Devâzdeh-bend-i Muhteşem’in Refî‘ Tarafından Yapılmış Bilinmeyen Tercümesi

Yıl 2023, , 225 - 261, 24.10.2023

Murat Güneş

https://doi.org/10.26650/jos.1341070

Öz

Muhteşem-i Kâşânî, İran edebiyatının Safevîler devrinde yaşamış şairlerindendir. Kerbela hadisesini konu alan terkîb-bendiyle ünlenmiş ve bu mersiyesindeki başarısından dolayı kendisine Şemsü’ş-Şu‘arâ unvanı verilmiştir. Muhteşem’in terkîb-bend nazım şekliyle kaleme aldığı mersiyesi on iki bentten müteşekkil olmasından dolayı Devâzdeh-bend-i Muhteşem adıyla da anılmaktadır. Mensubu bulunduğu edebiyat geleneği içinde şairine yaygın bir şöhret kazandıran mersiyenin tesir cihetinden tanınırlığı, yalnızca kendi muhitiyle sınırlı kalmamış ve Türk edebiyatı şairleri tarafından da nazire ve tercümelere konu edilmek suretiyle takip edilmiştir. Muhteşem’in, Hz. Hüseyin’in şehadeti konulu mersiyesi üzerinde gerçekleştirilen nazire ve tercümelerin ise daha çok XIX. yüzyılda arttığı gözlemlenmektedir. Örneğin Musa Kâzım Paşa, Osman Nevres ve Yenişehirli Avnî Bey söz konusu mersiyeyi XIX. yüzyılda tercüme ve nazire bağlamında takip eden isimlerin başında gelmektedir. Bu makalede Devâzdeh-bend-i Muhteşem’in gerek Muhteşem gerekse de Kerbela mersiyeleri konusunda gerçekleştirilmiş çalışmalarda bahsedilmeyen, Refî‘ mahlasını kullanan bir şair tarafından kaleme alınmış Türkçeye çevirisi ele alınmıştır. Bir yazması tespit edilen tercüme, Mîrlivâ Safvet tarafından Bursa’nın ilk edebiyat dergisi Nilüfer’de yayımlanmaya başlansa da bu teşebbüs yarım kalmış ve eski harflerle yalnızca ilk üç bendi neşredilebilmiştir. Çalışma ile Muhteşem-i Kâşânî’nin mersiyesinin Türk edebiyatı tarihinde bilinmeyen bir tercümesinin gün yüzüne çıkarılması ve böylelikle Türkçe mersiye literatürüne katkıda bulunulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muhteşem-i Kâşânî, Devâzdeh-bend-i Muhteşem, Refî‘, Mersiye, Tercüme

Previously Unknown Translation of “Davazdah-band-e Muhtasham” by Rafi

Öz

Muhtasham Kashani was one of the poets of Iranian literature who lived during the Safavid era. He became famous for his tarkeeb-band poem about the Karbala incident and was given the title Shams-ush-Shuara for his success with this verse. The lament Muhtasham wrote in tarkeeb-band form is known as “Davazdah-band-e Muhtasham”. The lament brought great fame to its poet within its literary tradition, and its sphere of influence was recognized to extend beyond its own literary circle, being followed by Turkish poets as the subject of a poem modeled after another as well as translations. A poem modeled after another and translations for the lament Muhtasham wrote about the martyrdom of Hazrat Husayn can be observed to have increased mainly in the 19th century. For example, Musa Kazim Pasha, Othman Nevres, and Avni Beg of Yenisehir are names that worked on this lament in the 19th century in the context of translation and a poem modeled after another. This article discusses one translation of “Davazdah-band-e Muhtasham” that has not been previously mentioned in studies on the subject. A poet using the pseudonym of Rafi translated this dirge into Turkish, with one manuscript copy of the translated text having been identified. Although the text of this translation was published by Mirliva Safvet in Nilüfer, Bursa’s first literary magazine, only the first three bands were published. The aim of the study is to bring to light this previously unknown example of Muhtasham Kashani’s dirge in the history of Turkish literature and thus contribute to the Turkish lament literature.

Anahtar Kelimeler

Muhtasham Kashani, Davazdah-band-e Muhtasham, Rafi, Dirge, Translation

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA) google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT) 163-38, 2 Şaban 1310 (11 Mart 1893). google scholar
• İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi google scholar
• Riyâzî, Dîvân-ı Riyâzî Çelebî, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar 709/1, 1b-50b. google scholar
• Millî Kütüphane google scholar
• [Sefîne], Ankara, Millî Kütüphane, Millî Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 3833, 1b-201b. google scholar
• Millet Yazma Eser Kütüphanesi google scholar
• Sâkıb, [Tahmîs-i Mersiye-i Muhteşem-i Kâşânî], İstanbul, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Farsça 424, 1b-6b. google scholar
• Akün, Ömer Faruk. “İbnülemin Mahmud Kemal.” DİA. XXI: 249-262. Ankara: TDV Yayınları, 2000. google scholar
• Akkuş, Mehmet. Abdullah Salâhaddîn-i Uşşâkî (Salâhî)’nin Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998. google scholar
• Akkuş, Metin. Nef‘î Divanı’nda Tipler ve Kişilikler. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1996. google scholar
• Andı, M. Fatih. Servet-i Fünun’a Kadar Yeni Türk Şiirinde Şekil Değişmeleri. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997. google scholar
• Arat, R. Rahmeti. “Türk İlmî Transkripsiyon Kılavuzu”. Makaleler I, hazırlayan Osman Fikri Sertkaya içinde 32-68. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987. google scholar
• Arslan, Mehmet ve Mehtap Erdoğan. Kerbelâ Mersiyeleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2008. google scholar
• Ayyıldız, Nigâr. II. Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri. İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2008. google scholar
• Bardakçı, Ramazan. “Musa Kâzım Paşa (Hayatı-Sanatı ve Külliyatı)”. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora tezi, 2007. google scholar
• Ceyhan, Semih. “Sâdık Vicdânî.” DİA. XXXV: 401-402. Ankara: TDV Yayınları, 2008. google scholar
• Cunbur, Müjgan. “Refî’.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. VII: 310. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2007. google scholar
• Çağlayan, Bünyamin. “Kerbela Mersiyeleri”. Ankara: Gazi Üniversitesi, Doktora tezi, 1997. google scholar
• Çavuşoğlu, Mehmed. Hayâlî Bey ve Divânı’ndan Örnekler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. google scholar
• Çelik, Hasan. “Nilüfer Mecmuası: İnceleme, Tahlili Fihrist, Bazı Metinler”. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 1997. google scholar
• Çiftçi, Cemil. Divan Şiirinde Kerbelâ Ağıtları. İstanbul: Kevser Yayınları, 2008. google scholar
• Değirmencioğlu, Saliha. “Mehmed Said.” Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. VI: 276-277. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2006. google scholar
• Dergâhî, Huseyn, Muhammed-Cevâd Envârî ve Abdu’l-Huseyn Tâlibî. Sûriş der-Halk-ı Âlem: Seyrî der-Terkîb-bend-i Muhteşem-i Kâşânî ve İstikbâlhâ-yı Ân der-Risâ-yı Seyyidu’ş-Şuhedâ. Tehran: Sâzmân-ı Çâp u İntişârât-i Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İslâmî, 1999. google scholar
• Erdem, Sadık. “XVII.-XIX. Yüzyıllarda Yaşamış Manisalı Divan Şâirleri”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 145 (2003): 191-215. google scholar
• Erdoğan, Mustafa. Türk Edebiyatında Muhammes. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. google scholar
• Fatîn Davud. Hâtimetü’l-Eş‘âr. Hazırlayan: Ömer Çiftçi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017. google scholar
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Divan I: İnceleme-Tenkitli Metin, II: Tenkitli Metin, III: Tenkitli Metin ve Tıpkıbasım. Hazırlayan İ. Hakkı Aksoyak. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 2006. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Divan Şiiri XIX. Yüzyıl. İstanbul: Varlık Yayınları Türk Klasikleri, 1955. google scholar
• Gü[z]elyüz, Ali. “Sebk-i Irâkî ile Sebk-i Hindî Arasında Geçiş Dönemi Üslûbu: Mekteb-i Vukû‘”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları I: Sözde ve Anlamda Farklılaşma: Sebk-i Hindî 29 Nisan 2005, Bildiriler içinde 102-107. Hazırlayanlar: Hatice Aynur vd., İstanbul: Turkuaz Yayınları, 2006. google scholar
• Hâşim-pûr Subhânî, Tevfîk. Târîh-i Edebiyât-i İran. Tehran: İntişârât-i Zevvâr, 1395 hş. google scholar
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri. 4 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, 1969-1970. google scholar
• İpekten, Haluk. Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1994. google scholar
• Kamâl al-Din Muhtasam Kâsâni (935-996 L.H). Haft Divan-e Mohtasam Kasanı, Vol. 1: Seybiyye; Vol. 2: Sabâbiyyeh, Şabâ’iyyeh, Jalâliyyeh, Noql-e ‘Ossâq, Zaruriyyât&Mo’ammayât. Edited by Abd al-Hosayn Navâyi and Mahdi Sadri. Tehran: Mirâs-e Maktub, 2001. google scholar
• Kasalak, Kadir. “Kara Ordusunda Subay Rütbeleri (1826-1961)”. Yedinci Askerî Tarih Semineri Bildirileri I içinde 391-404. Ankara: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 2001. google scholar
• Kılıç, Mustafa. “Muhteşem-i Kâşânî’nin Kerbelâ Mersiyesinin Manastırlı Mehmed Rif’at Tarafından Yapılan Bilinmeyen Bir Tercümesi ve Bu Tercümenin Osmanlı Tercüme Geleneğindeki Yeri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27 (2021), 455-488. google scholar
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi, Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1964. google scholar
• Köksal, M. Âsım. Hz. Hüseyin ve Kerbelâ Faciâsı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1984. google scholar
• Kurnaz, Cemal ve Halil Çeltik. Divan Şiiri Şekil Bilgisi. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları, 2013. google scholar
• Kurtuluş, Rıza. “Muhteşem-i Kâşânî”. DİA. XXXI: 77-78. Ankara: TDV Yayınları, 2020. google scholar
• Küçük, Cevdet. “Abdülaziz.” DİA. I: 179-185. Ankara: TDV Yayınları, 1988. google scholar
• Ma’ani, Ahmad Golcin.Maktab-e Voqou’darSı’r-eFarsi. Mashhad: Ferdowsi University Press, 1996. google scholar
• Mîrlivâ Safvet. “[Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem] • [I. bent]”. Nilüfer 40 (1307), 446. google scholar
• Mîrlivâ Safvet. “Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem • [II. bent]”. Nilüfer 41 (1307), 460-461. google scholar
• Mîrlivâ Safvet. “Tercüme-i Mâtemnâme-i Muhteşem • [III. bent]”. Nilüfer 42 (1307), 477. google scholar
• Muallim Naci. Edebiyat Terimleri: Istılâhât-ı Edebiyye. Hazırlayan: M. A. Yekta Saraç. İstanbul: Gökkubbe, 2004. google scholar
• Muhteşem-i Kâşânî. Dîvân-ı Mevlânâ Muhteşem-i Kâşânî. be-kûşiş: Mihr-Alî Gurgânî. Tehran: İntişârât-i Kitâbfurûşî-yi Mahmûdî, 1344 hş. google scholar
• Muhteşem Alî bin Ahmed. Dîvân-ı Muhteşem-i Kâşânî. bâ-tashîh u mukaddime Ekber Behdârvend. Tehran: Mu’essese-i İntişârât-i Nigâh, 1381 hş. google scholar
• Musa Kâzım Paşa. Aşkın Hazineleri: Makâlîd-i Aşk (Kerbela Mersiyeleri). Hazırlayan: Cemil Çiftçi. İstanbul: Kevser Yayınları, 2011. google scholar
• Mütercim Âsım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. Yayına Hazırlayanlar Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi. 6 cilt. İstanbul: T.C. Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. google scholar
• Ocak, Tulga. “Labial Hı’nın Çeviriyazıda Yazımı Sorunu”. Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış Nevin Önberk Armağanı, hazırlayan Mehmet Ölmez içinde 167-172. Ankara: Simurg Yayınları, 1997. google scholar
• Osman Nevres. Osman Nevres Dîvânı. Hazırlayan Bayram Ali Kaya. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2020. google scholar
• Özgül, M. Kayahan. Osman Nevres Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1999. google scholar
• Özgül, M. Kayahan. “Tanzîmat’tan Cumhuriyet’e Klâsik Edebiyat Çalışmaları (1839-1922)”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9 (2007), 47-172. google scholar
• Özgül, M. Kayahan. Şiirin Hazanında Gazel Dökenler-IV Osman Nevres Efendi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016. google scholar
• Özgül, M. Kayahan. Şiirin Hazanında Gazel Dökenler-V Muallim Naci Efendi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2016. google scholar
• Redhouse, Sir James W. A Turkish and English Lexicon. Beirut: Libraire du Liban, 1987. google scholar
• Remzi Aczî. Yeni Gülzâr-ı Haseneyn Vak‘a-i Kerbelâ. İstanbul: Ergin Kitabevi, 1955. google scholar
• Süleyman Nazîf. Mehmed Âkif. Hazırlayan Mustafa Kurt. Ankara: Cümle Yayınları, 2015. google scholar
• Şahin, Dursun. “Ferâizcizâde Mehmet Şâkir Hayatı Sanatı Eserleri”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Doktora tezi, 2007. google scholar
• Şahin, Ebubekir Sıddık. “Kaside-i Bürde’nin Türkçe Şerh ve Tercümeleri”. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 2007. google scholar
• Şenler, Yaşar. Kültür ve Edebiyata Dair Görüşleriyle Yahya Kemal. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1997. google scholar
• Topçu, Mümin. “Dîvân-ı Rızâyî (Tenkitli Metin)”. Malatya: İnönü Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 1997. google scholar
• Totan, Hacer. “Abdülbaki Gölpınarlı Divanı (İnceleme-Metin)”. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans tezi, 2013. google scholar
• Turan, Lokman. “Yenişehirli Avnî Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şu‘arâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş”. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Doktora tezi, 1998. google scholar
• Ünver, İsmail. “XIX. Yüzyıl Dîvân Nazım ve Nesri: Kâzım Paşa.” Başlangıçtan Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri. VIII: 166-168. İstanbul: Ötüken Neşriyat - Söğüt Yayıncılık, 1988. google scholar
• Yahya Kemal. Edebiyâta Dâir. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1984. google scholar
• Yahya Kemal. Mektuplar Makaleler. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1990. google scholar
• Yenişehirli Avni Bey. Farsça Divan. Hazırlayan Mehmet Atalay. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2005. google scholar
• Yılmaz, Müslüm. “Klasik Türk Edebiyatında Kerbelâ Hadisesi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora tezi, 2016. google scholar