II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar

Yıl 2023, , 155 - 183, 28.04.2023

Hasan Yenilmez

https://doi.org/10.26650/jos.1247446

Öz

Avrupa’da XIX. yüzyılda görülmeye başlayan Pan hareketleriyle eş zamanlı olarak Osmanlı coğrafyasında da birbirini takip eden farklı ittihad fikirleri ortaya çıkarmıştır. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren İttihad-ı Osmanî fikri ile başlayan akabinde zaman, mekân ve şahıslara göre İttihad-ı İslâm ve İttihad-ı Etrak diye devam eden pan hareketleri Osmanlı’nın son döneminde önemli siyaset tarzları olmuştur. Meşruiyet bunalımının görülmeye başlandığı ve hilafet merkezinin daha ön plana çıkarıldığı II. Abdülhamid döneminde ise İttihad-ı İslâm politikası ağırlık kazanmıştır. Osmanlı sınırları dışındaki Müslümanlarla irtibat kurmak, oralardan hanedana, hilafete güç devşirmek ve aynı zamanda Avrupa devletlerinin sömürge faaliyetlerine karşı bir savunma geliştirmek, bir silah olarak kulllanmak için benimsenen bu siyaset elbette Sünnî-Şiî yakınlaşmasında da önemli bir etken olmuştur. Bu çalışmada bir Kaçar şehzadesi ve aynı zamanda bir Şiî müctehid olan Ebu’l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar’ın (ö. 1921), II. Abdülhamid dönemi ittihad-ı İslâm siyaseti çerçevesinde Sünnî-Şiî yakınlaşmasında nasıl bir rol aldığı ele alınmaktadır. Makalede, müctehid şehzadenin kaleme aldığı terceme-i hal metinlerinden hareketle kısa bir biyografisine yer verilerek ve akabinde de esas olarak II. Abdülhamid idaresi ile irtibatları ve İttihad-ı İslâm risalesi ekseninde ittihad-ı İslâm fikri üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid Dönemi, İttihad-ı İslâm, Sünni-Şiî Yakınlaşması, İran, Ebu'l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar

Teşekkür

Bu çalışmanın olgunlaşması ve bir metin hâlini alması sürecinde yönlendirmeleri ile katkıda bulunan kıymetli hocam, Prof. Dr. İsmail KARA’ya ve bazı Farsça neşriyatın temininde yardımlarını esirgemeyen Mohammad Hossein SADEGHİ ve Habibullah HABİB’e müteşekkirim.

The Role Of A Mujtahid Qajar Prince In The Sunni-Shiite Rapprochement During The Reign Of Abdul Hamid II: Abu’l- Hasan Mirza Shaykh Al-Ra’is Qajar

Öz

The 19th-century pan movements in Europe showed how various ideas of a union had emerged in the Ottoman Empire as well. The union movements started with the concept of Pan-Ottomanism in the first quarter of the 19th century, and in accordance with the time, place, and person, these continued as a Pan-Islam ideology, with the idea of Pan-Turkism becoming a critical political tool in the last period of the Ottoman Empire. The policy of Pan-Islam gained importance during the reign of Abdul Hamid II, when the legitimacy crisis first occurred and the caliphate’s institution was brought to the fore. This policy was aimed at connecting with Muslims outside the Ottoman Empire, gathering strength from there to the dynasty through the institution of the caliphate, and developing a defense against the colonial activities of the European states and using it as weapon against them. This of course was an essential factor in the rapprochement between Sunnism and Shiism. This article discusses what kind of a role Abu’l Hasan Mirza Shaykh al-Ra’is Qajar, a Qajar prince and Shiite clergyman (mujtahid), played in the Sunni-Shiite rapprochement within the framework of the Pan-Islam policy during the reign of Abdul Hamid II. The study places emphasis upon a brief biography of the mujtahid prince based on the memoires he wrote, his relations with Abdul Hamid II’s government, and his idea of Pan-Islam within the framework of his book Ittihad-i Islam.

Anahtar Kelimeler

Abdul Hamid II, Pan-Islam, Sunni-Shiite Rapprochement, Iran, Abu’l Hasan Mirza Shaykh al-Ra’is Qajar

Kaynakça

• “Controverses Persanes – Le livre In Cha Allah! Réfuté par Séyyéd Borhan ed-Din Balkhi”. Revue du Monde Musulman. Decembre 1912: 238-260.
• “Yâd-daşt-i İttihad-ı İslâm”. Ahter. 8 Mayıs 1878.
• Açıkgenç, Alparslan. “el-Esfârü’l-Erbaa”. DİA. XI: 374-376, Ankara: TDV, 1995. Ademiyet, Feridun. Endişehâ-yı Mirzâ Aga Han Kirmanî, Tahran: İntişarat-ı Peyam, 1357.
• Afşar, İrec, haz., “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”. Ayende. XVI/9-12 (1369): 805-812.
• Akarlı, Engin Deniz. .Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrıazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasî Vasiyyetnâmeleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Algar, Hamid. Mirza Malkum Khan – _A Biographical Study in Iranian Modernism. Berkeley: University of California Press, 1973.
• Aydın, Cemil. The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-Islamic and Pan-Asian Thought. New York: Columbia University Press, 2007.
• Beşîrî, Ahmed. Kitâb-ı Âbî – Gozareşhâ-yı Mahremâne-i Vezaret-i Umur-i Harice-i İngiliz der-bâre-i İnkılab-ı Meşrûta-i İran. 8 cilt. 2. Baskı, Tahran: Çaphâne-i Ketîbe, 1363.
• Browne, Edward G. A Descriptive Catalogue of the Oriental MSS. nşr. Reynold A. Nicholson. London: Cambridge University Press, 1932.
• Browne, Edward G. Materials for the Study of the Babi Religion. London: Cambridge University Press, 1918. Browne, Edward G. The Press and Poetry of Modern Persia. Cambridge: Cambridge University Press, 1914.
• Cole, Juan R. I. “Autobiography and Silence: The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”. Iran im 19. Jahrhundert und die Entstehung der Baha’i-Religion. ed. Johann Christoph Bürgel – Isabel Schayani. 91-126. Zürich: George Olms Verlag, 1998.
• Cole, Juan R. I. “Shaikh al-Ra’is and Sultan Abdülhamid II: The Iranian Dimension of Pan-Islam”. Histories of the Modern Middle East. ed. Israel Gershomi vd. 167-185. London: Lynne Rienner Publishers, 2002.
• Çetinsaya, Gökhan. “Din, Reform, Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)”. Osmanlı Medeniyeti: Siyaset, İktisat, Sanat. ed. Coşkun Çakır. 125-148. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
• Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında ‘İslam Birliği’ Hareketi (1876-1878)”. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 1988.
• Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. çev. Zehra Savan. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Dalkıran, Sayın. Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şi’i Akîdesine Tenkitleri. 2. Baskı, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2017.
• Davinson, Roderic H. “The Question of Fuad Paşa’s “Political Testament”, BELLETEN. XXIII/89 (Ocak 1959): 119-136.
• Deringil, Selim. Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. 5. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Devletâbâdi, Yahya. Hayat-ı Yahya. haz. Furuğ Devletâbadi. 3 cilt. 4. Baskı, Tahran: İntişarat-ı Firdevsi, 1362
• Düstûr. IV. İstanbul: Dâru’t-tıbaati Âmire, 1296.
• Eraslan, Cezmi. II. Abdülhamid ve İslam Birliği. 3. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019. Esad Efendi. İttihad-ı İslâm. y.y., t.y..
• Ferahâni, Hüseyin. Sefernâme-i Mirza Muhammed Hüseyin Hüseynî Ferahâni. thk. Mesud Gülzârî. Tahran: Firdevs, 1362.
• Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
• Hitchins, Keith. “Hâdî-i Sebzevârî”. DİA, XV: 12-13. Ankara: TDV, 1997.
• Hüseynî, Seyyid [Cemaleddin Efgânî]. “Biladu Faris”. Ziyâu’l-Hâfikayn. 1 Mart 1892.
• İzgöer, Ahmet Zeki. Cevdet Paşa'nın Lâyihaları: Devlet Din Islahât Hukuk Maarif, Haz. İsmail Kara. İstanbul: İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Kara, İsmail. Din ve Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. 3. Baskı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012.
• Karadağî, Masume – Nuri, Muhammed Emir Şeyh. “Şeyhu’r-Reis-i Kaçar ve İttihad-ı İslâm”. Moskuya. V/15 (1389/2010): 73-90.
• Keddie, Nikki R. Sayyid Jamal ad-Din “al-Afgani” – A Political Biography. Berkeley: University of California Press, 1972, 377-378.
• Kermani, Mirza Agha Khan. God Willing, God Blessing (İnşallah Maşallah), ed. Harun Vohouman-Bijan Khalili. Los Angeles: Ketab Corp., 2007.
• Kia, Mehrdad. “Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century in Iran”. Middle Eastern Studies. 32/1 (Ocak 1996): 30-52.
• Murata, Sachiko. “Ansari, Shaikh Mortaza”. Encyclopaedia Iranica.
• Niya, Rahim Reis. İran ve Osmanî der Âsitane-i Karn-i Bistom. 3 cilt. Tahran: İntişarat-ı Setûde, 1374. Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
• Safaî, İbrahim. Rehberân-ı Meşrûta. 2 cilt. Tahran: İntişarat-ı Câvidan, 1363.
• Sasanî, Han Melik. Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir. trc. Hakkı Uygur. İstanbul: Klasik Yayınları, 2006. Şeyhurreis. İttihad-ı İslâm. Bombay: Gulzar Hasani Press, 1312.
• Şeyhurreis. Müntehab-ı Nefîs. Bombay: 1312 (Tıpkıbasım Tahran: Mahmudî, t.y.)
• Tarik, Ramazan. “İslam Düşüncesinde Mezhepleri Yakınlaştırma Girişimleri (Takribü’l-Mezahib Mısır Örneği)”. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2018.
• Üstün, İsmail Safa. “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Gelen Şiî Ziyaretçiler (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 163 (2006): 159-169.
• Üstün, İsmail Safa. “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 31 (2006/2): 101-118.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015.
• Yenilmez, Hasan. “Osmanlı’da Muhalefet ve İktidarın İran Meşrutiyeti’ne Yönelik Siyaseti (1905-1908)”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2022.
• Yıldız, Güllü. “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter”. Osmanlı Araştırmaları. 50 (2017): 175-218.