290/1874): 289-293, 299-300.; “Fisioloci-i Tatbiki”, No. 26 (Nisan 1874), 301-306.; No. 27 (Mayıs 1874): 314-318.; No. 28 (Haziran 1874): 325-328.; No. 29 (Temmuz 1894): 337-342, 350-354.; No. 31 (30 Eylül 1874): 361-368.; No. 34 (31 Kanunuevvel 1874): 397-303.; No. 35 ((28 Şubat 1874), 421-428.; No. 36 (28 Şubat 1874), 421-428.; No. 37 (Mart 1875): 443-444.; No. 38 (Nisan 1875): 456-458.; No.39 (31 Mayıs 1875): 474-475.; No. 41 (Temmuz 1875): 497-500. google scholar
• Namal, Arın. “Muallim Dr. Sait Cemil (Yiğit) (1875-1932)”. Ülkemizin İlk Dişhekimliği Okulu İstanbul Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi 100. Yıla Armağan. Haz. Arın Namal, Öztan Öncel, Ayşegül Demirhan Erdemir. 87-94. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 2008. google scholar
• Osmanlıda Gökküresi Kullanımı / Use of the Celestial Sphere by the Ottomans (Osman Saib Efendi’nin Ta’limnü’l-Küre Risalesi) / Osman Saib Efendi’s Ta’lîmü’l-Küre). Haz. Atilla Bir, Burak Barutçu, Mustafa Kaçar. İstanbul, 2012. google scholar
• Rıza Tahsin. Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Birinci Kitap. İstanbul: Dersaadet Kader Matbaası, 1328 [1912]. google scholar
• Rıza Tahsin. Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye. İkinci Kitap. İstanbul: Dersaadet Kader Matbaası, 1328 [1912]. google scholar
• Sargın, Cevat. “Prof. Dr. Reşad Sığındım”. Deri Hastalıkları ve Frengi Arşivi. 1 (1964): 114-116. google scholar
• Sağlam, Tevfik. Nasıl Okudum. Haz. Hüsrev Hatemi, Aykut Kazancıgil. İstanbul, 2. Baskı, 1981. google scholar
• Sarı, Nil, Burhan Akgün ve Ümit Emrah Kurt. Kuruluşundan 1933 Reformuna Fotoğraflarla Darülfünun Tıp Fakültesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2011. google scholar
• Sarı, Nil. “Hekimbaşı-zâde Dr. Muhîddin Bey (1871-1936)”. 50 Yıl Önce Ölen 8 Büyük Türk Hekimi İçin Anma Töreni Kitabı. Haz. Ekrem Kadri Unat. 56-66. İstanbul: Cerrahpaşa Tıp Fakültesi-Türk Tıp Tarihi Kurumu Yay.,1986. google scholar
• Serin, Sinem. Osmanlı Sağlık Sisteminin Yönetimi. Hekimbaşılık Kurumu. İstanbul: Kitabevi, 2021. google scholar
• Şakar, Âkif Şakir. “Fizyoloji Müderrisi Merhum Şâkir Paşaya Dair”. Muallim Doktor Şâkir Paşa 1848-1909. 36-45. İstanbul: Kemal Matbaası, 1949. google scholar
• Şakir. “Ameliyathane-i Fisioloci Dibace”, Vekayi-i Tıbbiye, ikinci sene, numero. 28, 19 Mart 1297 [31 Mart 1881]: 12-14.; “Ameliyathane-i Fisioloci”, Vekayi-i Tıbbiye, ikinci sene, numero. 29, 1 Nisan 1297 [13 Nisan 1881]: 19-22.; numero. 30, 15 Nisan 1297 [27 Nisan 1881]: 28-30.; Vekayi-i Tıbbiye ikinci sene, numero. 31, 1 Mayıs 1297 [13 Mayıs 1881]: 35-37.; Vekayi-i Tıbbiye ikinci sene numero. 32, 15 Mayıs 1297 [27 Mayıs 1881]: 44-47.; Vekayi-i Tıbbiye ikinci sene, numero. 33, 1 Haziran 1297 [13 Haziran 1881]: 53-54. google scholar
• Şânizade Mehmet Ataullah. El-kitâbü’s-sâni fî’t-tabiat ve hüve alâ kısmeyn. Hamse-i Şânizade. İkinci Kitap. İstanbul: Dârü’t-Tıbâ’atü’l-Âmire, 1235 [1820]. google scholar
• Sekban, Şükrü Mehmet. “Dr. Şakir Paşa”. Muallim Doktor Şâkir Paşa 1848-1909. (26-30). İstanbul: Kemal Matbaası, 1949. google scholar
• Skopec, Manfred. “Galatasaray’daki Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin Yaratıcısı ve Ruhu Karl Ambros Bernard’ın Hayatı ve Eserlerine Dair”. Türk-Avusturya Tıbbi İlişkileri, 28 ve 29 Nisan 1986’da İstanbul’da yapılan simpozyuma sunulan bildiriler. Haz. Arslan Terzioğlu, Erwin Lucius. 1/100-104. İstanbul: İÜ Tıp Fakültesi, 1987. google scholar
• Şehsuvaroğlu, Bedi N. “Yurdumuzda Deri Hastalıkları Tarihçesi ve Muallim Dr. Hüseyin Hulki Bey’den Bir Hatıra”. Dermatoloji Dergisi. III/8 (ayrı baskı): 462-504. [İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, 1966] google scholar
• Tıbbiyeliler Albümü 1929-1930. Tıp Talebe Cemiyeti. İstanbul: Ahmet İhsan Matbaası, 1930. google scholar
• Topuzlu, Cemil. “Şâkir Paşaya Ait Hatırat”. Muallim Doktor Şâkir Paşa 1848-1909. 11-13. İstanbul: Kemal Matbaası, 1949. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Darülfünunu Talebe Rehberi. Ders Senesi 1930-1931. İstanbul: Ekspres Matbaası, 1930. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi. Ders Senesi 1931-1932, 1932-1933. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1932. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti. İstanbul Darülfünunu Talebe Rehberi. Ders Senesi 1931-1932, 1932-1933. İstanbul: Burhaneddin Matbaası, 1932. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Dârülfünunu Talebe Rehberi 1340-1341 [1924-1925], İstanbul: Yeni Matbaa, 1341 [1925]. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Dârülfünunu Talebe Rehberi 1341-1342 [1925-1926], İstanbul: Yeni Matbaa, 1341 [1925]. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi 1926-1927 Sene-i Dersiyesi. İstanbul: Yeni Matbaa, 1926. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi 1927-1928 Sene-i Dersiyesi. İstanbul: Yeni Matbaa. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti İstanbul Dârülfünunu Talebe Rehberi 1928-1929 Sene-i Dersiyesi. İstanbul: Yeni Matbaa. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti. İstanbul Darülfünunu Talebe Rehberi 1929-1930 Sene-i Dersiyesi. İstanbul: Yeni Matbaa. google scholar
• Tuna, Aslı. “Şam Mekteb-i Tıbbiyesi”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2018. google scholar
• Unat, Ekrem Kadri, Osmanlı İmparatorluğunda Tıp Zoolojisi ve Parazitoloji. İstanbul, 1970. google scholar
• Uzel, İlter. “19. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Görev Alan Avusturyalı Hekimlerle İlgili Bir Belge”. Türk-Avusturya Tıbbi İlişkileri, 28 ve 29 Nisan 1986’da İstanbul’da yapılan simpozyuma sunulan bildiriler. Haz. Arslan Terzioğlu, Erwin Lucius. 1/166-194. İstanbul: İÜ Tıp Fakültesi, 1987. google scholar
• Ünver, Süheyl. “Önsöz. Bizde Tecrübi Fizyolojinin Vazıı Müderris Dr. Şakir Paşa, 1849-1909”, Haz. Z. Fahri Fındıkoğlu. “Claude Bernard ve Şakir Paşa”. Türkiye Harsî ve İctimaî Araştırmalar Derneği Seri A/47, VI-VIII. [İstanbul 1963]. google scholar
• Ünver, A. Süheyl. “1838 de Dr. Bernard’ın Memleketimize Gelişi”. İ.Ü. Tıp Fakültesi Mecmuası 3-4 (1956), 494-510. google scholar
• Ülman, Yeşim Işıl. Galatasaray Tıbbiyesi, Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017. google scholar
• Ülman, Yeşim Işıl. “Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane’de Eğitim (1838-1848)”. Türk Tıp Eğitiminin Önemli Adımları. Haz. Hüsrev Hatemi, Ayten Altıntaş. (71-76). İstanbul, 2006. google scholar
• Winterstein, Hans. “Kemal Cenab’ın Hatırasına”. İ.Ü. Tıp Fakültesi Mecmuası. 12/4 (1949), 661-664. google scholar
• Yarman, Arsen. Osmanlı Sağlık Hizmetinde Ermeniler ve Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Tarihi. İstanbul: Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı, 2001. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Türkçe Basılı İlk Tıp Kitapları Hakkında.” Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları. In Memoriam: Ali Nihad Tarlan Hâtıra Sayısı 3 (1979): 443-459. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Türk Hekimlerinin Seçkinleşme Sürecinde Tıp Bilgisinin Transferi”. I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı (Konya, 20-24 Mayıs 2008). 1/101-124. Haz. Ayşegül Demirhan Erdemir, Öztan Öncel, Yusuf Küçükdağ, Berrin Okka, Sezer Erer. İstanbul: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2008. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Tüberkülinin Keşfi ve İstanbul’daki Yankıları”. Tarih ve Toplum 133 (Ocak 1995): 12-20. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “İstanbul Eczanelerinde Hasta Muayenesi ve Tıbbi Tahlil Laboratuvarları”. Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 2-3: 71-97. (Haz. Prof. Dr. Nil Sarı) [İstanbul 1996/97]. google scholar
• Yıldırım, Nuran. İstanbul’un Sağlık Tarihi. İstanbul Üniversitesi İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Projesi No. 55-10. İstanbul: Ajansfa, 2010. google scholar
• Yıldırım, Nuran. Savaşlardan Modern Hastanelere Türkiye’de Hemşirelik Tarihi. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2014. google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Darülaceze’de Çocuk Bakımı ve Eğitimi Lakita Dairesi ve Yetimhane, İlkokul, İmalathaneler”. Toplumsal Tarih, Sayı. 264 (2015): 26-35. google scholar
• Yıldırım, Nuran. Tıphane-i Âmire ve Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’den İstanbul Tıp Fakültesi’ne. İstanbul: BETİM, 2019. google scholar
• Yılmaz, Mehmet Yalçın. “Türk Dil Planlaması Bağlamında Türk Dil Kurumu (1932-1951)”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2013. google scholar
• https://www.nobelprize.org/search/?query=Kemal+Djenab. Erişim. 31 Ağustos 2017. google scholar
• https://en.wikipedia.org/wiki/Emil_du_Bois-Reymond. Erişim. 9 Eylül 2022. google scholar
• Tangün, Yücel. “Kanbilimci Gözüyle 100. Yılında Hasan Reşat Sığındım’ın İlk Akut Monositik Lösemi Olgusu”. Erişim. 22 Ekim 2022. http://kanbilim.com/?p=2329 google scholar
• “William Hewson”. Erişim, 22 Ağustos 2022. https://www.britannica.com/biography/William-Hewson google scholar