Türkmen Revolts in the Türkiye Saldjūḳ State During the Reign of Rukn al-Dīn Ḳilidj Arslan IV

Yıl 2024, , 41 - 72, 30.04.2024

Aybüke Özcan

https://doi.org/10.26650/jos.1331849

Öz

The defeat of the Türkiye Saldjūḳ State (The State of Rūm/Anatolian Saldjūḳs) by the Mongols at Köse Dagh mobilised some elements such as Türkmens and Armenians, who were under the Saldjūḳs, and led to independence activities. After the death of Ghiyāth al-Dīn Kaykhusraw II, three inexperienced maliks and statesmen who used them for their own political ambitions remained. The period of Sultan Rukn al-Dīn Ḳilidj Arslan IV’s joint and independent rule, which is the subject of this article, covers the period when many political events took place and the Türkiye Saldjūḳ State entered the process of collapse. As a matter of fact, various Türkmen uprisings occurred during this period. One of the reasons for the political, military, economic and social uprisings of the Türkmens, who came to the Saldjūḳ lands in large masses and played an important role in the formation of the state, was the relations of the aforementioned sultan with the statesmen, Mongols and Ilkhāns. Furthermore, the influence of Iranian statesmen in the administration, the struggle for dominance among the sultans and the polarisation forced Türkmens to take sides. The Türkmens, who mostly sided against Rukn al-Dīn Ḳilidj Arslan IV in the fight for the throne, caused bloody clashes and large-scale casualties during the decline of the Türkiye Saldjūḳ State. It was not possible to suppress these uprisings without the support of various nationalities and Mongol troops. The administrative weakness of the state naturally spread to its army as well. This article will analyse and evaluate the Türkmen revolts during the independent and joint reign of the Sultan Rukn al-Dīn Ḳilidj Arslan IV.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Saldjūḳ State, Rukn al-Dīn Ḳilidj Arslan IV, Turkmen, Revolt

IV. Kılıç Arslan Döneminde Türkiye Selçuklu Devleti’nde Ortaya Çıkan Türkmen İsyanları

Öz

Türkiye Selçuklu Devleti’nin Moğollara karşı Kösedağ’daki yenilgisi, Selçukluların tâbiiyetinde bulunan Türkmenler, Ermeniler gibi bazı unsurları da harekete geçirmiş ve bağımsızlık faaliyetlerine neden olmuştur. II. Gıyâseddin Keyhüsrev’in vefatından sonra ise geriye tecrübesiz üç melik ve onları kendi siyasî ihtirasları için kullanan devlet adamları kalmıştır. Makalemizin de konusu olan Sultan IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın müşterek ve müstakil hâkimiyet dönemi, pek çok siyasî hadisenin vuku bulduğu ve Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılış sürecine girdiği zaman dilimini kapsamaktadır. Nitekim bu dönem içerisinde muhtelif Türkmen ayaklanmaları meydana gelmiştir. Kalabalık kitleler hâlinde Selçuklu topraklarına gelen ve devletin teşekkül aşamasında önemli rol oynayan Türkmenlerin siyasî, askerî, iktisadî ve sosyal nedenlerle ortaya çıkan ayaklanmalarının sebeplerinden birisini de mezkûr sultanın devlet adamları, Moğollar ve İlhanlılar ile olan ilişkileri teşkil etmektedir. Öte yandan İranlı devlet adamlarının yönetimde etkin olmaları, sultanlar arasındaki hâkimiyet mücadeleleri ve kutuplaşma da Türkmenleri bir taraf tutmaya zorlamıştır. Taht kavgalarında ekseriyetle IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın karşısında yer alan Türkmenler, Türkiye Selçuklu Devleti’nin inhitatındaki süreçte kanlı çarpışmalara ve geniş çapta zayiata yol açmıştır. Bahsi geçen ayaklanmaların muhtelif milletlerden ve Moğol birliklerinden destek alınmadan bastırılması pek de mümkün olmamıştır. Zira devletin idarî husustaki zafiyeti, tabii olarak ordusuna da sirayet etmiştir. Bu makalede ise IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın müstakil ve müşterek hükümdarlığındaki Türkmen isyanları ele alınarak değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçuklu Devleti, IV. Rükneddin Kılıç Arslan, Türkmen, İsyan

Kaynakça

• Abdi-zâde Hüseyin Hüsâmeddin Yasar, Amasya Tarihi I. Ed. Mesut Aydın. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004. google scholar
• Abu’l-Faradj, The Chronography of GregoryAbu’l-FarajII. Trans. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: TTK, 1999. google scholar
• , Târîhu Muhtasar’id-Düvel. Trans. Şerafeddin Yaltkaya. Ankara: TTK, 2011. google scholar
• Abu’l-Fidâ, Ebü’l-FidâCoğrafyası (Takvimü’l-Büldan). Trans. Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017 google scholar
• Acun, Fatma, “Şebinkarahisar”, DİA. XXXVIII: 393-395. İstanbul: TDV, 2010. google scholar
• Açıkel, Ali, “Artukabad Kazısı Yer Adları (1455-1600)”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2003): 181-202. google scholar
• Aflâkî, Manâqib al-‘arifinI. Trans. Tahsin Yazıcı. İstanbul: MEB Basımevi, 1964. google scholar
• Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi 1243-1453. İstanbul: Tekin Yayınevi, 1979, Vol: I. google scholar
• Akkuş, Mustafa, “Moğol İstilası ve İlhanlılar Döneminde Maraş Bölgesi”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu I, içinde 181-202. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, 2017. google scholar
• Akkuş, Mustafa-Büşra Bağcı, “Hülâgû Han Döneminde Anadolu’da Görev Yapan Moğol Komutanları”, USAD 9 (2018): 150-171. google scholar
• Aktaş, Yasemin, “Türkiye Selçuklu Devleti’nin Diplomasi Tarihi”, Phd Thesis, Atatürk Üniversitesi, 2015. google scholar
• Alptekin, Coşkun, “Türkiye Selçukluları”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi VIII, içinde 209-383. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992. google scholar
• Angold, Michael, A Byzantine Government in Exile Government and Society Under the Laskarids of Nicea (1204-1261), Oxford: Oxford University Press, 1975. google scholar
• Anonymous Saldjüknâme. Ttrans. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner. Ankara: Atıf Yayınları, 2014. google scholar
• Âqsarâ’î, Musâmarat al-akhbâr wa musâyarat al-akhyâr. Trans. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK, 2000. google scholar
• Ayan, Ergin, “Türkiye Selçuklularında Köle Emîrler (II): Şemseddin Yavtaş”, Omeljan Pritsak Armağanı, içinde 471-482. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi, 2007. google scholar
• al-‘Aynî, ‘İdta’--cümân, el-Meketebetü’ş-Şâmile (e-kitap). google scholar
• Ayönü, Yusuf, “Dördüncü Haçlı Seferi’nin Bat Anadolu’nun Türkleşme Sürecine Etkisi”, Tarih İncelemeleri Dergisi XXIV/1 (2009): 5-20. google scholar
• 'Aziz b. Erdeshîr Esterâbâdî, Bezm u Rezm (Eğlence ve Savaş). Trans. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK, 1990. google scholar
• Balık, İbrahim, Denizli (Lâdik) İnançoğulları Beyliği. Konya: Çizgi Kitabevi, 2022. google scholar
• Baybars al-Manşurî, Zubdat al-fıkra f ta’nh al-hijra. Ed. Donald S. Richards. Beirut: 1998. google scholar
• Baykara, Tuncer, Denizli Tarihi (İkinci Kısım) 1070-1429. İstanbul: Fakülteler Matmaası, 1969. google scholar
• _____________, I. Gıyaseddin Keyhusrev 1164-1211 Gazi-Şehit. Ankara: TTK, 1997. google scholar
• _____________, “İnançoğulları”, DİA. XXII: 263-264. İstanbul: TDV, 2000. google scholar
• Bayram, Mikail, Fatma Bacı ve Bacıyân-ı Rum. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları, 2008. google scholar
• _____________, “Türkiye Selçukluları Uç Beyi Denizlili Mehmet Bey”, Türkler. VI: 294-298. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar
• Bowen, H., “Bayrakdâr”, EI2. I: 1134-1135. google scholar
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. Trans. Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1979. google scholar
• _____________, “Quelques Textes Negliges Concernant Les Turcomans De Rûm Au Moment de L’Invasion Mongole”, Byzantion 14/1 (1939): 131-139. google scholar
• Çağrıcı, Mustafa, “Câh”, DİA. VII: 14-15. İstanbul: TDV, 1993. google scholar
• Çelik, Züriye, “Moğol İstilâsı ve Türkiye Selçuklu Devleti”, Phd Thesis, Selçuk Üniversitesi, 2014. google scholar
• Çetinel, Hasan, “İbn Saîd el-Mağribî’nin Kitâb el-Coğrafya’sından Anadolu’ya Dair Anekdotlar”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLVIII/48 (2019): 581-588. google scholar
• Ekici, Kansu, “Anadolu Selçuklularında Türkmen İsyanlarının Nedenlerine İlişkin Tespitler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 13 (2005): 89-101. google scholar
• Emecen, Feridun, “Uç Beyi”, DİA. XLII: 38-39. İstanbul: TDV, 2012. google scholar
• Erdem, İlhan, “Türkiye Selçukluları-İlhanlı İlişkileri (1256-1308)”, Phd Thesis, Ankara Üniversitesi 1995. google scholar
• Ersan, Mehmet, Türkiye SelçukluDevleti’ninDağılışı. Ankara: Birleşik Dağıtım Kitabevi, 2010. google scholar
• _____________, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler. Ankara: TTK, 2019. google scholar
• Flemming, Barbara, Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, Pisidya ve Likya’nın Tarihî Coğrafyası. Trans. Hüseyin Turan Bağçeci. Ankara: TTK, 2018. google scholar
• Galstyan, A. G., Ermeni Kaynaklarına Göre Moğollar. Trans. İlyas Kemaloğlu. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2017. google scholar
• Georgios Akropolites, Vekayinâme. Trans. Bilge Umar. İstanbul: Arkeoloji ve sanat Yayınları, 2008. google scholar
• Gordlevskiy, Vladimir, Küçük Asya’da Selçuklular. Trans. Abdülkadir İnan. Ankara: TTK, 2019. google scholar
• Gökhan, İlyas, XIII. Yüzyılda Maraş”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 13, (2005), 191-222. google scholar
• _____________, “Türkiye Selçukluları Zamanında Maraş Uç Beyliği”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi I/1 (2016): 115-171. google scholar
• Günal, Zerrin, “Nöker”, DİA. XXXIII: 216-217. İstanbul: TDV, 2007. google scholar
• Hacıgökmen, Mehmet Ali, Türkiye Selçuklu Devlet Adamları. Konya: Çizgi Yayınevi, 2018. google scholar
• Ibn Bîbî, Al-Awamir al-‘ala’iyya fi’l-umür al-ala’iyyaII. Trans. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK, 2014. google scholar
• Ibn Khaldün, Târihî İbn Haldûn ve Divânü’l-Mübtedâ ve’l-Haber fi eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l Berber ve menÂsarahüm min Zevi’l-Sultani’l-Ekber, Vol: V. Ed. Halil Şehade, Süheyl Zekkâr. Beirut: 2000. google scholar
• al-Kalkashandı, Subh ul-a‘sha. Ed. Muhammed Hüseyin Şemseddin. Vol: V, Beirut: 1987. google scholar
• Kaya, Selim, SultanI. Gıyâseddin Keyhüsrev ve II. SüleymanşahDönemi Selçuklu Tarihi (1192-1211). Ankara: TTK, 2006. google scholar
• __________, “Malatya’da Tarihi Bir Kale: Masâra (Minşar) Kalesi”, Ortaçağ’da Malatya -Makaleler, içinde 197-221. Malatya: Bilsam Yayınları, 2020. google scholar
• Kaymaz, Nejat, PervâneMu‘înüd’-dînSüleyman. Ankara: TTK, 1970. google scholar
• _____________, Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü. Ankara: TTK, 2011. google scholar
• Kesik, Muharrem, Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. MesudDönemi. Ankara: TTK, 2003. google scholar
• ______________, Türkiye Selçukluları -Makaleler-. İstanbul: Kriter Yayınları, 2014. google scholar
• ______________, Anadolu Türk Beylikleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2018. google scholar
• Koca, Salim, “Anadolu Türk Beylikleri”, Türkler, VI: 703-755. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002. google scholar
• Kofoğlu, Sait, “İnanç Oğulları Beyliği”, Anadolu Beylikleri El Kitabı, Ed. Haşim Şahin içinde 247-256. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016. google scholar
• Korobeinikov, Dimitri A., “Orthodox Communities in Eastern Anatolia in the Thirteenth to Fourteenth Centuries Part 2: The Time of Troubles”, Al -Masaq: Islam and The Medieval Mediterranean 17/1 (March 2015): 1-29. google scholar
• Köprülü, Fuad, Osmanlı Devletinin Kuruluşu. Ankara: TTK, 1991. google scholar
• Köprülü, Mehmed Fuad, “Anadolu Beylikleri Tarihine Aid Notlar”, Türkiyat Mecmuası, 1928, II, Trans. Samet Alıç, Gaziantep University Journal Social Sciences 15/3 (2016): 949-970. google scholar
• Kucur, Sadi S., “Cacağlu Nûreddin”, DİA. VI: 541-542. İstanbul: TDV, 1992. google scholar
• Merçil, Erdoğan, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1985. google scholar
• Metin, Tülay, Selçuklular Döneminde Malatya. Malatya: Malatya Kitaplığı, 2013. google scholar
• Münedjdjim Basili, Câmi’ud-Düvel Selçuklular Tarihi Anadolu Selçukluları ve Beylikleri, Vol: II, Ed. Ali Öngül. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017. google scholar
• Neshn, Kitâb-ı Cihan-Nümâ Neşrî Tarihi. Ed. F. Reşit Unat-M. Altay Köymen. Ankara: TTK 1949. Vol: I. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîlerİsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2020. google scholar
• Öngül, Ali, Anadolu Selçukluları. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2017. google scholar
• Özaydın, Abdülkerim, “İbn Bîbî”, DİA. XIX: 379-382. İstanbul: TDV, 1999. google scholar
• _____________, “Mîr-i alem”, DİA. XXX: 123-124. Ankara: TDV, 2020. google scholar
• Peacock, A. C. S., “The Seljuk Sultanate of Rum and the Turkmen of the Byzantine Frontier 1206-1279”, Al-\iasaq Journal of the MedievalMediterranean 26, (2014), 267-287. google scholar
• Ramsay, W. M., Anadolu’nun Tarihî Coğrafyası. Trans. Mihri Pektaş. İstanbul: MEB Basımevi, 1960. google scholar
• Rice, Tamara Talbot, Anadolu Selçuklu Tarihi. Trans. Tuna Kaan Taştan. Ankara: Nobel Yayınları, 2015. google scholar
• Saint Simon, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, Trans. Erendiz Özbayoğlu. Alanya: DAKTAV, 2006. google scholar
• Selçuk, Ali, Ağaçeri Türkmenleri Tahtacılar. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2008. google scholar
• Shikarî, Karamannâme [Zamanın kahramanı Karamanîler’in tarihi]. Ed. Metin Sözen-Necdet Sakaoğlu. Karaman: Karaman Valiliği, 2005. google scholar
• Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, SAD 1 (1970): 1-147. google scholar
• _____________, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1972. google scholar
• _____________, Yabanlu Pazarı Selçuklular Devrinde Milletlerarası Büyük Bir Fuar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1985. google scholar
• ___________, “Ağaç-eriler”, Belleten XXVI/103 (1962): 521-528. google scholar
• ___________, “Ağaçeriler”, DİA. I: 460-461. İstanbul: TDV, 1988. google scholar
• _____________, “Karaman Oghullari”, EI2. IV: 619-625. google scholar
• ___________, “Karamanoğulları”, DİA. XXIV: 454-460. İstanbul: TDV, 2001. google scholar
• _____________, “Keykâvus II”, DİA. XXV: 354-356. Ankara: TDV, 2022. google scholar
• Taneri, Aydın, “Hârizmşahlar”, DİA. XVI: 228-231. İstanbul: TDV, 1997. google scholar
• Tekin, Türkan Gökçe, “Selçuklu Tarihi Boyunca Ortaya Çıkan Türkmen İsyanları”, Master Thesis, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2019. google scholar
• Tekindağ, Şehabeddin, “Karamanlılar”, İA. VI: 316-330. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977. google scholar
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019. google scholar
• ________________, “Azerbaycan”, İA. II: 91-118. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979. google scholar
• Tuncel, Metin, “Karahisar”, DİA. XXIV: 416-417. İstanbul: TDV, 2001. google scholar
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993. google scholar
• _____________, Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018. google scholar
• _____________, “Keykâvus II”, İA. VI: 642-645. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977. google scholar
• Umar, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar Türkiye’nin tarihsel coğrafyası ve tarihsel adları üzerine alfabetik düzende bir inceleme. İstanbul: İnkılâp Kitapevi, 1993. google scholar
• Uyumaz, Emine, Sultan I. Alâeddin Keykubâd Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi. Ankara: TTK, 2003. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK, 1937. google scholar
• Yazijioghlu ‘Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk, [Oğuznâme-Selçuklu Târihi]. Ed. Abdullah Bakır. İstanbul: Çamlıca Yayınları 2017. google scholar
• Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri II. Ed. Refet Yinanç. Ankara: TTK, 2014. google scholar
• Yörükân, Yusuf Ziya, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. Ed. Turhan Yörükân. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998. google scholar
• al-Yünînî, DhaylMir'ât al-zaman, Haydarabad: 1954-1955, Vol: II. google scholar