Osmanlı’nın Batılılaşma Sürecine Refleksif Bir Bakış: Mehmed Emin Efendi ve Risâle-i İrşâdiyye Adlı Eserine Yansıyan Teknik [Teknoloji] Karşıtlığı

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 1, 107 - 130, 31.01.2025

Eyüp Öztürk

https://doi.org/10.26650/oba.1582033

Öz

Risâle-i irşâdiyye fî beyâni’l-fâbûr ve’l-fabruka ve’t-tiligrâf Osmanlı geleneğinde teknik karşıtı bir dille yazılmış ve bir bütün olarak bu konuya hasredilmiş hem ilk hem de tek eserdir. Risale Osmanlı’nın batılılaşma sürecine içeriden yönelen tepkileri anlamak açısından son derece önemli olmasına rağmen bazı problemler nedeniyle ilmi araştırmalara yeterince konu edilememiştir. Sorunların temel kaynağı ise risalenin Arapça asıl nüshasının ortada olmayışıdır. Arapça aslı bulunamadığı için risalenin kime ait olduğu hususunda ileri sürülen kuşkular tam olarak izale edilememiş, bu sebeple de eserdeki bilgiler kapsamlı bir tahlile konu kılınamamıştır. Bu makale vesilesi yapılan araştırmalar esnasında risalenin Arapça aslı bulunup görülmüş; bu nüshaya dayanarak hem eserin dönemin önemli dini figürlerinden birisi Mehmed Emin Efendi'ye ait olduğunu dile getiren önceki araştırma sonuçları teyit edilmiş hem de bu noktada kuşkular öne süren çalışmaların kanaatleri tashih edilmiştir. Risale yazarının kimlik tespiti yapıldıktan sonra makalede bir din aliminin neden teknik gelişmelere karşı olabileceği sorusunun aydınlatılmasına odaklanılmıştır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Tarihi, Osmanlı ve Bilim, Din ve Bilim, Mehmed Emin Efendi, Kadızâdeliler, Fatih Sofuları, Teknoloji Karşıtı Hareketler

A Reflexive Perspective on the Westernization Process of the Ottoman Empire: Mehmed Emin Efendi and his Opposition to Technique [Technology] Reflected in his work titled Risāla-yi İrshādiyya

Öz

Risāla al-irshādiyya fī beyān al-fābūr wa'l-fabruka wa't-tiligrāf is both the first and only work in the Ottoman tradition written in an anti-technical discourse and devoted to this subject as a whole. Although the treatise is extremely important for understanding the internal reactions to the westernization process of the Ottoman Empire, it has not been the subject of scholarly research due to some complications. The main source of the problems is the absence of the original Arabic copy of the treatise. Since the original Arabic copy was not available, the doubts about the authorship of the treatise could not be fully resolved, and therefore the information in the treatise could not be subjected to a comprehensive analysis. During the researches conducted for this article, the Arabic original of the treatise was found and seen; based on this copy, both the results of previous studies that stated that the treatise belonged to Mehmed Emin Efendi, one of the important religious figures of the period, were confirmed and the opinions of the studies that put forward doubts on this point were corrected. After identifying the author of the treatise, the article focuses on the question of why a religious scholar might be against technical developments.

Anahtar Kelimeler

Ottoman History, Ottoman and Science, Religion and Science, Mehmed Emin Efendi, Qadizādelis, Fatih Sofus, Anti-Technology Movements

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) google scholar
• Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi Belgeleri (A.MKT.MHM) 394/34, 376/89 google scholar
• İrade-i Meclis-i Vala (İ.MVL.) 568/25523, 581/26088 google scholar
• Mearif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.) 34/155, 47/28, 788/ 23 google scholar
• Meclis-i Vâlâ Evrakı (MVL.) 879/80, 881/40 google scholar
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed b. Pîr Ali b. İskender, Muaddilu’s-Salât, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızâde Mehmet 295, 104b-113b google scholar
• Filyozî, Mustafa Rüşdi b. Ahmed b. Receb, Mecmûa, İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 594, 1b-158a google scholar
• Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir 1-12. hazırlayan Cavid Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1953 google scholar
• Ahmet Cevdet Paşa. Ma‘ruzât. Hazırlayan Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980 google scholar
• Akyıldız, Ali. Osmanlı’da Ulaşımın Modernleşmesi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019 google scholar
• Arslan, Hüsamettin. Osmanlı İmparatorlu’nda Sanayileşme Teşebbüsleri 1838-1876. İstanbul: Paradigma, 2024 google scholar
• Aydın, Cemil. Asya’da Batı-Karşıtlığı Siyaseti: Pan İslamcı ve Pan-Asyacı Düşüncede Dünya Düzeni Vizyonları. Çeviren Karsu İlksen Fırat. İstanbul: Beyoğlu Kitabevi, 2024 google scholar
• Başgelen, Nezih. “Köprü’den Yeşilköy’e Vapur Seferleri.” Çağını Yakalayan Osmanlı-Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, hazırlayan Ekmeleddin İhsanoğluCMustafa Kaçar içinde 207C215. İstanbul: IRCICA, 1995 google scholar
• Birinci, Ali. “19. Asırda Bir Kadızâde: Oflu Hoca Mehmed Emin Efendi ve Yasaklanan Duhan Reddiyesi.” Tarih Yolunda: Yakın Mazinin Siyasî ve Fikri Ahvâli, içinde 258C267. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2001 google scholar
• Burnaby, Frederick. At Sırtında Anadolu’yu Baştan Başa Seyahatim. Çeviren Renan Burtaş. İstanbul: Dorlion Yayınları, 2024 google scholar
• Çapar, OnurCDüzcü, Levent. “Buharlı Gemi Çağında Osmanlı Gemi İsimleri Üzerinden Gelenekten Moderniteye Geçişi Okumak.” Karadeniz Araştırmaları 19/76 (2002): 1057C1073 google scholar
• Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24:100C102. İstanbul, TDV Yayınları, 2001 google scholar
• Çelik, Zeynep. 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti: Değişen İstanbul. Çeviren Selim Deringil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998 google scholar
• Çetinsaya, GökhanC Buzpınar, Ş. Tufan. “Midhat Paşa.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30: 7C11. Ankara: TDV Yayınları, 2020 google scholar
• Davison, Roderic H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876. Çeviren Osman Akınhay. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021 google scholar
• De Amicis, Edmondo. Constantinople. Çeviren Maria Hornor Lansdale. 2 Cilt. Philadelphia: Henry T. Coates& Co., 1896 google scholar
• De Fontmagne, Baronne Durand. Kırım Harbi Sonrasında İstanbul Günleri (1855-1858). Çeviren İsmail Yerguz. İstanbul: Selenge, 2022 google scholar
• De Nerval, Gerard. Doğu’da Seyahat. Çeviren Selahattin Hilav. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2023 google scholar
• Durmuş, Ali. Osmanlı Hanefîlerinin Hanefîliğe Eleştirisi: Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021 google scholar
• Dilbaz, Mahmut. Dindar, Modern, İtaatkâr: Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarında İslam Meselesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021 google scholar
• Dilbaz, Mahmut. Askerî Modernleşmenin Dinî Müdafaası: Esad Efendinin Şerhli Es-Sa‘yu’l-Mahmûd Tercümesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014 google scholar
• Dilbaz, Mahmut. “ll. Mahmud'un Askeri Islahatlarına Dair Tercüme Bir Müdafaaname: el-Kevkebü’l-Mes‘ûd fi Kevkebeti’l-Cünûd.”Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16/31 (2011): 175C200 google scholar
• Dilbaz, Mahmut. “Modern İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devrinde İstanbulCMısır Etkileşimi: İbnü’lCAnnâbîCEsad Efendi Örneği.” Muhafazakâr Düşünce 12/47 (2016): 94C105 google scholar
• Ebu’lula Mardin. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: TDV Yayınları, 200 google scholar
• Elmalı, Hüseyin. “Mehmed Emin Efendi, Oflu.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2 (Ek cilt): 221. Ankara: TDV Yayınları, 2019 google scholar
• Elmalı Hüseyin-Aydın, Mustafa. Oflu Hoca’nın Sigara Manifestosu: Risaletu Mürşidi’l-ihvân fî hakki’d-duhân. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, 2019 google scholar
• Erşahin, Şeyfettin. “Westernization, Mahmud II, and the Islamic Virtue Tradition.” American Journal of Islamic Social Sciences 23/2 (2006): 37-62 google scholar
• Gautier, Teophile. İstanbul. Çeviren Nuriye Yiğitler. İstanbul: Profil Kitap, 2018 google scholar
• Hafez, Melis. Tembelliğin İcadı-Geç Osmanlı’da Verimlilik Kültürü. Çeviren: Dâra Elhüseyni. Ankara: Fol, 2023 google scholar
• Hamadeh, Shirine. “Ottoman Expressions of Early Modernity and the Inevitable Question of Westernization.” Journal of the Society of Architectural Historians 63/1 (2004): 32C51 google scholar
• Hamlin, Cyrus. Among the Turks. New York: Robert Carter and Brothers, 1877 google scholar
• Hanioğlu, M. Şükrü. “Blueprints for a Future Society: Late Ottoman Materialists on Science, Religion and Art.” Late Ottoman Society-The Intellectual Legacy. Editör: Elisabeth Özdalga içinde 27C116. Oxford: RoutledgeCurzon, 2005 google scholar
• Hayta, NecdetCÜnal, Uğur. Osmanlı Devleti’nde Yenileşme Hareketleri (XVII. Yüzyıl Başlarından Yıkılışa Kadar). Ankara: Gazi Kitabevi, 2023 google scholar
• Heyd, Uriel. “III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması.” Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Makaleler. Çeviren Sami Erdem içinde 119C164. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019 google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Modernleşme Gayretleri.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 2 (1998): 1-22 google scholar
• İmamoğlu, Abdullah TahaCKarataş, Veli. “İrâdeCi Seniyyeyi Hadislerle Desteklemek: II. Mahmud Dönemi Şeyhülislamlarından Yâsincizâde Abdülvehhâb Efendi ve Hulâsatu’l Burhan fî İtaati’sCSultan Adlı Risalesi.” Artuklu Akademi 3/1(2016): 21C54 google scholar
• İnalcık, Halil. “Tanzimât’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri.” Belleten 28/112 (1964): 623C690 google scholar
• Kaçar, Mustafa. “Osmanlı Telgraf İşletmesi.” Çağını Yakalayan Osmanlı-Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri. Hazırlayan: Ekmeleddin İhsanoğluCMustafa Kaçar içinde 45C120. İstanbul: IRCICA, 1995 google scholar
• Kadı İyâz, Ebü'lCFazl İyaz b. Musa b. İyaz elCYahsûbî. Kitâbü’ş-şifâ bi-ta’rifi’l-hukûki’l-Mustafa. Hazırlayan Abduh Ali Kuşek. Dubai: Câizetü Dubai ed-Devletiyye li’l-Kur’âni’l-Kerim, 2013 google scholar
• Kara, İsmail. İslamcıların Siyasi Görüşleri. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014 google scholar
• Kasap, Teodor. Çıngıraklı Tatar-Bütün Sayılar-. Hazırlayan Seval Şahin, Alp Eren Topal, Stefo Benlisoy. İstanbul: İstos Yayın, 2022 google scholar
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009 google scholar
• MarionCCrawford, Francis. 1890’larda İstanbul. Çeviren Şeniz Türkömer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2024 google scholar
• Martı, Huriye. Birgivî Mehmed Efendi. Ankara: TDV Yayınları, 2011 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Ahiret Hediyesi. İstanbul: y.y., 1298 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Cihad Risalesi. İstanbul: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Hatunlar Hakkında İddet Risalesi. İstanbul, y.y., 1327 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Hıfz-ı İman Risalesi. İstanbul: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Hıfzıyye Risalesi. İstanbul: y.y., 1305 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Iskât-ı Salât Risalesi. Hazırlayan Ömer Işıktekin. İstanbul: Memdûhât İlim Derneği, 2016 google scholar
• Muhammed Emin Efendi. İrşad Meclisleri. Çeviren Muhammed Hasan İnal. 2 Cilt. İstanbul: Demir Kitapevi, 1980 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. İman Risalesi. İstanbul: y.y., 1312 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. İrşad ve Münâcât Risalesi. İstanbul: y.y., 1302 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Mağfîret ve Vasıyyet Risalesi. İstanbul: y.y., 1308 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Mecâlisü’l-irşâdiyye. İstanbul: y.y., 1293 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Müminlerin Kurtuluşu. Hazırlayan: M. Rahmi. İstanbul: Akpınar Yayınları, 1975 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Mürşidü’l-ihvân fî hakki’d-duhân. İstanbul; y.y., 1309 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Mârifet ve Selâmet Risalesi. İstanbul, y.y., 1298 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Necatü’l-Müminîn Risalesi. İstanbul: y.y., 1308 google scholar
• Mehmed Emin Efendi, Nesayih-i İhvan. İstanbul: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Risâle fi beyâni hulâsai şeri‘at. b.y.: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Risale fî beyâni vezâifi’l-insan. b.y.: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Risâle-i irşâdiyye fi beyani’l-vapûr, ve’l-fabrika ve’t-tiligraf. b.y.: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Risâle-i nasihatnâme. b.y.: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Sıddîklar ve Nasihat Risalesi. İstanbul: Hurşit Efendi Matbaası, 1298 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Şifâü’l-Mü’minîn. İstanbul: İbrahim Efendi Matbaası, 1304 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Tercüme-i Ta’dîl-i Erkân. İstanbul: y.y., 1319 google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Tuhfetü’l-ihvân fî hakkı’d-duhân. b.y.: y.y., ts google scholar
• Mehmed Emin Efendi. Vezâif-i İnsan Hakkında İrşad Risalesi. İstanbul: y.y., ts google scholar
• Osmanzâde Hüseyin Vassaf. Sefîne-i Evliyâ. Hazırlayan: Mehmet AkkuşCAli Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015 google scholar
• Özgür, Mustafa. “Oflu Mehmed Emin Efendi ve Hatunlar Hakkında İddet Risalesi İsimli Eserinin Çeviri Yazımı ve Tahlili.” GAB Akademi 3-1 (2023): 27-42 google scholar
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Emin elCOfî ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). Editör: Süleyman GürCAhmet Cevdet Karaca içinde 357C384. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023 google scholar
• Öztürk, Eyüp. “Trabzon’da Dini Hayat.” Trabzon Tarihi. Editör: Hikmet Öksüz, Veysel Usta, Kenan İnan içinde 2: 551C577. Trabzon: Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları, 2022 google scholar
• Peters, Rudolph. “Religious Attitudes towards Modernization in the Ottoman Empire: A Nineteenth Century Pious Text on Steamships, Factories and the Telegraph.” Die Welt des Islams 1/4 (1986): 76C105 google scholar
• Pfeiffer, İda. Doğu’ya Seyahat. Çeviren Şahzâde Şenay Ataç. İstanbul: Ketebe, 2023 google scholar
• Savaş, Ali İbrahim. “Genel Hatlarıyla Osmanlı Diplomasisi.” Osmanlı. Editör: Güler Eren. 1: 643C659. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999 google scholar
• SheferCMossensohn, Miri. Osmanlı’da Bilim-Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. Çeviren Kübra Oğuz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016 google scholar
• Solnon, JeanCFrançois. Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa. Çeviren Ali Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2024 google scholar
• Stewart, Charles Edward. Asya’da Kılık Değiştirerek Yolculuk: Bir İngiliz Subayının Anadolu, İran ve Hindistan Hatıraları. Çeviren Resul Şahsi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2024 google scholar
• Şahin, Hanifi. “elCHâc Muhammed Emin b. Hasan elC Ofî’nin Cihad Risalesi Bağlamında Siyasete Dair Görüşleri.” 1. Uluslarası Geçmişten google scholar
• Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu. Editör: Şenol SaylanCBetül Saylan. 1: 467C477. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016 google scholar
• Teber, Ömer FarukCTan, Muzaffer. “Osmanlı Toplumunda Tütün Bağımlılığına Karşı Bir Sosyal Sorumluluk Örneği: Risâle Fi’dCDuhân.” Turkish Academic Research Review 6-2 (2021): 449-476 google scholar
• Ubicini, JeanCHenri Abdolonyme. Türkiye 1850. Çeviren Cemal Karaağaçlı. 2 Cilt. İstanbul: Tercüman, ts google scholar
• Von Moltke, Helmuth. Moltke’nin Türkiye Mektupları. Çeviren Hayrullah Örs. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2024 google scholar
• White, Charles. İstanbul’da Üç Yıl-Türklerin Örf ve Adetleri, 1841-1844. Çeviren Zeynep Rona. 3 Cilt. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2023 google scholar
• Yalçınkaya, M. Alper. Learned Patriots: Debating Science, State, and Society in the Nineteenth- Century Ottoman Empire. Chicago: The University of Chicago Press, 2015 google scholar
• Yazıcı, Nesimi. “Osmanlı Telgraf Fabrikası.” Türk Dünyası Araştırmaları 22 (1983): 69C81 google scholar
• Yıldırım, Nuran. “Karantina İstemezük.” Toplumsal Tarih 150 (2006): 18C27 google scholar
• Yılmaz, Fetullah. “Oflu Mehmed Emin Efendi’nin Fıkıhçılığı.” 1. Uluslarası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu. Editör: Şenol SaylanCBetül Saylan. 1: 479C486. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016 google scholar
• Yüksel, Emrullah. “Birgivî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6:191C194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992 google scholar
• Güven, Ömer, “Son dönem Osmanlı ilmihalleri ve Necatü'lCMü'minin, UsûlCü Akâidi İslâmiyyede İlmCi HâlCi Kebîr ve Amelî İlmihal Adlı Eserlerin Değerlendirilmesi.” Yüksek Lisans Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, 2019. google scholar