Mehmet Ali Tevfik Yükselen’s Commentary on Astronomy Poem of Hodja Tahsin

Yıl 2025, Cilt: 26 Sayı: 2, 231 - 255, 30.07.2025

Bilal Yurtoğlu

https://doi.org/10.26650/oba.1652575

Öz

Mehmet Ali Tevfik Yükselen was a bureaucrat who lived in the last period of the Ottoman Empire and the first period of the Republic of Turkey. After graduating from Mercan Idadi, he studied law. During the Ottoman period, he was a member of the Committee of Union and Progress, participated in the New Language movement, joined the editorial board of Genç Kalemler magazine, and was among the founding members of the Turkish Quarry. Mehmet Ali Tevfik's activities as a writer were mostly carried out during the Ottoman period, and he was only engaged in bureaucratic duties during the Republic of Turkey. Many of the author's writings and poems were published in various publications during that period. One of these works is the commentary he wrote on Hodja Tahsin's astronomy poem ‘Bir Bedi'a-i Şi'ir ve Hakikat’, which was published in three parts in the 4th, fifth, and sixth issues of Resimli Kitab magazine in January, February, and March 1909. The author says that he wrote this article in order to revive the memory of Hodja Tahsin, who he says died thirty years ago and has long been forgotten. After some biographical information in his article, Mehmet Ali Tevfik started to comment on Hodja Tahsin's astronomical poem, which consists of 29 couplets, starting from the 17th couplet, and did not comment on the 25th and 26th couplets, and the last, 29th couplet. In this commentary on Hodja Tahsin's poem, Mehmet Ali Tevfik successfully introduces the modern science's design of an infinite universe in which every point is homogeneous and the same natural laws are valid, with interesting examples from astronomy.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Ali Tevfik Yükselen , Hodja Tahsin , Resimli Kitâb , Jose Maria de Heredia , Milky Way , Infinite Universe , Time

Mehmet Ali Tevfik Yükselen’in Hoca Tahsin’in Astronomi Şiirine Şerhi

Öz

Mehmet Ali Tevfik Yükselen Osmanlının son ve Cumhuriyetin ilk döneminde yaşamış bir bürokrattır. Mercan İdadisi’nden mezun olduktan sonra hukuk tahsili yapmıştır. Osmanlı döneminde İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne üye olmuş, Yeni Lisan hareketine katılmış, Genç Kalemler dergisi yazı kuruluna girmiş, Türk Ocağı’nın kurucu üyeleri arasında yer almıştır. Mehmet Ali Tevfik’in yazarlık faaliyetleri büyük ölçüde Osmanlı döneminde gerçekleşmiş, Cumhuriyet döneminde sadece bürokratik görevlerle meşgul olmuştur. Söz konusu dönemin çeşitli yayın organlarında pek çok yazısı ve şiirleri yayınlanmış yazarın eserlerinden biri de Hoca Tahsin’in astronomi şiirine yazdığı ve Resimli Kitab dergisinin 1909 yılının Ocak, Şubat, Mart tarihli 4. 5. ve 6. sayılarında üç bölüm halinde yayınlanan “Bir Bedi‘a-i Şi‘ir ve Hakikat” adlı şerhtir. Yazar bu makalesini, otuz yıl önce öldü ve çoktan unutuldu, dediği Hoca Tahsin’in hatırasını canlandırmak için kaleme aldığını söylemektedir. Mehmet Ali Tevfik kimi biyografik bilgilerin ardından makalesinde Hoca Tahsin’in 29 beyitten ibaret olan astronomi şiirini 17. beytinden itibaren şerh etmeye başlamış, 25 ve 26. beyitlerle son yani 29. beytini şerh etmemiştir. Mehmet Ali Tevfik, Hoca Tahsin’in şiiri dolayısıyla yazdığı bu şerhte modern bilimin her noktasında homojen ve aynı doğa yasalarının geçerli olduğu sonsuz evren tasarımını, astronomi biliminden verdiği ilginç örnekler eşliğinde okuyucuya başarılı bir şekilde tanıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Mehmet Ali Tevfik Yükselen , Hoca Tahsin , Resimli Kitâb , Jose Maria de Heredia , Samanyolu , Sonsuz Evren , Zaman

Kaynakça

• Akın, Âdem. & Demir, Remzi. “Hoca Tahsin Efendi ve Felsefe İle İlgili Bir Şiiri”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1(1) 2001: 72-79. google scholar
• Akgül, Mesut. “Hoca Tahsin Efendi’nin Hey’et İlmi Üzerine Bir Manzumesi”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi TEBDİZ Özel Sayısı 2(4) 2018: 110-120. google scholar
• Akün, Ömer Faruk. “Hoca Tahsin”. TDVİA.18:198-206. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1998. google scholar
• Asimov, Isaac. Bilim ve Buluşlar Tarihi, çeviren Elif Topçugil. Ankara: İmge Kitabevi, 2006. google scholar
• Bedir, Betül Kavalcı. “Savaşta Propaganda: Harp Mecmuası Örneği”. Istranca Tarih Araştırmaları Dergisi 1(1)2023: 83-99. google scholar
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma, hazırlayan Ahmet Kuyaş. İstanbul: YKY, 2002. google scholar
• Birinci, Ali. “Mehmet Ali Tevfik Yükselen”. Türk Yurdu 243: 58-62. Ankara: Türk Ocakları, Kasım 2007. google scholar
• Danışan, Gaye. “The Paper Instruments in the History of Ottoman Astronomy”. Bulletin of the Scientific Instrument Society (149) 2021: 34-43. google scholar
• De Heredia, Jose-Marıa. Sonnets From The Trophies. Rendered into Englısh by Edward Robeson Taylor. (San Francisco 1913). google scholar
• Dumont, Paul. “Mustafa Suphi’nin Türkiye Komünist Partisi 1918-1921”. Birikim (61)1980:38-55. google scholar
• Hoca Tahsin. “Aklâmu’l-Akvâm”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm. 1: 45-76. İstanbul: 1 Zilhicce 1296. google scholar
• Hoca Tahsin. “Sa‘îd Aga Merhûmun Tercüme-i Hâli ve Târîh-i Vefâtı”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm 3: 230-234. İstanbul: 1 Muharrem 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. “Süd”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm 5:370-377. İstanbul: 1 Safer 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. Hey’et-i ‘Âlem. Müstakil Risale. İstanbul: Safer 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. “Terakkî-i Ma‘ârif Târîh ve Taksîm ve Semerât-ı ‘Ulûm”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm 2: 133-152. İstanbul: 15 Zilhicce 1296; 5: 321-335. İstanbul: 1 Safer 1297; 6: 421-425. İstanbul: 15 Safer 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. "Târih-i Terakki”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm. 5: 353-370. İstanbul: 1 Safer 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. “Esrâr-ı Âb u Hevâ”. Mecmû‘a-i ‘Ulûm. 7: 436-464. İstanbul: 1 Rebiülevvel 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. "Fudalâ-yı be-Nâmdan Bir Marîzin Eser-i Hazînîdir”. Hazîne-i Evrâk. 2: 24-27. İstanbul: 8 Mayıs 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. "(Rûh) Hakkında Bir Marîzin-İkinci Cüz’de Münderic Terci‘-i Bendini Ta‘kîb İden Eser-i Hâmesidir”. Hazîne-i Evrâk. 7: 102-105. google scholar
• İstanbul: 13 Haziran 1297; 9: 137-141. İstanbul: 27 Haziran 1297; 22: 340-343. İstanbul: 26 Eylül 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. "Bu "Marîz” ‘Ulemâ-yı Kirâmdan Hoca Tahsîn Efendîdir. Vefât-ı ‘Aliyelerinden Bir Gün Evvel Kendisiyle Vukû‘ Bulan Mükâle-memizi Şu Vechle Zabt Eyledik”. Hazîne-i Evrâk. 22:343-347. İstanbul: 26 Eylül 1297. google scholar
• Hoca Tahsin. Esrâr-ı Âb u Havâ. İstanbul: 1309. google scholar
• Hoca Tahsin. Psiholojiya yâhud ‘İlm-i Rûh. İstanbul: 1310. google scholar
• Hoca Tahsin. Târîh-i Tekvin yâhûd Hilkat. İstanbul: 1310. google scholar
• Hoca Tahsin. Esâs-ı ‘ilm-i Hey'et. İstanbul: 1311. google scholar
• Hoca Tahsin. Hilkat yâhût Târîh-i Tekvîn. hazırlayan R. Demir, A. Utku, B. Yurtoğlu. Konya: Çizgi Kitabevi, 2011. google scholar
• Hülâsatu’l-Efkâr, 4:4. İstanbul: 30 Rebiulâhir 1290. google scholar
• İbnulemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, İstanbul: M.E. B. Basımevi, 1970. google scholar
• Karaman, Hayreddin. "Efgânî, Cemaleddin”, TDViA. 10:456-466. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1994. google scholar
• Mehmet Ali Tevfik. "Ümîd ve Temennî”. Resimli Kitâb. 3: 250-261. İstanbul: Teşrînievvel 1324. google scholar
• Mehmet Ali Tevfik. “Bir Bedi‘a-i Şi‘ir ve Hakîkat”. Resimli Kitâb, 4:361-371. İstanbul: Kânûn-ı evvel 1324; 5:461-467. İstanbul: Kânûn-ı sânî 1324.; 6:555-567. İstanbul: Mart 1325. google scholar
• Mehmet Ali Tevfik. “Bir Garîb Tezâd”. Resimli Kitâb. 8:816-821.İstanbul: Mayıs 1325. google scholar
• Mehmet Ali Tevfik. “Güneş ve Hâdisât-ı Arziye”. Resimli Kitâb. 9:887-893. İstanbul: Haziran 1325; 10:1018-1028. İstanbul: 10 Temmuz 1325. google scholar
• Mason, Stephen F.. Bilimler Tarihi, çev. Umur Daybelge, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2011. google scholar
• Ronan, Colin A.. Bilim Tarihi, çeviren E. İhsanoğlu-F. Günergun. Ankara: Tübitak, 2005. google scholar
• Serter, Yelda Tutar. “1943 Seçimleri ve Çanakkale Milletvekilliği Başvuruları”. Black Sea Journal of Public and Social Science 4(2) (2021): 92-98. google scholar
• Şemseddîn Sâmî, “Hoca Tahsîn”, Hafta, 5:72-73-6. İstanbul: 20 Şevval 1298.; 6:91-96. İstanbul: 27 Şevvâl 1298. google scholar
• Urhan, Vahit Cemil. “Selanik Hukuk Mektebi”. Balkan Tarihi Araştırmaları I, hazırlayan Bülent Akyay içinde 349-391. Edirne: Trakya Üniversitesi, 2021. google scholar
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 2005. google scholar
• [Yazıksız], Necib Âsım. “Hoca Tahsîn”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası 18(13) 1927: 57-63. google scholar
• Yerlikaya, İlhan. “Basîret”. TDVİA, 5:103-105. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992. google scholar
• Yöntem, Ali Canip, “Mehmet Ali Tevfik Bey”. Prof. Ali Canip Yöntem’in Yeni Türk Edebiyatı Üzerine Makaleleri, hazırlayan Ahmet Sevgi-Mustafa Özcan içinde 427-428. Konya: Tablet, 2005. google scholar
• Yurtoğlu, Bilal. “Fenn gazetesindeki bilimsel makaleler ve Salih Zeki’nin Darülfünun’daki Brinci Konferansı”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 17 (1), 2015: 42-88. google scholar
• Yurtoğlu, Bilal. “Osmanlıda Batı’dan Yapılan İlk Tarih Felsefesi Tecümesi: Târîh-i Terakkî”. 5th Asia Pacific International Modern Sciences Congress, July 16-18/Sydney, Australia, Full Texts Book, hazırlayan Ghil‘ad Zuckerman içinde 426-439. Ankara: İksad, 2021. google scholar
• Yurtoğlu, Bilal. “Hoca Tahsin’in Bir Alphabetum Universale Önerisi”. Nazım Hikmet Kültür ve Sanat Vakfı Tarık Akan Toplantıları III Bilgi ve Belge Yönetimi Alanında Dil ve Anlam Uluslararası Çevrimiçi Sempozyumu Bildiriler Kitabı içinde41-74. İstanbul: Hiperyayın, 2021. google scholar