An Important Class in the Ottoman Communication Organization and Alay-ı Hümayun: Peykler

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 1, 29 - 67, 31.01.2025

Metin Menekşe

https://doi.org/10.26650/oba.1567346

Öz

Peykler, which were part of the Ottoman communication system and served as pedestrian postmen, were known for their ability to travel long distances quickly. Their primary duty was to deliver the Sultan's orders to the relevant location quickly. Peykler, which served as a kind of "emergency mail service" in the early times, became ceremonial troops showing magnificence as the state gradually grew. They began to fulfill their duty as "ceremonial company" in various ceremonies such as the Sultan's departure for a campaign, Friday prayers, and holiday celebrations, and they displayed a magnificent appearance with their ornate costumes. In this study, we tried to include the observations of foreign travelers on the satellites that served within the Ottoman communication organization. It focused on what information was processed about the peyk class and what was noted about it. While the travelers who visited the Ottoman geography for different reasons shared information about the organizational structure of the state and its officials, they also included the peyklere that attracted attention with their duties and clothes. In particular, they discussed various aspects of their duties in the sultan's regiments, their training process, their numbers and some remarkable features. As a result, an attempt was made to conduct a study on the peykler that provided urgent postal service in the Ottoman Empire by making use of archival documents, contemporary sources and research works, especially the observations of Western travelers.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Communication Organization, Alay-ı Hümayun, Peykler, Emergency Postal Service, Foreign Travelers

Osmanlı Haberleşme Teşkilatında ve Alay-ı Hümâyun’da Önemli Bir Sınıf: Peykler

Öz

Osmanlı haberleşme sistemi içerisinde yer alan ve yaya postacı sınıfı olarak hizmet gören peykler, hızlı hareket etmeleri ve uzun mesafe yol alabilmeleriyle tanınmışlardır. Zira Padişahın emirlerini hızlı bir şekilde ilgili yere ulaştırmak başlıca vazifeleri olmuştur. İlk zamanlarda bir tür acil posta hizmeti gören peykler, devletin giderek büyümesiyle birlikte ihtişamı gösteren tören bölüğü haline gelmişlerdir. Padişahın sefere çıkışı, Cuma namazı, bayram kutlamaları gibi çeşitli merasimlerde tören bölüğü vazifesini de yerine getirmeye başlamışlar ve süslü kıyafetleriyle ihtişamlı bir görüntü sergilemişlerdir. Bu çalışmada, Osmanlı haberleşme teşkilatı içerisinde önemli bir vazifeyi icra eden peykler üzerine yabancı seyyahların gözlemlerinden ağırlıklı olarak istifade edilmiştir. Peyk sınıfına dair hangi bilgilerin işlendiği, bu konuda nelere dikkat çekildiği üzerinde durulmuştur. Zira farklı sebeplerle Osmanlı coğrafyasını ziyaret eden seyyahlar, devletin teşkilat yapısına, görevlilerine dair bilgi paylaşırken, vazifeleri ve kıyafetleri ile dikkatleri üzerine çeken peyklere de detaylı bir şekilde yer vermişlerdir. Özellikle padişah alaylarındaki vazifelerini, yetişme süreçlerini, sayılarını ve dikkat çeken birtakım özelliklerini çeşitli yönleriyle işlemişlerdir. Netice itibariyle, Batılı seyyahların gözlemleri başta olmak üzere arşiv belgelerinden, çağdaş kaynaklardan ve araştırma eserlerinden istifade edilerek Osmanlı’da acil posta hizmeti veren peykler üzerine bir inceleme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Haberleşme Teşkilatı, Alay-ı Hümâyun, Peykler, Acil Posta Hizmeti, Yabancı Seyyahlar

Kaynakça

• BOA C.SM., 164/8236, 9 Rebiülevvel 1173/31 Ekim 1759. google scholar
• BOA, C.SM., 64/3204, 14 Şaban 1202/20 MaYıs 1788. google scholar
• BOA, C.SM., 65/3285, 2 Zilkade 1216/6 Mart 1802. google scholar
• BOA, C.SM., 61/3072, 18 ZiLkade 1217/12 Mart 1803. google scholar
• BOA, C.SM. 163/8195, 15 Receb 1220/9 Ekim 1805. google scholar
• BOA, C.SM., 65/3264, 28 Şevval 1244/3 MaYıs 1829. google scholar
• BOA, C.DRB., 65/3259, 6 Ramazan 1260/19 EYLüL 1844. google scholar
• 17. yüzyılda İsveç Büyükelçisi Claes Ralamb’ın Yaptırdığı Tablolarla Avcı Mehmed’in Alay-ı Hümayunu, Sergi kataloğu. İstanbuL: Pera Müzesi YaYını 12, 2006. google scholar
• Ahmed Rasim. Osmanlı Tarihi. C. I, İstanbuL: Hikmet NeşriYat, 2000. google scholar
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, C. 1, İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990. google scholar
• AkkutaY, ÜLker. Enderûn Mektebi, Ankara: Gazi Üniversitesi YaYınLarı, 1984. google scholar
• AkYıLdız, ALi. Yapay Tarihin Esirleri. İstanbuL: Timaş YaYınLarı, 2018. google scholar
• Alay-ı Hümayun: İsveç Elçisi Ralamb’ın İstanbul Ziyareti ve Resimleri (1657-1658), Ed. Karin AdahL, Çev. ALi Özdamar, İstanbuL İsveç Araştırma Enstitüsü, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2006. google scholar
• ALi SeYdi BeY. Teşrifat ve Teşkilatımız. İstanbuL: Tercüman 1001 TemeL Eser, t.Y. google scholar
• Amicis Edmondo de. İstanbul. Çev. Sevinç Tezcan Yanar, İstanbuL: Pegasus YaYınLarı, 2009. google scholar
• Angiolello, Giovanni Maria. Sultan Fatih’in Sarayında Bir Esir Giovanni Maria Angiolello Gözünden Türk Tarihi, İstanbuL: Profil Kitap, 2022. google scholar
• Atasoy, Nurhan. “Osmanlı İstanbul'unda ALaY ve Teşrifat”, 17. yüzyılda İsveç Büyükelçisi Claes Ralamb’ın Yaptırdığı Tablolarla Avcı Mehmed’in Alay-ı Hümayunu, Sergi kataloğu. İstanbuL: Pera Müzesi YaYını 12, 2006. google scholar
• AYverdi, İLhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbuL: KubbeaLtı YaYınLarı, 2011. google scholar
• Baştuğ, Hava. “SosYaL BiLgiLerde SeYahatnameLerin Yeri ve SeYYahLarın GözüYLe Nevşehir”, Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2019. google scholar
• BeLon, Pierre. Pierre Belon Seyahatnamesi, İstanbul ve Anadolu gözlemleri. 1546-1549. Çev. HazaL YaLın, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2020. google scholar
• Binark, İsmet. “XVIII. YüzYıL SonLarına Kadar OsmanLı-Türk Ordusuna Ait Askeri KıYafet ve UnvanLar”, Türk Kültürü. S. 70 (1968), C. VI,746-763. google scholar
• Bostan, M. Hanefi. “OsmanLı DevLeti’nde YoL ve HaberLeşme Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları. C. LXXXII, S. 195 (Şubat 1993), 63-67. google scholar
• Cenkmen, Emin. Osmanlı Sarayı ve Kıyafetleri. İstanbuL: TürkiYe YaYınevi, 1948. google scholar
• Chardin, Jean. Chardin Seyahatnamesi İstanbul, Osmanlı Toprakları, Gürcistan, Ermenistan, İran 1671-1673. Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Ayşe Meral, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2014. google scholar
• Chesneau, Jean. D’aramon Seyahatnamesi Kanuni Devrinde İstanbul-Anadolu Mezopotamya. Çev. IşıL Erverdi, İstanbuL: Dergâh YaYınevi,2012. google scholar
• D'Arvieux, Chevalier. Memoires du Chevalier d'Arvieux, contenantses voyages â Constantinople, dans lAsie, la Syrie, la Palestine, l'Egypte, & le Barbarie. C. IV, bY Arvieux, Laurent d', Paris 1735. google scholar
• de NicoLaY, NicoLas. Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda. Eds. Marie- Christine Gomez- Geraud Stefanos Yerasimos, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2014. google scholar
• de Tott, Baron. 18. Yüzyılda Türkler ve Tatarlara Dair Hâtıralar. İstanbuL: Tercüman 1001 TemeL Eser 89, t.Y. google scholar
• Dernschwam, Hans. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü. Çev. Yaşar Önen, Ankara: KüLtür BakanLığı, 1992. google scholar
• DeveLLioğLu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: AYdın Kitabevi, 2007. google scholar
• Diem, CarL. Weltgeschichte des Sports und der Leibeserziehung. Cotta-VerLag, Stuttgart, 1960 google scholar
• D'Ohsson, Mouradgea. Tableau general de l'Empire othoman : divise en deux parties, dont l'une comprend la legislation mahometane;l’autre, l’histoire de l’Empire othoman. III, LV. Paris : de L'imprimerie de Monsieur, 1791. google scholar
• du Loir, CLausier. Du Loir Seyahatnamesi, IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları. Çev. Mustafa Daş, İstanbuL: Yeditepe YaYınevi, 2018. google scholar
• du Fresne-CanaYe, PhiLippe. Fresne- Canaye Seyahatnamesi 1573. Çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2017. google scholar
• Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. VIII, İstanbuL: TürkiYe Ekonomik ve TopLumsaL Tarih Vakfı, 1995. google scholar
• GaLLand, Antoine. İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673). C.II, Çev. Nahid Sırrı Örik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1973. google scholar
• Geçmişten Günümüze Posta, Komisyon. Ankara: PTT geneL MüdürLüğü YaYınLarı, 2007. google scholar
• GerLach, Stephan Türkiye Günlüğü 1573-1576. C. I, Ed. KemaL BeYdiLLi, Çev. Türkis NoYan, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2007. google scholar
• GerLach, Stephan Türkiye Günlüğü 1573-1576. C. II, Ed. KemaL BeYdiLLi, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2007. google scholar
• Guer, Jean-Antoine Moeurs et usages des Turcs, leur religion, leur gouvernement civil, militaire et politique, avec un abrege de l'histoire ottomane. par M. Guer, Merigot et Piget, Paris 1747. google scholar
• Guer, M. Moeurs et Usages des Turcs, leur Religion, leur Gouvernement Civil, Militaire et Politique, avec un abrege de l’histoire Ottomane. L. Bd., Paris 1746. google scholar
• HappeL, E. G. Gröste Denckwürdigkeiten der Welt. Oder sogenannte Relationes Curiosae. Hamburg 1683. google scholar
• HaLaçoğLu, Yusuf. XIV.- XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003. google scholar
• Hamsun, Knut ve Hans Christian Andersen. İstanbul’da İki İskandinav Seyyah. Çev. Banu GürsaLer-SYvertsen, İstanbuL: YKY YaYınLarı, 2024. google scholar
• Jorga, NicoLae. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. C. II, Çev. NiLüfer EpçeLi, İstanbuL: Yeditepe YaYınevi, 2005. google scholar
• KafesoğLu, İbrahim. Selçuklu Tarihi. İstanbuL: MiLLî Eğitim Basımevi, 1992. google scholar
• Koçi Bey Risalesi. Sadeleştiren Zuhuri Danışman, Türk Kültürü Kaynak Eserleri Dizisi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972. google scholar
• Koçu, Reşat Ekrem. Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü. (İstanbuL: Sümerbank KüLtür YaYınLarı, 1969). google scholar
• KöprüLü, Fuad. “Lütfi Paşa”, Türkiyat Mecmuası. C. I (1925), 119-150. google scholar
• Louis François Cassas (Bertrand Müzesi, Châteauroux), https://www.Larousse.fr/encYcLopedie/images/ google scholar
• Louis_Fran%C3%A7ois_Cassas_procession_de_SeLim_III/1006881, Erişim: 20.09.2024. google scholar
• Menavino, Giovan Antonio. Türklerin Hayatı ve Adetleri Üzerine Bir İnceleme. Çev. Harun MutLuaY, İstanbuL, Dergâh YaYınLarı, 2011. google scholar
• Menekşe, Metin. “OsmanLı MedeniYetinde HaYvan Sevgisinin MesLeğe Dönüşümü: MancacıLık”, SDÜ Fen Edebiytat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 55, (2022), 84-101. google scholar
• MerçiL, Erdoğan. “PeYk”, TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXXIV, İstanbuL (2007), 262-263. google scholar
• Mustafa Nuri Paşa. Netayic’ül-Vukuât: Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi. C. III-IV, SadeLeştiren, NotLar ve AçıkLamaLarı EkLeYen:Neşet ÇağataY, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1980. google scholar
• Nizâm’üL-MüLk, Siyâsetnâme. Haz. M. ALtan KöYmen, Ankara: KüLtür ve Turizm BakanLığı, 1982. google scholar
• OrtaYLı, İLber. Osmanlı Sarayında Hayat. İstanbuL: Yitik Hazine YaYınLarı, 2008). google scholar
• OrtaYLı, İLber. “19. YüzYıLda OsmanLı SaraYLarının Geçirdiği Değişim”, Milli Saraylar: Tarih-Kültür-Sanat-Mimarlık Dergisi. S. 1, (İstanbuL 1999), 14-25. google scholar
• ÖgeL, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş. C. I, Ankara: KüLtür BakanLığı YaYınLarı, 1991. google scholar
• ÖzLü, ZeYneL. “OsmanLıLarda HaberLeşme ve Tören Ocağı: PeYkân-ı Hassa”, Türk KüLtürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 65 (Nisan 2013), 135-168. google scholar
• Öztuna, YıLmaz. Büyük Osmanlı Tarihi, CiLt: IX, İstanbuL: Ötüken NeşriYat, 1994. google scholar
• PakaLın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. II-III, İstanbuL: MiLLî Eğitim BakanLığı YaYınLarı, 1993. google scholar
• ParmaksızoğLu, İsmet. “PeYk”, Türk Ansiklopedisi. XXVI, Ankara: MiLLî Eğitim Basımevi, 1977, 506-507. google scholar
• PoLonYaLı Simeon. Polonyalı Bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiyesi. İstanbuL: Köprü KitapLarı, 2016. google scholar
• Postel, Guillaume. De la Republlque des Turcs: Et lâ oû l'occaslon s'offrera, des meurs et loy de tous Muhamedlstes. Poitiers: Enguibert de Marnef, 1560. google scholar
• Reinhold Lubenau Seyahatnamesi, Osmanlı Ülkesinde. 1587-1589. Çev. Türkis NoYan, C. 1, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2016. google scholar
• Sanz, ManueL Serrano Y. Türkiye’nin Dört Yılı 1552-1556, (ManueL Serrano Y. Sanz’ın YayımLadığı el Yazmasından Çev. AYseL KurutLuoğlu), İstanbuL: Tercüman 1001 TemeL Eser, t.Y., 114-115. google scholar
• Schweigger, SoLomon. Sultanlar Kentine Yolculuk 1578-1581, Çev. S. Türkis NoYan, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2004. google scholar
• SeLânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. C. II, Haz. Mehmet İpşirLi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999. google scholar
• SertoğLu, Midhat. Osmanlı Tarih Lugatı. İstanbuL: Enderun Kitabevi, 1986. google scholar
• Sestini, Domenico. Boğaziçi 1779. (Priscilla Mary Işın'ın önsözüyLe), Çev. Mert Pekdoğdu, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2022. google scholar
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. BaLıkesir: ALtınpost YaYınLarı, 2012. google scholar
• Şirin, İbrahim. “SeyahatnameLerin Sosyo-Ekonomik, Sosyo- kültür ve Düşünce Tarihi Yazımındaki Yer ve Önemi”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi. C: VII, S: 14 (2012), 101-112. google scholar
• TanrıbuYurdu, Gülçin ve Hicran Tandoğan. “Osmanlı’nın Cesur Yürek Yalın Ayak Habercileri Yahut Klasik Türk Şiirinde “Peyk””, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. C. 4, S. 2, (Ağustos 2021), 465-484. google scholar
• Tarım Ertuğ, ZeYnep. “Minyatürler ve Tarihi Belge ÖzellikLeri”, Osmanlı. C. XI, Ankara: Yeni Türkiye YaYınLarı, 1999, 180-185. google scholar
• Tarım, ZeYnep. “Peyk-Osmanlılar”, TDV İslâm Ansiklopedisi. C. XXXIV, İstanbul 2007, 263-264. google scholar
• Tavernier, Jean-Baptiste. Tavernier Seyahatnamesi. Ed. Stefanos Yerasimos, Çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2014. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmaiL Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: Türk Tarih Kurumu YaYınLarı, 1988. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmaiL Hakkı. Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı. Ankara: Atatürk KüLtür, DiL ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu YaYınLarı, 1988. google scholar
• von Hammer Purgstall, Joseph. Büyük Osmanlı Tarihi. C. XVI, HazırLaYanLar: Mümin Çevik-EroL KıLıç, İstanbuL: ÜçdaL NeşriYat, 1984. google scholar
• von Hammer Purgstall, Joseph. İstanbul Günleri, Bir Tarihçinin Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları. Çev. Ömer Faruk Demirkan, İstanbuL: Kronik YaYınLarı, 2023. google scholar
• WaLsh, Robert and Thomas ALLom. Constantinople: and the scenery of the seven churches of Asia Minor. Son, & Co., London 1839. google scholar
• Werner, CraiLsheimLi Adam. Padişahın Huzurunda Elçilik Günlüğü 1616-1618. Çev. Türkis NoYan, İstanbuL: Kitap YaYınevi, 2019. google scholar
• Yazıcı, HüseYin. “SeYahatname”, TDV İslam Ansiklopedisi. C. XXXVII, İstanbul (2009), 9-11. google scholar
• Yıldıran, İbrahim. “Atlı Halkın Yaya Haberci Koşucuları: Peykler ve Performansları”, Anadolu Uygarlıklarında Spor. Ed. İbrahim Yıldıran, Timur GüLtekin, Ankara: Spor YaYınevi ve Kitabevi, 2012, 188-201. google scholar