Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatında Tarih Düşürme Şiirleri ya da Şiirle Tarih Düşürme / Poems of Identifying Date or Identifying Date with Poems in Arabic Literature in the Ottoman Period

Yıl 2014, Sayı: 25, 87 - 124, 24.09.2014

Kenan Demirayak

Öz

Öz: Tarih düşürme, önem verilen ya da dikkat çeken bir olayın yılını veya tarihini göstermek üzere, ebced hesabıyla bir cümle, bir mısra ya da beyit söyleme sanatıdır. Arap Edebiyatında şiirle tarih düşürmenin kesin olarak ne zaman başladığı bilinmiyor. Tarih düşürme sanatı Arap edebiyatının Osmanlılar döneminde geliştirilmiş, şairler bu hususta çeşitli tarzlar ortaya koymuşlar, bu alanda o dönemin başlangıcında en-Nâblusî’nin öğrencisi Abdurrahmân el-Behlûl şöhret olmuşsa da, bu sanat birçok şair tarafından kullanılmıştır. Konuları bakımından tarih düşürme, doğum, ölüm, padişahların tahta çıkışı, tayin, bir görevden azledilme, sünnet, evlenme, bazı yapıların inşası, onarımı, savaş, barış ve anlaşma gibi hayatın hemen her alanına girmiştir.

Anahtar Kelimeler: Tarih Düşürme Sanatı, Ebced Hesabı, Osmanlı Dönemi Arap Edebiyatı.

Abstract: Composing chronograms is a literary art of composing a verse or a couplet with the ebced in order to show the full date or year of a significant event. It is not clearly known when composing chronograms by verse started in Arabic literature. Composing chronograms was developed in Arabic literature of Ottoman era and poets created various styles in this art. Though Abdurrahman al-Behlûl who was a disciple of al- Nâblusî  became famous for this art in the beginning of the era, this art was used by several other poets. In terms of their topics, creating chronograms covered almost all topics of daily life such as birth, death, accession of sultans to the throne, appointment or removal of a person, circumcision, marriage, building or repair of some facilities, a war, peace or a deal.

Keywords: the art of identifying date, the calculation of a date by adding up the numerical values of Arabic letters, Arabic Literature in the Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Tarih Düşürme Sanatı, Ebced Hesabı, Osmanlı

Kaynakça

• el-‘Ayderûs (Abdulkâdir b. Şeyh), en-Nûru’s-sâfir ‘an ahbâri’l-karni’l-‘â- şir, nşr. Ahmed Hâlû ve diğerleri, Beyrut, Dâru Sâdır, 2001.
• el-Bağdâdî (İsmâ‘îl Paşa), Hediyyetu’l-‘ârifîn, I-II, Milli Eğitim Bakanlığı yay., İstanbul, 1955.
• Bekrî Şeyh Emîn, Mutâla‘ât fi’ş-şi‘ri’l-Memlûkî ve’l-‘Osmânî, Beyrut, Dâ- ru’l-âfâki’l-cedîde, 1400-1980.
• el-Bûrînî (el-Hasan b. Muhammed), Terâcimu’l-a‘yân min ebnâi’z-zamân, I-II, nşr. Salâhuddîn el-Muneccid, Dımaşk, 1959.
• DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, I-XLIII, İstanbul, 1988- 2014 (Yayımı devam ediyor).
• el-Emîr Haydar Ahmed eş-Şihâbî, Târîhu’l-Emîr Haydar, I-III, Mısır, Mat- baatu’s-selâm, 1900.
• el-Ğazzî (Necmuddîn Muhammed), el-Kevâkibu’s-sâira bi a‘yâni’l-mie- ti’l-‘âşira, nşr. Halîl el-Mansûr, I-III, Beyrut, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• el-Hafâcî (Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed), Reyhânetu’l-elibbâ ve zehra- tu’l-hayâti’d-dunyâ, I-II, nşr. Ahmed Inâye, Beyrut, 1426/2005.
• ----------, Habâyâ’z-zevâyâ fîmâ fi’r-ricâl mine’l-bakâyâ, nşr. Mehmet Me- sut Ergin, Ankara, 2008.
• el-Huseynî et-Taberî (Abdulkâdir b. Muhammed), ‘Uyûnu’l-mesâil min a‘yâni’r-resâil, nşr. Muhammed Umer el-Husâmî el-Beyrûtî, Kahire, Matbaa- tu’s-selâm, 1316.
• İbn Ebi’s-Surûr (Muhammed b. es-Surûr el-Bekrî) , en-Nuzhetu’z-zehiyye fî zikri vulâti Mısr ve’l-Kâhire el-Mu‘izziyye, nşr. ‘Abdurrâzik ‘Abdurrâzik ‘İsâ, Kahire, el-Arabî li’n-neşr ve’t-tevzî’, 1998.
• İbn Hacer el-‘Askalânî (Şihâbuddîn Ahmed b. ‘Ali b. Muhammed), ed-Du- reru’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine, I-IV, nşr. F. Krenkow, Haydarabad, 1933.
• İbnu’l-Hanbelî (Radiyyuddîn Muhammed b. İbrâhîm), Durru’l-habeb fî târîhi a‘yâni Haleb, I-II, nşr. M. Muhammed el-Fâhûrî-Yahyâ Zekeriyyâ Abbâ- re, Dımaşk, Vizâratu’s-sekâfe, 1972.
• İbnu’l-‘Imâd (Ebu’l-Felâh ‘Abdulhayy), Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men ze- heb, I-VIII, Beyrut, Dâru’l-fikr, tsz.
• İbn Ma‘sûm (Ali b. Ahmed b. Ma‘sûm el-Medenî), Sulâfetu’l-‘asr fî mehâ- sini ehli’l-‘asr, I-II, Dımaşk, 1430/2009.
• ‘Îd Fethî ‘Abdullatif, İtticâhâtu’l-edebi’l-‘arabî fi’l-karni’l-hâdî ‘aşer el-hicrî fî Mısr ve’ş-Şâm, Basılmamış Doktora Tezi, Ayn Şems Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arap Dili ve Ed. Bölümü, Kahire, 2005-2006.
• el-‘İmâd el-İsfehânî (Ebû ‘Abdillâh Muhammed), Harîdetu’l-kasr ve cerî- detu’l-‘asr, I, (Kısmu Şu‘arâi’l-‘Irâk), nşr. Muhammed Behcet el-Eserî, el-Mec- ma‘u’l-‘ılmî el-‘Irâkî, Bağdat, 1375/1955. el-İshâkî (Muhammed Abdulmutî‘ b. Ebi’l-Feth), Ahbâru’l-uvel fî men ta- sarrafa fî Mısr min erbâbi’d-duvel, Mısır, el-Matbaatu’l-âmira el-Osmâniyye, 1315.
• İsmail Yakıt, Türk İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2003.
• el-Karamânî (Ahmed b. Yûsuf), Ahbâru’d-duvel ve âsâru’l-uvel fi’t-târîh, nşr. Fehmî Sa‘d-Ahmed Hatît, I-III, Beyrut, Âlemu’l-kutub, 1412/1992.
• Kehhâle (Omer Rıdâ), Mu‘cemu’l-muellifîn Terâcimu musannıfî’l-kutu- bi’l-‘arabiyye, I-IV, Muessesetu’r-risâle, Beyrut, tsz.
• Kusayy el-Huseyn, el-Edebu’l-‘arabî fi’l-‘asreyni’l-Memlûkî ve’l-‘Os- mânî, Trablus-Lübnan, el-Muessesetu’l-hadîse li’l-kitâb, 1425/2006.
• Kutlar, F. Sabiha, “Tarih Düşürme”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, I-VI, An- kara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2006.
• Luvis Şeyho, “Fi’t-târîhi’ş-şi‘rî”, Mecelletu’l-Maşrık, Yıl 6, Sayı 21, s. 986- 993, Beyrut, el-Matbaatu’l-katolîkiyye, 1903.
• Mârûn ‘Abbûd, Ruvvâdu’n-nahdati’l-hadîse, Beyrut, Dâru’s-sekâfe, 1977.
• Muhammed et-Tuncî, el-İtticâhâtu’ş-şi‘riyye fî bilâdi’ş-Şâm fi’l-‘ah- di’l-‘Osmânî, Dımaşk, Menşûrâtu İttihâdi’l-kuttâbi’l-arab,1993.
• el-Muhibbî (Muhammed Emîn b. Fadlillâh), Hulâsatu’l-eser fî a‘yâni’l-kar- ni’l-hâdî ‘aşer, I-IV, Beyrut, Dâru Sâdır, tsz.
• el-Murâdî (Ebu’l-Fadl Muhammed), Silku’d-durer fî a‘yâni’l-karni’s-sânî ‘aşer, I-IV, Beyrut, Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye-Dâru İbn Hazm, 1408/1988.
• Mustafa Uzun, “Ebced”, DİA, X, 68-70.
• en-Nâblusî (Abdulğanî), el-Hakîka ve’l-mecâz fî rıhleti bilâdi’ş-Şâm ve Mısr ve’l-Hicâz, nşr. Riyâd Abdulhamîd Murâd, Dımaşk, Dâru’l-ma‘rife, 1410/1989.
• ----------, Nefehâtu’l-ezhâr ‘alâ nesimâti’l-eshâr fî medhi’n-nebiyyi’l-muh- târ, Dımaşk, Matbaatu nehci’s-savâb, 1299.
• Nurettin Ceviz, Osmanlılar Döneminde Mısır’da Arap Edebiyatı (1517- 1798), Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzu- rum, 2002. er-Râfi‘î (Mustafa Sâdık), Târîhu âdâbi’l-‘arab, I-III, Beyrut, Dâru’l-kutu- bi’l-‘ilmiyye, 1421/2000. eş-Şevkânî (Muhammed b. Ali), el-Bedru’t-tâli‘ bi mehâsini men ba‘de’l- karni’s-sâbi‘, I-II, Dâru’l-kitâbi’l-islâmî, Kahire, tsz.
• Taşköprülüzâde (Isâmuddîn Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi), eş-Şakâi- ku’n-nu‘mâniyye fî ‘ulemâi’d-devleti’l-‘Osmâniyye, nşr. A. Subhi Furat, İs- tanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yayınları, 1985.
• Turgut Karabey, Türk Edebiyatında Tarih Düşürme, Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniv. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Bölümü, Erzurum, 1983.
• ----------, “Tarih Düşürme”, DİA, XL, İstanbul, 2011, 80-82.
• Usâme ‘Ânûtî, el-Hareketu’l-edebiyye fî bilâdi’ş-Şâm hilâle’l-karni’s-sâ- min ‘aşer, Beyrut, el-Mektebetu’ş-şarkiyye, 1971.
• ez-Ziriklî (Hayruddîn), el-A‘lâm Kâmûsu terâcim, I-VIII, Beyrut, Dâ- ru’l-ılm li’l-melâyîn, 1986.