The Turks and Turkish Language at Khwarezm During the Golden Age of Islam

Yıl 2021, Sayı: 38, 163 - 181, 18.04.2021

Ümran Erdoğan

https://doi.org/10.26650/jos.879685

Öz

The Khwarezm region has been an important settlement and trade point since its known history. Different nations, languages, and civilizations gathered in this region for several reasons such as trade travels, migrations and wars. However, Islamic armies conquered the region in A.D. 717. The Byzantine, Armenian, Chinese, and Islamic literature has recorded the presence of Turks in and around Khwarezm since the period of the First Göktürk Khanate. Moreover, the presence of the Turkish population gradually increased since the 10th century such that Khwarezm became one of the most prosperous regions in the Islamic world especially during the 13th and 14th centuries. Khwarezm displayed substantial improvements in terms of science and culture, and was hosted by many scholars and thinkers as a result of the growing population, economic progress, and auspices of rulers of the region. The works, discoveries, and inventions established during these centuries have been observed at a level that will guide world history. The scientific and cultural developments in Khwarezm and gradual increase of Turkish presence in the region have served as a means for opening a field for Turkish language and literature. With translated works in this field, the Turkish literature has deepened in terms of Islamic subjects, whereas the Turkish language has been enriched with new concepts and terms. Thus, the present study aims to define the boundaries of the Khwarezm region, including historical records regarding the Turkish community in this area. It briefly cites subjects of works resulting from the concentration of the Turkish population as well as the manner in which these subjects were previously studied. Furthermore, the study emphasizes the contributions of such works to Turkish language and literature.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm, Khwarezmian Turkish, Turkish Language, Turks, Turkish literature

İslâm’ın Altın Çağında Harezm’de Türkler ve Türk Dili

Öz

Harezm bölgesi bilinen tarihinden beri önemli bir yerleşim ve ticaret noktası olmuştur. Ticarî seyahatler, göçler, savaşlar gibi etkenler sonucu farklı milletler, diller ve medeniyetler burada bir araya gelmiştir. Bölge 717 yılında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. Harezm ve civarında Türklerin varlığı ise I. Göktürk Kağanlığı döneminden itibaren Bizans, Ermeni, Çin ve İslam kaynaklarında kaydedilmiştir. Bununla beraber 10. yüzyıldan itibaren Türk nüfusun varlığı gittikçe artmıştır. Özellikle 13. ve 14. yüzyıllarda Harezm, İslam dünyasının en müreffeh bölgelerinden biri haline gelmiştir. Gerek bunun sonucu olarak gerekse bölgeye hükmeden yöneticilerin himayesi ile ilim ve kültür bakımından da büyük gelişmeler gösteren Harezm, birçok bilgin ve mütefekkire ev sahipliğinde bulunmuştur. Bu yüzyıllarda ortaya konulan eserler, keşifler ve icatlar dünya tarihine yön verecek seviyededir. Harezm’deki ilmî ve kültürel gelişim ile Türk varlığının burada günden güne artması Türk dili ve edebiyatı için de yeni bir saha açılmasını sağlamıştır. Bu sahada tercüme edilen eserlerle hem Türk edebiyatı İslâmî konular bakımından derinleşmiş, hem de Türk dili yeni kavramlar ve terimlerle zenginleşmiştir. Çalışmamızda önce Harezm bölgesinin sınırları ana hatları ile tanımlanacaktır. Ardından bu coğrafyadaki Türklerle ilgili tarihî metinlerde bulunan kayıtlara yer verilecektir. Türk nüfusunun yoğunlaşmasının bir sonucu olarak meydana getirilen eserlerin konuları ve bu konuların daha önce ne şekilde işlendiğinden kısaca bahsedilecektir. Söz konusu eserlerin Türk dili ve edebiyatına katkıları üzerinde kısaca durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezm, Harezm Türkçesi, Türkler, Türk Dİli, Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa, “İlk Kur'an çevirilerinin dili üzerine bir karşılaştırma” Atebetü'l-Hakâyık ve İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Sempozyumu (28-30 Haziran 2018, Ankara), Yeni Türkiye, 105 (İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Özel Sayısı -1), 2019, s. 386-398.
• Argunşah, Mustafa, “Harezm Türkçesiyle Yapılan Kur’an Çevirisinin Beş Nüshası”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(2), 654-698.
• Ata, Aysu, Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Ankara Üniversitesi Yayınevi, 2. baskı, Ankara, 2016.
• Ata, Aysu, "Rabgūzî", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/rabguzi (31.01.2021).
• Ata, Aysu, Rabguzî-Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
• Ata, Aysu, “Rabguzî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sında Nazmın Gücü”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt 5, sayı 2, Haziran 2008, s. 117-125.
• Aybey, Salih. “Din Eğitimi ve Öğretiminde Kırk Hadis Geleneği -Nevevî Örneği-”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/3 (Aralık 2018), s. 201-228.
• Barthold W., Köprülü M. Fuad, İslâm Medeniyeti Tarihi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. basım, Ankara, 1984.
• Barthold, W., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1990.
• Berbercan, Mehmet Turgut, "Türk Tercüme Edebiyatı Üzerine İncelemeler: Harezm Türkçesi ile İlk Adaptasyonlar," Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, IV, Ordu, 2015.
• Bilgin, A. Azmi, "Nehcü’l-Ferâdîs", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/nehcul-feradis (14.12.2020).
• Bodrogligeti, A. J. E., “The Authorship and Sources of The Mu’înu’l-Murîd”, Tractata Altaica, Wiesbaden, 1976, s. 87-105.
• Boltabayev, Saidbek, Tefsir-i Taberî'nin Harezm Türkçesi ile Yapılan Tercümesi: "Tefsirli Meşhed Nüshası", Yeni Türkiye 106, İlk Dönem Türkçe İslâmî Eserler Özel Sayısı-II, Mart-Nisan 2019, Ankara, s. 435-443.
• Budu, Mariana, “Türkçe Kısasü’l-Enbiyâ Tercümeleri ve Ebû İshâk İbrâhîm B. El-Mansûr B. Halefi’l-Müzekkir En-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Türkçe Tercümesi”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 60, Sayı: 1, 2020, s. 82.
• Caferoğlu, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, 3. baskı, İstanbul, 1984.
• Clauson, Gerard, "Early Turkish Astronomical Terms," Ural- Altaische Jahrbücher 35 (1964), p. 132-150.
• Coşgun, Gökhan, “İran Meşhed Kütüphanesindeki Türkçe Satırarası Kur’an Tercümeleri ve 2229 Numaralı Tercüme”, TÜLED-Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, 1, 2017, s. 15-34.
• Durgunay, Banu, “Doğu Türkçesine Ait İlk Kur'an Çevirilerinin Tarihlendirilmesine Katkılar”, Gazi Türkiyat, Güz 2019/25: 211-235.
• Eckmann, Janos, “Harezm Türkçesi”, Tarihi Türk Şiveleri, haz.: Mehmet Akalın, TKAE Yayınları, 3. baskı, Ankara, 1988.
• Eckmann, J., "Kur'an'ın Doğu Türkçesine Tercümeleri", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 21, ss. 15-24, Tem. 2012.
• Efe, Seyfullah, “Kur’ân’ın Farsça’ya Tercümesi ve İlk Farsça Tefsirler”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013/1, sayı 37, s. 221-237.
• Ersoy, Gülser, “İran Asitan-ı Kuds-i Razavî Kütüphanesi 1007 Numaralı Satır Altı Kur’an Çevirisi: I-X. Cüzler (İnceleme-Metin-Sözlük-Dizin)”, T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2017.
• Erşahin, Seyfettin, “Türklerin Hz. Muhammed Hakkındaki İlk Bilgi Kaynaklarından Kısas-ı Enbiyalar: Kısas-ı Rabguzi Örneği”, Diyanet İlmî Dergi (“Peygamberimiz Hz. Muhammed” özel sayısı), Ankara, 2003.
• Fazılov, Ergaş İsmailoviç, “Eine neue Quelle zur choresmtürkischen Sprache”, Journal of Turkish Studies, 13, Harvard, 1989, s. 47-80; Turcologica, I, Taşkent, 2008.
• Frye, Richard N.- Sayılı, Aydın “Selçuklardan Evvel Orta Şark’ta Türkler” TTK Belleten, c. 10 sayı:37, s. 97-131, Ocak 1946.
• İnan, Abdülkadir, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1961.
• Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1984.
• Karahan, Abdulkadir, İslami Türk Edebiyatında Kırk Hadis, Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1976.
• Karataş, Ahmet, “Türk-İslam Kültür ve Edebiyatında Kısas-ı Enbiyâ Türü”, Diyanet İlmî Dergi, c. 49, sayı 3, s. 113-126, 2013.
• Köprülü, Mehmet Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Alfa Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 2016.
• Köprülüzade Fuad, “Harezmşahlar Tarihine Aid”, Türkiyat Mecmuası, 1925, s. 251-254.
• Nadjib, E. N., “Nehcü’l-Feradis ve Dili Üzerine”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 22, ss. 29-44, Temmuz 2012.
• Nalbant, Vefa, Demirel, Ezgi “Nehcü’l Feradis’teki Ayet Tercümeleri ve Bunları Harezm Türkçesi Kur’an Tercümeleriyle Karşılaştırılması Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt 12, sayı 2, Haziran 2015, s. 131-173.
• Özaydın, Abdülkerim, “Hârizm”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/harizm (17.10.2020).
• Öztürk, Mustafa, Mertoğlu, M. Suat, "Zemahşerî", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/zemahseri (21.10.2020).
• Pala, İskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, L&M Yayınları, 9. baskı, İstanbul, 2002.
• Rezaei, Mehdi, “Hârezm Türkçesiyle Yazılan Bir Kurʼan Tercümesi (Meşhed-Āstān-i Quds-i Razavî Nüshası)” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(3), 2016, 1094-1113.
• Sağol, Gülden, An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish, Introduction and Text I, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1993. ____________, An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish, Glossary II, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1995.
• ____________, An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish. facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No. 2, section one: 1b-300b. III, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1996.
• ____________, An inter-linear translation of the Qur'an into Khwarazm Turkish, Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No. 2, section two: 301a-587b. III, Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 1999.
• ____________, “Harezm Türkçesi satır arası Kur'an tercümesi, Giriş-Metin-Sözlük”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1993.
• ____________, “Kur’an’ın Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi 8, s. 379-396, İstanbul, 1997.
• Şimşek, Yaşar, Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi Meşhed Nüshası [293 no.], Giriş-Metin-Dizin, 1. cilt, Akçağ Yayınları, Ankara, 2020.
• ____________, Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi Meşhed Nüshası [293 no.], Giriş-Metin-Dizin, 2. cilt, Akçağ Yayınları, Ankara, 2020.
• ____________, “Meşhed Nüshası Türkçe Kur’an Tercümesinin Söz Varlığı Üzerine Notlar”, SUTAD, Güz 2017, (42), 97-111.
• Şimşek, Yaşar, Sertkaya, Osman Fikri, “Horezm Türkçesi İle Yapılan Kur’ân Tercümelerinden Meşhed Nüshası Üzerine İlk Bilgiler- I”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 4/4 2015 s. 1382-1412.
• Taneri, Aydın, Harezmşahlar, Bilge Kültür-Sanat, İstanbul, 2019.
• Taneri, Aydın, "Hârizmşahlar", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/harizmsahlar (18.01.2021).
• Togan, Zeki Velidî, “Harezm’de Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası II, 1926, s. 331-345.
• ____________, Kur’an ve Türkler, Kayı Yayınları:3 İstanbul, 1971.
• ____________, “Zimahşerî’nin Doğu Türkçesi ile ‘Mukaddimet’l-Edeb’i” Türkiyat Mecmuası, XIV, İstanbul, 1965.
• Tokmak, A. Naci "İran", TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/iran#8-edebiyat (15.01.2021).
• Toparlı, Recep, Harezm Türkçesi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1992.
• Toparlı, Recep, Argunşah, Mustafa, Mu’înü’l-Mürîd, TDK Yayınları, Ankara, 2015.
• Üşenmez, Emek, “Eski Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası Üzerinde Dil İncelemesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Ekler Dizini)”, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2010.
• ____________, “Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Meşhed Nüshası Satır Arası Türkçe-Farsça Tercümeli (No: 2229) (Orta Türkçe)”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 12/3, p. 717-772.
• Yahaghi̇, Muhammed Cafer, Özel, Mustafa, "İlk Dönem Farsça Kur’an Tercümelerine Giriş". Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 / 1 (June 2010), s. 399-403. Yakubovskiy, A.Y., Altın Ordu ve Çöküşü, çev.: Hasan Eren, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. baskı, Ankara, 1976.
• Yaman, Ümran, “Doğu Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l Kulûb (Gramer-Metin-Çeviri-Dizin)”, T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
• Yaman, Ümran, "Doğu Türkçesi ile Yazılan Sirâcü’l-Kulûb’un Dili Üzerine", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 55 (2016), s. 91-102.
• Yörükan, Yusuf Ziya, Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler, Ötüken Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 2013.
• Yüce, Nuri, Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmūd bin ʿOmar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarī, el-Ḫvārizmī Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.