Modern Ürdün Lehçesinin Fonetik ve Morfolojik Özellikleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 43, 299 - 317, 24.10.2023

Seher Doğancı

https://doi.org/10.26650/jos.1334548

Öz

Dil canlı bir olgu olup pek çok bileşenden oluşur ve bu bileşenler: fonem, ünlü ve ünsüz sesbirimler olan parça fonemler, hece, parçalarüstü fonem olan vurgu, sözcüklerin çekim ve türetim yolları olan morfemlerdir. Zaman ve mekân içinde ses, terkip, nahiv, sarf ve mana boyutunda gelişme ve değişme gösteren dil, konuşulduğu çağ ile bir önceki çağ arasında fark gösterir. Arapçanın Kur’an dili olması hasebiyle Kur’an Arapçası (Klasik Arapça), kapsamında kullanılan dili gramer kuralları çerçevesinde korunur. Ama Ammice denilen lehçe boyutunda günlük hayatta kullanılan mahallî (yerel ve bölgesel) unsurları hem Kur’an Arapçasından hem de coğrafya temelli çeşitlilik gösteren lehçelerden farklılık gösterir. Bu çalışmada dil, lehçe ve şive kavramlarının ayrımı yapılmaktadır. Ardından, Arapçanın bir lehçesi olan Modern Ürdün lehçesinde görülen ses değişimleri, sarf değişimleri ve mahallî kelime kullanımları üzerinde durulmaktadır. Dahası, Ürdün lehçesinde Kur’an Arapçasından farklılaşarak ortaya çıkan ses değişimlerinin ünlüler ve ünsüzler arasında nasıl olduğunun örneklerle izah edilmesi amaçlanmaktadır. Ek olarak, Kur’an Arapçasında yer alan sarfî vezinlerden farklılaşan Ürdün lehçesine özel kullanım alanları üzerinde durulup mahallî kullanım alanlarına sahip kelime ve terkiplerin izahatının yapılması nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılarak yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Modern Ürdün Lehçesi, Ses Değişimleri, Sarfî Değişimler, Mahallî Kelime ve İbareler

Destekleyen Kurum

Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi

A Study on the Phonetic and Morphological Characteristics of the Modern Jordanian Dialect

Öz

Language is a living phenomenon and consists of many components, including phonemes, part phonemes, which are vowel and consonant phonemes, syllables, supravocal stress, and morphemes which are the ways of inflection and derivation of words. A language, which develops and changes in terms of sound, composition, syntax, consumption, and meaning in time and space, shows a difference between the age in which it was spoken and the previous age. Since Arabic is the language of the Qur’an, the language used in Quranic Arabic (classical Arabic) is protected within the framework of grammatical rules. However, the local (regional) elements used in daily life in the dialect dimension called Ammiyyah (Colloquial Arabic) differ from both Quranic Arabic and the dialects that vary based on geography. In this study, distinctions are made between the concepts of language, dialect, and accent. Then, sound changes, consumable changes, and local word usages in the Modern Jordanian dialect, which is a dialect of Arabic, are emphasized. What is more, it is aimed at explaining with examples how the sound changes that occur in the Jordanian dialect differ from the Quranic Arabic are between vowels and consonants. In addition, the explain of words and compositions with regard to local usage areas by focusing on the special usage areas of the Jordanian dialect, which differs from morphological prosody in the Arabic of the Qur’an, is done by using document analysis, one of the qualitative research methods.

Anahtar Kelimeler

Modern Jordanian Dialect, Sound Changes, Morphological Changes, Local Words and Phrases

Kaynakça

• ‘Abâbnah, Yahyâ. Bünyetü’l-Fi‘ilü’s-Sülâsî fi’l-‘Arabiyeti ve’l Mecmûati’s-Sâmiyyeti’l-Cenûbiyye: Dirâse google scholar
• Mukârene fi’l ’Usûli’l -Fi‘liyye. ’Abû Dabî: Dâru’l Mektebü’l Vataniyye, 2010. google scholar
• ‘Abdu’t-Tevvâb, Ramadân. et-Tatavvuru’l-Luğavî. Mısır: Mektebe Hancî, 1997. google scholar
• Akar, Ali. “Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi”. Türklük Bilimi Araştırmaları. (2010): 15-29. google scholar
• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizileriyle Dilbilim. 1. Cilt. Ankara: TDK Yayınlar, 2003. google scholar
• Alibekirlioğlu, Sertan. “Türkçede Sözcük Türetme Yolları”. Gaziantep Üniversitesi Journal of Social Science. google scholar
• 16/1 (2017): 35-46. Erişim 21 Ağustos 2023, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/265261 . google scholar
• Bilmez, Bülent. “Türkiye’de Dilsel Çoğulluk ve Türkiye Dilleri: Genel Bakış”. Türkiye’de Dil Hakları ve Dilsel Çoğulluk. Haz. Bülent Bilmez. içinde 17-42. İstanbul: Türkiye Kültürleri, 2021. Erişim 25 Ağustos 2023, https://www.turkiyekulturleri.org/dokuman/20210602-44_dil-haklari-ve-dilsel-cogulluk-2021.pdf . google scholar
• Bin Zâ’id el-‘Azîzî, Roks. Mu‘allime li’l-Türâsil ’Ürdünî. 5. Cilt. ‘Ammân: Vuzâratu’s-Sekâfe, 2012. Erişim 27 Temmuz 2023. https://archive.org/details/20190921_20190921_1325 . google scholar
• Brockelmann, Carl. Fıkhu’l-Luğâtu’s-Sâmiyye. trc. Ramadân ‘Abdu’t-Tevvâb. Riyâd: Matbû‘ât Câmi‘atu’r-Riyâd, 1977. google scholar
• Cemâl Haddâd, Meryem. Yallâ Nehkî ‘Arabî ’Ekter. ‘Ammân: Control, 2014. google scholar
• Doğancı, Seher. “Modern Ürdün Şiiri: Mustafâ Vehbî’t-Tel Örneği”. Filoloji Alanında Uluslararası Çalışmalar google scholar
• Haziran 2023. edt. Gülnaz Kurt. Ankara: Serüven Yayınları, 2023. 95-110. google scholar
• Ebû ‘Arâbî, Nâcih. Şû Fîh Mâ Fîh. ‘Ammân: Ciee, t.y. google scholar
• el-Mûsâ, Yâsmîn. “Üslûbu’l-’İstifhâm beyne’l-Fushâ ve’l-‘Âmmiyyeti’l-Lehceti’l-’Ürdüniyye Misalen”. google scholar
• Câmi‘a’l-Kâhire Mecelle Kulliyyetü’l Adâb. 72/4 (Nisan 2012): 271-293. google scholar
• en-Na‘îmât, Selâme S., Er-Reb’i‘, Fâyız, El-Hârabşe, Süleymân, Eş-Şûra, Sâlih. Târîhu’l-Ürdün: es-Saffu’s-Sânî ‘Aşara. ‘Ammân: Vuzâratu’t-Terbiyye vet’t- Ta‘lîm, 2019. google scholar
• Ergin, Muharrem. Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve Edebiyatı Bölümleri İçin Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım, 1998. google scholar
• er-Râcihî, Abduh. el-Lehcâtü’l-Arabiyye fi’l-Kıraâti’l-Kur’âniyye. İskenderiyye: Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘iyye, 1996. google scholar
• Google. “Kutub Lehce Ürdüniyye”. Mektebe Nûr. Erişim 23 Temmuz 2023. https://www.noor-book.com/ tag/%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%A9-%D8%A3%D8%B1%D8%AF%D9%86%D9%8A%D8%A9 . google scholar
• Gökçe, Hülya. “Lehçe Teması ve Başkurt Dil Sahasındaki Örnekleri”. Tehlikedeki Diller Dergisi. 3/4 (2014): 47-63. Erişim 12 Temmuz 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tdd/issue/29410/314900. google scholar
• Kara, Necati ve Karakaya, Necdet. “Kur’an Dilinin Modern Dilbilime Göre Bir Değerlendirme Denemesi: Kureyş Lehçesi Mi Kureyş Ağzı Mı”. BEU SBE Dergisi. 2/1 (2013): 51-64. Erişim 17 Temmuz 2023. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/41787. google scholar
• Mer ‘i, ‘Abdu’l-Kâdir. el-Mustalahu’s-Savtî ‘inde ‘Ulemâ’il-Arabiyyeti’l-Kudemâ’. ’İrbid: ‘Âlemu’l-Kutubi’l-Hadîs, 2016. google scholar
• Owens, Jonathan. A Linguistic History of Arabic. New York: Oxford University Press, 2006. google scholar
• Prochazka Eisl, Gisela & Prochazka, Stephan. “The Arabic Speaking Alawis of the Çukurova: The Transformation of a Linguistic into a Purely Religious Minority”. 1-20, erişim 25 Ağustos 2023, https://www.academia.edu/3857818/The_Arabic_speaking_Alawis_of_the_%C3%87ukurova_The_ transformation_of_a_linguistic_into_a_purely_religious_minority. google scholar
• Şahin, Cemalettin. “Ürdün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 21 Temmuz 2023. https:// islamansiklopedisi.org.tr/urdun#1. google scholar
• Şen, Ahmet ve Akdağ, Soner. “Modern Standart Arapça ve Bazı Arap Diyalektlerinde Gelecek Zaman Formları”. NÜSHA. 21/52 (2021): 179-198. Erişim 12 Temmuz 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ nusha/issue/62908/863021. google scholar
• Şen, Lokman ve Kırmızı Çiçek, Kevser. “Kıraat Lehçe ilişkisi”. Dicle İlahiyat Dergisi. 27/1 (2022): 95-109. Erişim 17 Temmuz 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dicd/issue/70540/1104108. google scholar
• Tomar, Cengiz. “Ürdün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 21 Temmuz 2023. https:// islamansiklopedisi.org.tr/urdun#1. google scholar
• Yıldız, Murat. “Standart ve Yerel Arapçanın Tarihsel ve Filolojik Sınırları: Mısır Lehçesi Örneği”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 10/3 (2010): 23-41. Erişim 16 Temmuz 2023. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ daad/issue/4494/61903. google scholar
• Yüceol Özezen, Muna. “Çukurova Arapçasına Türkçeden Geçmiş Fiil Kökleri”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 25/3 (2016): 195-214. google scholar