Bir Ortaçağ Haçlı Kalesi: Tibnîn (Toron) 1099-1187

Yıl 2022, Sayı: 41, 123 - 158, 28.10.2022

Elif Ünal

https://doi.org/10.26650/jos.1139572

Öz

Haçlı Seferleri, dünya tarihini derinden etkileyen ve iki asırlık bir sürece damgasını vuran Ortaçağ’ın en mühim hadiselerindendir. Papa II. Urbanus’un 27 Kasım 1095 tarihinde Clermont Konsili’nde yaptığı çağrı ile fiilen başlayan bu siyasî amaçlı askerî harekât Doğu’da Lâtin hâkimiyetinin kurulmasına imkân sağlamıştır. Nitekim Birinci Haçlı Seferi sırasında 1098 yılında önce Urfa ile Antakya’da devletler tesis eden Lâtinler, 15 Temmuz 1099’da Kudüs’ü zaptederek bir krallık kurmuş ve Filistin topraklarını işgale başlamışlardır. Bu süreçte Haçlıların eline geçen mevkilerden biri de Celîle bölgesinin kuzeyinde bulunan Tibnîn olmuş ve Haçlılar tarafından buraya Toron isimli bir kale inşa edilmiştir. Akabinde ise Tibnîn, asillerden Onfroi de Toron’a tevdi edilerek Kudüs Haçlı Krallığı’na bağlı bir lordluğa dönüştürülmüştür. Stratejik bakımdan oldukça mühim bir konumda yer alan Tibnîn ve burada inşa edilen kale, bölgedeki Haçlı istilalarında ve Müslümanlara karşı verilen mücadelelerde Franklara askerî, siyasî ve iktisadî bakımdan pek çok avantaj kazandırırken, Tibnîn hâkimleri de Lâtin Doğu tarihinin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışmada kaynakların verdiği bilgiler ışığında 1099-1187 yılları arasındaki süreçte Tibnîn ile Toron Kalesi’nin rolü kronolojik bir şekilde ele alınacak ve değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tibnîn, Toron, Kale, Haçlı Kalesi, I. Onfroi de Toron, II. Onfroi de Toron

Teşekkür

Çalışmada yardım ve katkılarını gördüğüm Sn. Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK ve Arkeolog Dr. Mathias Piana'ya teşekkür ederim.

A Medieval Crusader Castle: Tibnīn (Toron) 1099-1187

Öz

The Crusades were one of the most important occurrences of the Middle Ages, deeply affecting world history and leaving its mark over a period of two centuries. This politically motivated military campaign began with the call of Pope Urban II at the Council of Clermont on November 27, 1095 and enabled the establishment of Latin rule in the East. As a matter of fact, the Latins, who’d established states in Edessa and Antioch first in 1098 during the First Crusade, founded a kingdom by capturing Jerusalem on July 15, 1099, after which they began invading the Palestinian territories. Toron (now Tibnīn/Tebnīn), located in Upper Galilee, was one of the areas the Crusaders captured in this process, and Crusaders built Castle Toron there. Afterward, Toron was entrusted to Humphrey I of Toron, one of the nobles in Galilee, who transformed it into a lordship of the Crusader Kingdom of Jerusalem. Toron was in a very important strategic position, and the castle built there gave the Franks many military, political, and economic advantages in the Crusader invasions and struggles against the Muslims in the region. The rulers of Tibnīn also played an important role in shaping the history of the Latin East. This study will discuss and chronologically evaluate the role of Toron and Toron Castle between 1099-1187 in the light of the information given by the sources.

Anahtar Kelimeler

Tibnīn, Toron, Castle, Crusader Castle, Humphrey I of Toron, Humphrey II of Toron

Kaynakça

• Adler Elkan Nathan, Séligsohn Max. “Une nouvelle chronique samaritaine” içinde Revue des études juives 46/ 91 (janviermars, 1903): 123-146. https://www.persee.fr/doc/rjuiv_0484-8616_1903_ num_46_91_4608?q=Tibnin.
• Albertus Aquensis. Historia Ierosolimitana: History of the Journey to Jerusalem. İngilizce Çev. Susan B. Edgington. Oxford, 2007.
• Alptekin, Coşkun. Dımaşk Atabegliği: Tog-Teginliler. İstanbul, 1985.
• . The Reign of Zangi. Erzurum, 1978.
• Altan, Ebru. İkinci Haçlı Seferi (1147-1148). Ankara, 2003.
• . Antakya Haçlı Prinkepsliği Tarihi Kuruluş Devri (1098-1112). Ankara, 2018.
• . “Renaud de Châtillon: Antakya Prinkepsi (1153-1160) Mâverâ-i Ürdün Senyörü (1171-1187)”. Tarih Dergisi 55 (2012/1):1-30.
• . “Venedik’in Haçlı Seferi (1122-1124)”. Prof. Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan. Ed. Emine Uyumaz vd., içinde 299-307. İstanbul, 2013.
• . “Nur al-Din Mahmud b. Zangi (1146-1174): One of the Prominent Leaders of the Struggle against the
• Crusaders”. Tarih Dergisi 59 (2014/1): 63-87.
• . “Haçlılara Karşı Mücadelenin Önde Gelen Liderlerinden Nûreddin Mahmud b. Zengî (1146-1174)”. Tarih Bilincine Adanan Bir Ömür Prof. Dr. Abdülkadir Donuk Armağanı. Ed. Mualla Uydu Yücel-Fatma Aysel Dıngıl Ilgın, içinde 225-244. İstanbul, 2017.
• . “Haçlı Devletlerinde (Outremer) Kullanılan Unvanlara Dâir”. Tarih Dergisi- Turkish Journal of History 71 (2020): 67-81.
• . “Sûr”. DİA. XXXVII: 535-537.
• Anna Komnena. Alexiad: Malazgirt’in Sonrası. Çev. Bilge Umar. İstanbul 1996.
• Anonim Gesta Francorum Et Aliorum Hiesorolymitanorum. Çev. Ergin Ayan. Anonim Haçlı Tarihi. İstanbul, 2013. Azîmî. Azîmî Tarihi: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bilgiler (H. 430-538=1038/39-1143/44). Çev. Ali Sevim.
• Ankara, 2006.
• Barber, Malcolm. The Crusader States. London, 2012.
• Bezer, Gülay Öğün. “İmâdüddin Zengî”. DİA. XLIV: 258-261. Bilge, Mustafa L. “Gazze”. DİA. XIII: 534-536.
• . “Halîl”. DİA. XV: 305-307.
• . “Hayfa”. DİA. XVII: 41-43. Buhl, F. “Ḥayfā”. EI2. III: 324-326.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Havran”. DİA. XVI: 539-541.
• Cahen, Claude. La Syrie Du Nord A L’ Époque Des Croisades Et la Principauté Franque D’Antioche. Paris, 1940. Chauvet, Adolphe. Conférence sur la Palestine et la Syrie. Rouen, 1891.
• Conder, Claude R. ve Kitchener H. The Survey of Western Palestine Memoirs of the Topography, Orography, Hydrography, and Archaeology. Ed. E. H. Palmer-Walter Besant. II. London, 1881.
• Copeland, Lorraine ve Wescombe, Peter. Inventory of stone-age sites in Lebanon. Beyrut, 1965.
• Curvers, H. ve Stuart, B. “Qal‘at Tibnīn: Archaeology for a Future Conservation Plân”. Archaeology & History in Lebanon 20 (2004): 9-20.
• Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara, 2018.
• David Odalric De Caixal i Mata. Historia Militar de las Cruzadas en Tierra Santa. 2011. Erişim 06.07. 2022, https://books.google.com.tr/books/about/Historia_Militar_de_las_Cruzadas_en_Tier. html?id=8LsQAwAAQBAJ&redir_esc=y.
• Demirci, Mustafa. “Sevâd”. DİA. XXXVI: 576-578.
• Demirkent, Işın. Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1146). I-II. Ankara 1974, 1994.
• . Haçlı Seferleri. İstanbul, 1997.
• . “Kudüs Krallığı’nda Devlet İdaresi”. Haçlı Seferleri Tarihi, Makaleler-Bildiriler-İncelemeler, içinde 249-259. İstanbul, 2007.
• . “Mevdûd b. Altuntegin”. DİA. XXIX: 427-429. Ehrenkreutz, Andrew. Saladin. New York, 1972.
• Ehrlich, Michael. “The Frankish Impact on the Urban Landscape, Toron-Tibnīn”. Towns and Material Culture in the Medieval Middle East. Ed. Yaacov Lev, içinde 49-50. Leiden, 2002.
• Ellenblum, Ronnie. Crusader Castles and Modern Histories. New York, 2007.
• Ellisseeff, N. Nûr ad-Dîn Un Grand Prince Musulman de Syrrie au Temps des Croisades. II. Damas, 1967. Emecen, Feridun. “Akkâ”. DİA. II: 265-267.
• Nüveyrî. Nihâyet el-Ereb fî Funûn el-Edeb. Nşr. Necîb Mustafa Fevvâz-Hikmet Kaşlî Fevvaz. XXVIII. Beyrut, 2004.
• Ernoul. Chronique d’Ernoul et de Bernard le Trésorier. Nşr. Mas Latrie. Paris, 1871. Ernoul Kroniği Haçlı Seferleri Tarihi: Selahaddin Eyyubi ve Kudüs’ün Fethi. Çev. Ahmet Deniz Altunbaş. İstanbul, 2020.
• Fleming, W. B. History of Tyre. London, 1915.
• Folda, Jaroslav. Crusader Art in the Holy Land, From the Third Crusade to the Fall of Acre. Cambridge, 2005. Fulcherius Carnotensis. Kudüs Seferi: Kutsal Toprakları Kurtarmak. Çev. İlcan Bihter Barlas. İstanbul, 2009. Grabois, Aryeh. “Galilee”, The Crusades: An Encyclopedia. Ed. Alan V. Murray. II: 495-497. Oxford, 2006.
• . “Tancred”. The Crusades: An Encyclopedia, Ed. Alan V. Murray. IV: 143-145. Oxford, 2006. Grousset, René. Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem. I. Paris, 1948.
• Gülsoy, Ersin. “Safed”. DİA. XXXV: 445-447.
• Hamilton, Bernard. The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader Kingdom of Jerusalem. New York, 2000.
• Heidemann, S. “Zangī”. EI2. XI: 451-452. Honigmann, E. “Tel-Bâşir”. İA. II: 819-820.
• Ioannes Kinnamos. Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118-1176). Çev. Işın Demirkent. Ankara, 2001.
• Itinerarium peregrinorum et gesta regis Ricardi. Ed. William Stubbs. London, 1864. İbn Cübeyr. Endülüsten Kutsal Topraklara. Çev. İsmail Güler. İstanbul, 2003.
• İbn Hallikân. Ibn Khallikan’s Biographical Dictionary. Çev. William Mac Guckinde Slane. III. Paris,1868. İbn Şeddâd. The Rare and Excellent History of Saladin. Çev. Donald Sidney Richards. London, 2002.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil Fi’t-Târih. Çev. Abdülkerim Özaydın. X-XI. İstanbul, 1987.
• İbnü’l-Kalânisî. Zeylü Târîhi Dımaşk. Haz. H. F. Amedroz. Beyrut, 1908; İngilizce Çev. (Kısmen) H. A. R. Gibb. The Damascus Chronicle of the Crusades. London, 1932.
• İbn Tağrîberdî. en-Nücûmü’z-zâhire, RHC. Or. III: 481. Paris, 1884. İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. DİA. V: 190-194.
• Karaca Gölgesiz, Sevtap. “Kudüs Haçlı Krallığı 1099-1187”. Doktora Tezi. Ege Üniversitesi, 2012.
• Karakuş, Nadir. Haçlı Seferlerinde Haşhaşîler. İstanbul, 2018.
• Kaya, Pınar. “Sultan Sencer Devrinde (1118-1157) Bâtınîlerle Yapılan Mücadeleler”. Tarih Dergisi 58 (2013/2): 43-64.
• Kesik, Muharrem. Türkiye Selçuklu Devleti Tarihi Sultan I. Mesud Dönemi (1116-1155). Ankara, 2003.
• . Dânişmendliler (1086-1178) Orta Anadolu’nun Fâtihleri. İstanbul, 2017. Lavergne, M. “Ṣūr”. EI2. IX: 883-885.
• Le Strange, Guy. Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500. London, 1890.
• Makdisî. Kitāb ahsan al-taqāsīm fī maʻrifat al-aqālīm, Bibliotheca geographorum Arabicorum. Ed. M. J. D. Goige. III. Leiden, 1906.
• Marie-Luise ve Favreau-Lilie. “Tyre”. The Crusades: An Encyclopedia. Ed. Alan V. Murray. IV: 1210-1211. Oxford, 2006.
• Mayer, Hans E. “Studies in the History of Queen Melisende”. Dumbarton Oaks Papers 26 (1972): 95-182.
• . “Die Herrschaftsbildung in Hebron”. Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 1953 101/1 (1985): 64-81.
• Murray, Alan V. “Banyas”, The Crusades: An Encyclopedia. Ed. Alan V. Murray. I: 151-152. Oxford, 2006.
• . “Fauquembergues”, The Crusades: An Encyclopedia. Ed. Alan V. Murray. II: 609. Oxford, 2006. Öz, Mustafa. “Cebeliâmil”. DİA. Ek-1: 251-252.
• . “Haşîşiyye”. DİA. XVI: 418-419.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hasan Sabbâh”. DİA. XVI: 347-350.
• Özer, Serkan. “Fâtımî-Haçlı İlişkileri (1098-1171)”. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, 2015.
• Öztürk, Murat. “Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti”. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2012.
• Piana, Mathias ve Curvers, H. “The Castle of Toron (Qal‘at Tibnīn) in South Lebanon: Preliminary Results of the 2000/2003 Campaigns”. Bulletin d’Archéologie et d’Architecture Libanaises 8 (2005): 333-356.
• Piana, Mathias. “The Crusader Castle of Toron: First Results of İts İnvestigation”. Crusades. Ed. Benjamin
• Z. Kedar vd., içinde Vol. V: 173-191. London & New York: Routledge, 2006.
• . “Die Burg Toron (Qal’at Tibnīn) Im Südlichen Libanon” in Burgen und Städte der Kreuzzugszeit: Studien zur international Architekturund Kunstgeschichte 65 (2008): 396-407. Michael Imhof Verlag: Petersberg.
• Prie-Gordon H. “The Reigning Princes of Galilee”. The English Historical Review XXVII/CVII (1912): 445-461. Pringle, Denys. The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem: A Corpus. II. Cambridge, 1998.
• . Secular Buildings in the Crusader Kingdom of Jerusalem: An Archaeological Gazetteer. New York, 1997.
• . “Chastel Neuf”. The Crusades: An Encyclopedia. Ed. Alan V. Murray. I: 241-242. Oxford, 2006. Radufuls Cadomensis. The Gesta Tancredi A History of the Normans on the First Crusade. Çev. Bernard-David Bachrach. Hampshire, 2005.
• Rey, E.G. Les familles d’outre-mer. Paris, 1866.
• Riley-Smith, Jonathan. The Feudal Nobility and The Kingdom of Jerusalem, 1174-1277. London, 1974.
• Robinson, Edward- Eli Smith. Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the Year 1838. New York, 1841.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. Çev. Fikret Işıltan. I-II. Ankara, 2019. Sahillioğlu, Halil. “Antakya”. DİA. III: 228-238.
• Sheir, A. M. The Fief of Tibnīn (Toron) and İts Castle the Age of the Crusades AD (1105-1266 AH 498-664): A Study of İts Economic, Political and Military Role. Munich: GRIN Publishing, 2015.
• . “The Military Role of the Fief of Tibnīn Against the Muslims in the Age of the Crusades (AH 498-583/ AD 1105-1187)”. Journal of Religious Culture 188 (2014): 1-20.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a’yân. RHC. Or., III: 517 vdd. Smail, R.C. Crusading Warfare, 1197-1193. Cambridge, 1995.
• . “Crusaders’ castles in the twelfth century”. Cambridge Historical Journal X/II (1951): 133-149.
• Smith, G. Adam. Jerusalem: The Topography, Economics and History from the Earliest Times to AD 70. I. London, 1907.
• Süryânî Mihael. Süryanî Patrik Mihail’in Vakâyinâmesi (1042-1195). Çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumunda Yayınlanmamış Nüsha, 1944.
• Şeşen, Ramazan. Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti. İstanbul, 1983.
• . Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul, 1987.
• Tabulae Ordinis Theutonici: ex tabularii regii Berolinensis codice potissimum. Ed. Ernestus Strehlke. Berlin, 1869. Tomar, Cengiz. “Taberiye”. DİA. XXXIX: 323-324.
• . “Şam”. DİA. XXXVIII: 311-315.
• Turan, Abdulkadir. “Nûreddin Mahmud Zengî ve Devri”. Doktora Tezi. Sakarya Üniversitesi, 2018.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vakayi-Namesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). Çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara, 2000.
• Usta, Aydın. “Müslüman Haçlı Mücadelelerinde Haşîşîler”. Tarih Dergisi 44 (2008): 1-23. .
• “Haçlı Seferleri Döneminde Sur Şehri”. Belleten LXXXIII/297 (2019): 439-468.
• Ünal, Elif. Haçlı Seferleri Döneminde Doğu Akdeniz Şehirleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2020. Willermus Tyrensis. A History of Deeds done Beyond the Sea. Çev. E. A. Babcock ve A.C. Krey. I-II. New York, 1943.
• Yâkût el Hamevî. Mu’cemü’l-büldân. Nşr. Heyet. I-IV. Beyrut, 1977.
• Foundation for Medieval Genealogy. “Jerusalem, Nobilitiy, Lords of Toron”. Erişim, 01.06.2022. https://fmg. ac/Projects/MedLands/JERUSALEM.htm.
• Samaria. “Samaria: Historical Region, Palestine”. Erişim 05.05.2022. https://www.britannica.com/place/Samaria-historical-region-Palestine.