Yenişehirlizade Halid Eyüp’ün “Tarihçe-i Afganistan’’ Adlı Eserinde Afganistan’da Seyahat ve Osmanlı Devleti İle Afganistan Arasındaki Benzerlikler

Yıl 2024, Sayı: 44, 73 - 100, 30.04.2024

Cengiz Keskin

https://doi.org/10.26650/jos.1402030

Öz

Tarih boyunca Afganistan’da farklı medeniyetler hüküm sürmüş, 1747’de Afganistan Devleti’nin kurulmasıyla yeni bir aşamaya geçilmiştir. Yenişehirlizade Halid Eyüp tarafından kaleme alınan Tarihçe-i Afganistan isimli eser, bölge coğrafyasını anlamamız açısından değerli bilgiler sunmaktadır. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yetişmiş önemli bir yazar olan Yenişehirlizade Halid Eyüp, bahsedilen eserde İngiltere ve Rusya’nın bölge üzerindeki emellerinden etraflıca bahsetmiştir. Eserinde İngiltere ve Rusya’nın kıyasıya rekabete girdiği bir saha olan Afganistan’ın coğrafi özellikleri, demografik yapısı ve etnik farklılıklarına değinen yazar, Osmanlı Devleti ile Afganistan arasındaki benzerliklere de vurgu yapmıştır. Kendine has anlatımıyla Afganistan’ı Osmanlı toplumuna tanıtmaya çalışan Yenişehirlizade Halid Eyüp, bu bölgenin layıkıyla ve yeterince bilinmediğini düşünmektedir. Yenişehirlizade Halid Eyüp, bu eser vesilesiyle Osmanlı toplumunda Afganistan hakkında bir merak uyanacağı ve bölgeye olan ilginin artacağı kanısındadır. Çalışmadaki temel amacımız Afganistan’ın farklı özelliklerini açıklamaya çalışan Yenişehirlizade Halid Eyüp’ün bakış açısıyla bölgeyi anlamaktır. Afganistan’ı tanıtmayı bir misyon olarak gören yazarın kaleme aldığı Tarihçe-i Afganistan isimli eseri bu nedenle incelemeye değer görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Yenişehirlizade Halid Eyüp, Afgan Toplumu, Tarihçe-i Afganistan, İngiltere-Rusya Rekabeti

Travel in Afghanistan and Similarities Between the Ottoman Empire and Afghanistan in Yenişehirlizade Halid Eyüp’s Work Called “Tarihce-i Afghanistan’’

Öz

Different civilizations have reigned in Afghanistan throughout history, and a new phase was entered with the establishment of the Afghanistan State in 1747. The work titled Tarihce-i Afghanistan [History of Afghanistan] written by Yenişehirlizade Halid Eyüp provides valuable information in terms of understanding the geography of the region. Yenişehirlizade Halid Eyüp, was an important writer who grew up in the last periods of the Ottoman Empire, and talked in detail about the ambitions Britain and Russia had in Afghanistan. In his work, the author touched upon the geographical features, demographic structure and ethnic differences of Afghanistan, an area over which Britain and Russia competed fiercely, and also emphasized the similarities between the Ottoman Empire and Afghanistan. Yenişehirlizade Halid Eyüp was of the opinion that his work would arouse curiosity about Afghanistan in Ottoman society and that interest in the region would increase. The main purpose in this study is to understand the region from the perspective of Yenişehirlizade Halid Eyüp, who attempted to explain the different characteristics of Afghanistan. For this reason, his work titled Tarihce-i Afghanistan, which he considered his mission to introduce Afghanistan, is deemed worth examining.

Anahtar Kelimeler

Afghanistan, Yenişehirlizade Halid Eyüp, Tarihce-i Afghanistan, Afghan society, Britain-Russia rivalry

Kaynakça

• “Afganistan’’. Sırat-ı Müstakim. 83 (25 Rebiülevvel 1328/6 Nisan 1910). google scholar
• “Afganistan’’. Sırat-ı Müstakim. 85 (11 Rebiülahir 1328/21 Nisan 1910). google scholar
• “Afganistan, Afganistan’da Bir Matbaa’’. Sebilürreşad. 11/275 (19 Muharrem 1332/18 Aralık 1913). google scholar
• “Afganistan, Kandahar’da İğtişaş’’. Sebilürreşad. 11/276 (26 Muharrem 1332/25 Aralık 1913). google scholar
• “Afganistan, Medrese-i Şahanede Darülmuallimin Tesisi’’. Sebilürreşad. 12/295 (11 Cemaziyelahir 1332/7 Mayıs 1914). google scholar
• “Afganistan Hakimi Abdurrahman Han’’. Servet-i Fünun. 257 (1 Şubat 1311/13 Şubat 1896). google scholar
• “Afganistan Emiri Abdurrahman Hazretleri’’. Servet-i Fünun. 353 (4 Kanunievvel 1313/16 Aralık 1897). google scholar
• Ahmed, Faiz. Afghanistan Rising: Islamic Law and Statecraft between the Ottoman and British Empire. Cambridge, Harward University Press, 2017. google scholar
• Ahmed Hamdi. Hindistan ve Sıvat ve Afganistan Seyahatnamesi. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1300/1882. “An Expert On The Uzbegs: Vambery Explains Rising Against The Afghan’’. The New York Times. 26 Eylül 1892. google scholar
• Aysultan, Hayri. “Afganistan’da Dil Politikaları’’. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi 14/1 (2010): 47-58. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO) 459/34391, 17 Safer 1312 (20 Ağustos 1894). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). İrade Dahiliye (İ.DH.) 762/62137, 21 Zilhicce 1294 (27 Aralık 1877). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Kamil Paşa Evrakı (Y.EE.KP.) 1/96, 29 Zilhicce 1303 (28 Eylül 1886). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR.) 8/16, 16 Cemaziyelahir 1302 (2 Nisan 1885). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.PRK.HR. 8/29, 7 Şevval 1302 (20 Temmuz 1885). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) 208/57, 16 Rebiüllevvel 1305 (2 Aralık 1887). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.A.HUS. 218/72, 18 Safer 1306 (24 Ekim 1888). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.A.HUS. 182/24, 22 Şaban 1302 (6 Haziran 1885). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.A.HUS. 403/50, 15 Şevval 1317 (16 Şubat 1900). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Y.A.HUS. 393/109, 18 Şevval 1316 (1 Mart 1899). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Posta Telgraf Nezareti Maruzatı (Y.PRK.PT.) 4/4, 7 Muharrem 1306 (13 Eylül 1888). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). Yıldız Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.) 39/75, 3 Rebiülevvel 1315 (2 Ağustos 1897). google scholar
• Bliss, Edwin M. Turkey and The Armenian Atrocities. Philadelphia: Edgewood Publishing Company, 1896. google scholar
• Burget, Fazıl Ahmad. “Yakınçağda Afganistan ve Osmanlı Devleti İle İlişkileri’’. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, 2017. google scholar
• Çeçen, Anıl. “Afganistan’ın Öne Çıkışı’’. Avrasya Dosyası 4/4 (1999): 108-122. google scholar
• Çınarlı, Özgür. “Afganistan’ın Etnik Yapısı’’. Aksaray Üniversitesi İİBF Dergisi 4/1 (2012): 73-84. google scholar
• Erçin, Abdülkadir. “Batı Basını ve Osmanlı Yönetiminin Afgan Emiri Abdurrahman Han’a Bakışı (18801901)’’. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2019): 33-50. google scholar
• Erçin, Abdülkadir. “İngiliz Doğu Hindistan Kumpanyası ve Kumpanyanın Ticari Faaliyetleri (1600-1858)’’. google scholar
• Bartın Üniversitesi Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi 4/2 (2017): 111-133. google scholar
• Erman, Kubilayhan. “Afganistan’da Sovyet Nüfuzu ve İşgali (Etkiler ve Sonuçları)’’. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, 2013. google scholar
• Fevzi, Firuz ve Cankurt, Hasan. “Afganistan’da Türkoloji ve Türkçe Çalışmaları Hakkında Bir Araştırma’’. CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi 11/2 (2013): 493-503. google scholar
• Gall, Sandy. Afghanistan, Travels with the Mujahideen. London: English Library Paperback Edition, 1989. google scholar
• Gökdağ, Bilgehan Atsız. Afganistan’da Türklük ve Hazaralar. Ankara: Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Vakfı Yayınları, 2008. google scholar
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. Ankara: TTK Basımevi, 1983. google scholar
• Hamşioğlu, Oğuz. “Afgan Modernleşmesi ve Türkiye (1880-1933)’’. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, 2006. google scholar
• Kalaycıoğulları, İnan. “Yenişehirlizade Halit Eyüp ve İslam ve Fünun Adlı Eseri’’. Dört Öğe 1/1 (2012): 93-139. google scholar
• Kavaklı Kundakçı, Sibel ve Hamşioğlu Oğuz. “Demir Emir Abdurrahman Dönemi ve Modern Afgan Devleti’nin Doğuşu (1880-1901)’’. Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD) 2/3 (2018): 119-143. google scholar
• Kaye, John William. History of The War in Afghanistan. London: Publishers to The India Office, 1874. google scholar
• Koç, Hasan. “Osmanlı’nın Son Döneminde Kamuoyunun Afganistan Hakkındaki Bilgi Kaynaklarının Tahlili’’. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi, 2007. google scholar
• Kurusinski, J. T. Tarih-i Afgan. Çev. İbrahim Müteferrika. Dersaadet: Ceridehane Matbaası, 1277/1860. google scholar
• Külünk, Furkan. “19. Yüzyılın İkinci Yarısında İngiltere’nin Afganistan Politikası’’. Doktora Tezi. Sakarya Üniversitesi, 2020. google scholar
• Malecka, Anna. “How Turks and Persians Drank Coffee: A Little Known Document of Social History by Father J. T. Kurusinski’’. Turkish Historical Review 6/2 (2015): 175-193. google scholar
• Masson, Charles. Narrative of Varius Journeys in Balochistan, Afghanistan and The Panjab Vol II. London: Richard Bentley Publishing, 1844. google scholar
• Mehmed Fazlı. Afganistan Seferi. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan, 1325/1909. google scholar
• Mehmed Fazlı. Afganistan’a Seyahat. Haz. Ali Ahmetbeyoğlu. İstanbul: Selis Yayınları, 2008. google scholar
• Mehmet Fazlı. Afganistan’da Bir Jöntürk Mısır Sürgününden Afgan Reformuna. Çev. Kenan Karabulut. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007. google scholar
• Newell, Richard S. The Politics of Afghanistan. Ithaca N.Y: Cornell University Press, 1972. google scholar
• Oğuz, Esedullah. Hedef Ülke Afganistan. İstanbul: Doğan Kitap, 2001. google scholar
• Özcan, Azmi. “II. Abdülhamid Döneminde Afganistan ile İlişkiler ve İngiltere”, Afganistan Üzerine Araştırmalar. Haz. Ali Ahmetbeyoğlu, içinde 83-102. İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı, 2022. google scholar
• Özcan, Azmi. Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924). Ankara: İSAM Yayınları, 1997. google scholar
• Özcan, Azmi. “İngiliz Doğu Hindistan Şirketi”, DİA. XXII: 294-295. İstanbul: TDV, 2000. google scholar
• “Revenge of The Sultan: Rising in India Attributed to the Intrigue of The Turk”. The New York Times. 15 Ağustos 1897. google scholar
• Saray, Mehmet. “Ahmed Şah Dürrani”, DİA. II: 133-134. İstanbul: TDV, 1989. google scholar
• Saray, Mehmet. Afganistan ve Türkler. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997. google scholar
• Saray, Mehmet. Dünden Bugüne Afganistan İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1981. google scholar
• Selim, Yavuz. Afganistan ve Dostum. Ankara: Hiler Yayınları, 2004. google scholar
• Sivrioğlu, Töre ve Türkoğlu, Ahmed Jawid. Başlangıçtan Günümüze Afganistan Tarihi. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2007. google scholar
• Şahsi, Resül. “Afganistan’’. Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/6 (2022): 131-148. google scholar
• Şeyhanlıoğlu, Hüseyin. “18. Yüzyıldan Günümüze Kadar Afganistan’ın Jeostratejik Önemi’’. Avrasya Etüdleri 34/2008: 61-82. google scholar
• Tekin, Abdullah Sami. “XIX. Yüzyılın Başlarında Afganistan’a Giden İngiliz Oryantalistler ve Faaliyetleri’’. Doktora Tezi. İnönü Üniversitesi, 2019. google scholar
• “The Settlement of Afghanistan”. The Times. 5 Temmuz 1880. google scholar
• Yazıcı, Orhan. “Afganistan’daki Otorite Boşluğunun Tarihi Temelleri ve Bölge Güvenliği Üzerindeki Etkileri”. History Studies 2/1 (2010): 219-237. google scholar
• Yazıcı, Orhan.“ Emir Abdurrahman Han’ın Afganistan’da Merkezi Otoriteyi Tesis Etme Çabaları”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi 7/1 (2010): 95-118. google scholar
• Yazıcı, Orhan. Modern Afganistan’ın Kuruluşu 1834-1922. Malatya: Mengüceli Yayınları, 2011. google scholar
• Yenişehirlizade, Halid Eyüp. Tarihçe-i Afganistan. İstanbul: Tahir Bey Matbaası, 1316/1898. google scholar
• Yoldaş, Muhammed Asıf. “Afganistan’ın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Yapısı İle İlgili Olarak Türk Yatırımcı Firmaları İçin Bazı Tespitler”. Akademik Bakış 13 (2007): 1-11. google scholar