Tanzimat Döneminde Açılan Yeni Okullarda Arapça Öğretiminde Kullanılan Ders Kitaplarının Yöntem Açısından İncelenmesi

Yıl 2020, Sayı: 37, 1 - 49, 21.12.2020

Kerim Açık

Öz

Osmanlı Devleti’nde eğitim alanında, Tanzimat dönemine gelinceye kadar üç önemli öğretim kurumu bulunmaktaydı. İlköğretim basamağı olarak sıbyan mektepleri, orta ve yüksek öğretim kurumunu oluşturan medreseler ile Devlet’in yönetim kadrolarını yetiştirmek amacıyla kurulan özel okul niteliğindeki Enderun Mektebi’dir. Bu okullarında Arapça öğretim yöntemi olarak; takrîr, ezber, kavrama, imlâ, tekrar, soru-cevap, müzâkere ve münâzara yöntemleri kullanılmaktaydı. Tanzimat Dönemi’nde başlatılan yenileşme hareketi kapsamda eğitim alanındaki en önemli hamle okullaşmadır. Teşkilatlanmaya önem verilerek birçok yeni okul açılmıştır. Bu okullarda, “Usül-i Cedid (yeni usül)” eğitimin gereği olarak, okul müfredatında yer alan derslerin belirlenen saat sayısına uygun haftalık programları yapılmış ve yeni öğretim yöntemi uygulanmıştır. Yeni Arapça ders kitapları yazılarak okullarda uygulanmaya başlanmıştır. Tanzimat Dönemi’nde Arapça sarf-nahiv kitapları hazırlarken dört metot izlenmiştir: 1- Klasik Arapça Öğretim Kitaplarını Yeniden Düzenleme Yöntemi: Medreselerde Arapça öğretiminde kullanılan klasik eserlerin öğretimini kolaylaştırmak amacıyla “yeni yönteme” uygun olarak hazırlanan kitaplardır. 2- Avrupa’da Ortaya Çıkan Dil Öğretim Yöntemlerini Arapçaya Uyarlama Yöntemi: Avrupa’da ortaya çıkan dil öğretim yöntemleri prensipleri Arapça öğretimi kitaplarına uyarlanmıştır. 3- Muhtelit (Eclectic) Yöntem: Avrupa’da ortaya çıkan yeni yöntemlerle birlikte hem klasik ders kitapları hem de Tanzimat Döneminde hazırlanmış diğer eserler incelenmiş, bilgiler harmanlanarak “muhtelit” usulde kitaplar hazırlanmıştır. 4- Tanzimat Dönemi Dilcileri Tarafından Geliştirilen Yeni Yöntemler: Türk dilcilerinin kendilerine has Arapça öğretimine dair tecrübe ve düşüncelerinin bir sonucu olarak “Arap Dilini kolay öğretme” prensibini ön planda tutarak hazırladıkları özgün eserlerdir. Tanzimat Dönemi’nde Arapça eğitimde yeni metot arayışları, alimler tarafından hazırlanan öğretim kitaplarına yansımış ve birçok kitap telif edilmiştir. Arapçanın öğretiminde özgün yöntemler geliştirilmiştir. Bu makalede; Arapça öğretmek üzere hazırlanan bazı eserler incelenerek metot bakımından analizleri yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arapça Öğretimi, Tanzimat Eğitim, Arapça Öğretim Yöntemi, Tanzimat Dönemi Arapça Ders Kitapları

Kaynakça

• Açık, Kerim, “Tanzimat’tan Cumhuriyete Arapça Öğretimi (Kaynaklar ve Yöntemler)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002.
• Ahmed Cevdet Hocazâde, Arapça Yeni Sarf ve Nahiv (İkinci Kısım), İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası, 1323.
• Akgündüz, Hasan, “Teşkilat ve İşleyiş Bakımından Osmanlı Medrese Sistemi”, Türk Dünyası Araştırmaları, 1992, sy. 80.
• Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş, İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
• Aksoy, Özgönül, Osmanlı Devri Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 1968. Akyüz, Yahya, Türkiye Eğitim Tarihi, İstanbul 1994.
• Arslan, A. Turan, “Hacı İbrahim Efendi ve Daru’t-Talim Müessesi”, İlmi Araştırmalar, sy. 7, İstanbul 1999.
• Arslan, A. Turan, “XVI. Osmanlı İlmi Hayatına Genel Bir Bakış”, Osmanlı VIII, Ed. Güler Ercan, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Arslan, A. Turan, Son Devir Osmanlı Alimlerinden Mehmed Zihni Efendi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 1999.
• Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983. Ayni, Mehmet Ali, Darulfunun Tarihi, İstanbul: İstanbul Darulfünunu, 1927.
• Aytekin, Halil, İttihat ve Terakki Dönemi Eğitim Yönetimi, Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları, 1991.
• Baykal, İsmail H., Enderun Mektebi Tarihi, İstanbul, t.y. Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma 1839-1876, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1984.
• Bilsel, Cemil, İstanbul Üniversitesi Tarihi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1943.
• Binbaşıoğlu, Cavit, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi Üzerinde Bir Araştırma: Öğretmen Yetiştirme Açısından, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Çelebi Ahmed, İslâm’da Eğitim Öğretim Tarihi, çev. Ali Yardım, İstanbul: Damla Yay., 1998.
• Ergin, Osman, Türkiye Maarif Tarihi (II. Basım), İstanbul: Eser Neşriyat, 1994. Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri (1908-1914), Ankara: Ocak Yayınları, 1996.
• Galata Sultanîsi Edebiyat Muallimi Ali Suad, el-Hedaya Dergisi kurucusu ve el-Hilal el-Osmani gazetesi sahibi Abdülaziz Caviş, İstanbul Sultanîde Arapça Muallimi Edhemzade Muhammed Kemaleddin, Ta’limu’l- Lugati’l-Arabîye a’lâ Tarîkat-ı Berlitz, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1331.
• Gaspıralı, İsmail, Eğitim Yazıları, Haz.: Yavuz Akpınar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017. Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 1995.
• Hanbelizâde Mehmed Şakir, Temrînli ve İ‘rablı Lisan-ı Arabî Sarf Kısmı, İstanbul: Reşadiye Matbaası, 1327/1329.
• İbrahim Şemseddin, Nahv-i Arabî, İstanbul: Arif Efendi Matbaası 1317. İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, c. II, İstanbul: İslam Tarihi, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA) 1998, s.223-359.
• İsmail Hâmetî b. Osman. Usûl Tedrîs-i Arabî (Mösyö (An) K Usûlünden müktebestir), İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1329.
• Karaaslan, Nasuhi Ünal. “L’enseignement En Language Arabe Cehez Les Tures Ottomans Jusgu’aux”, Basılmamış Doktora Tezi, Paris: Tanzimat Üniversite De Paris-Sarbonne, 1976.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Eğitim-Öğretim, İstanbul: Bilge Yayınları, 2004.
• Koçer, H. Ali. Türkiye Modern Eğitiminin Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul 1991.
• Kodaman, Bayram & Abdullah Saydam. “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi”, 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyum Bildiriler, Ankara: Milli Kütüphane, 1991.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1991.
• Koray, Enver. Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1991.
• Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi. 1869, 79-128. maddeler. Mahmud Cevad, İbn el-Şeyh Nafi. Maarif-i Umumiye Nezareti Teşkilatı ve İcraatı, İstanbul: Matbaa-ı Amire, 1338.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim -İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı-. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Mehmed Zihni Efendi. el-Muntehab ve’l-Muktedap fi Kavadi’s-Sarf ve’n-Nahv, İstanbul: Şireket-i Mürettibye Matbaası, 1303.
• Mehmedoğlu, Yurdagül. Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi (1838-1920), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2001.
• Mektebi Sultani’nin Ellinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle, İstanbul: Mabaa-i Amire 1919.
• Mustafa Cemil – Ahmed Naim. Mekteb-i Sultanîye Mahsus Sarf-ı Arabî ve Temrînât, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1323.
• Özcan, Abdülkadir. “Tanzimat Döneminde Öğretmen Yetiştirme Meselesi”, 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyum Bildiriler, Ankara: Milli Kütüphane, 1991.
• Salih, Vecdi. “Mükâlemat ve Temrinat-ı Arabîye Dersi”, Sebilürreşad, c. XI, sy. 261, 9 Şevval 1331-29 Ağustos 1329.
• Sarıkaya, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Şanal, Mustafa. “Osmanlı Devleti’nde Medreselerde Ders Programları, Öğretim Metodu, Ölçme ve Değerlendirme: Öğretimde İhtisaslaşma Bakımından Genel Bir Bakış”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. I (14), 2003.
• Şeşen, Ramazan. “Osmanlılar Döneminde Arap Dili Ve Edebiyatı Öğretimi”, Studies On Turkish-Arap Relations, İstanbul: Türk Arap İlişkilerini İnceleme Vakfı Yayını, 1986.
• Şişman, Adnan. Galatasaray Mekteb-i Sulatnisi’nin Kuruluşu ve İlk Öğretim Yılları (1868-1871), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1989.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin. Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993.
• Tevfik, Süleyman. Gayetu’l-ereb fi Teallüm-i Lisani’l-Arab, İstanbul: el-‘Adl Matbaası, 1331(1913).
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Öztürk, Cemil. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, c. VIII, 1993, “Darulmuallimin” maddesi.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. es-Sakkâr, Sâmî. “Muîd” maddesi, https://islamansiklopedisi.org. tr/muid--medrese (13.06.2020).
• Ulusoy, Ahmed. “Kuruluşundan 17. Yüzyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Unat, F. Reşit. Türkiye’de Eğitim Sisteminin Gelişimine Tarihi Bir Bakış, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1964.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1988.
• Ülkütaşır, M. Şakir. “Sıbyan Mektepleri”, Türk Kültürü, sy. 33/Temmuz, Ankara 1965.
• Yaltkaya, Şerafettin. “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I: Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, Ankara: Maarif Vekaleti, 1940.
• Yazıcı, Nesimi. “II. Meşrutiyette Din Görevlisi Yetiştiren Kurumlar Üzerine Bazı Gözlemler”, M.E.B. Din Öğretimi Dergisi, sy. 36/ Eylül-Ekim, Ankara 1992.
• Yücel, Hasan Ali. Türkiye’de Orta Öğretim, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1994.