Perception of Modern Science in the Tanzimat Period

Yıl 2013, Cilt: 3 Sayı: 26, 1 - 31, 26.07.2013

Aynur Erdoğan Coşkun

Öz

In this study, departing from the arguments of comparative and historical sociology of knowledge, the rise of modern science in the Tanzimat period as a first phase of the institutional modernization of the Ottoman State will be interpreted. This article will showcase statements that the sociology of knowledge, which has developed in relation to the rise of modern knowledge, cannot explain the institutionalization of Ottoman science. And in this context, the specificity of the improving conditions of Ottoman science and the insufficiency of comparative-historical sociology of knowledge for explaining the type of knowledge produced via transference is highlighted. It is a conclusion of this study that rationalization and secularization, the conditions that engender modern knowledge, are the result of the transfer process of modern knowledge rather than a pre-condition in Ottoman society. Moreover, it will be stated that science and technology -which are perceived as the reasons for the “progress” in the West- were produced within the Ottoman structure rather than being the outcomes of a pragmatic transformation of Ottoman modernization. In order to elucidate the character of Ottoman modernization, the perception of the political elite on Western science is depicted.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Modernization, Modern Science, Technical Knowledge, Sociology of Knowledge, Schools of Tanzimat, Madrasah

Tanzimat Döneminde Modern Bilim Algısı

Öz

Bu çalışmada, karşılaştırmalı ve tarihsel bilgi sosyolojisinin savlarından hareketle Osmanlı Devleti'nin kurumsal modernleşmesinin ilk evresi olarak Tanzimat döneminde modern bilimin ortaya çıkışı anlamlandırılmaya çalışılmaktadır. Makalede bilgi sosyolojisinin modern bilginin doğuşuna dair geliştirdiği açıklama biçimlerinin Osmanlı biliminin kurumlaşmasını açıklayamadığına ve bu bağlamda Osmanlı biliminin doğuş koşullarının özgüllüğüne, karşılaştırmalı ve tarihsel bilgi sosyolojisinin transfer yoluyla üretilen bilgi türünü açıklamadaki yetersizliğine işaret edilmektedir. Modern bilgiyi doğuran koşullar olarak rasyonelleşme ve sekülerleşmenin Osmanlı toplumunda önkoşul olmaktan ziyade modern bilginin aktarımı sürecinin sonuçları oldukları, çalışmanın bulgusu olarak kaydedilmiştir. Ayrıca Osmanlı modernleşmesinin paradigmatik bir dönüşüm arayışının sonucu olmaktan ziyade Batı'nın 'ilerlemişliğinin' nedenleri olarak algılanan bilim ve teknolojinin Osmanlı bünyesinde üretilmesi olarak gerçekleştiği ifade edilmiştir. Osmanlı modernleşmesinin bu karakterine ayna tutabilmek için siyasal kadronun Batı bilimine dair geliştirdikleri algı tasvir edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Modernleşmesi, Modern Bilim, Teknik Bilgi, Bilgi Sosyolojisi, Tanzimat Okulları, Medrese

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri A.AMD. nr. 30/23 - A.AMD. nr. 30/23 - A.AMD. nr. 33/45 - A.AMD. nr. 71/87 - A.AMD. nr. 76/38 - A.MKT. nr. 30/64 - A.MKT.MHM. nr. 287/94 - A.MKT. MVL. nr. 59/57 - C.AS. nr. 191/8251 - HAT. nr. 1185/46750 - HAT. Nr. 317/18615 D - HAT. nr. 527/25932-C - HAT. nr. 588/28894 - HAT. nr. 588/28894 - HAT. nr. 799/37041-A - HAT. nr. 827/37465 - HR.TO. nr. 209/47 - HR.TO. NR. 407/42 - HT.TO. 494/91 - İ.HR. nr. 11/556 - İ.HR. nr. 211/12192 - İ.HR. nr. 275/16721 - İ.HR. nr. 4/148 - İ.HR. nr. 4/198.
• Telif Eserler Akgündüz, M. (2004). Osmanlı medreseleri: XIX. asır. İstanbul: Beyan.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat dönemi Osmanlı merkez teşkilatında reform (18361856). İstanbul: Eren.
• Akyüz, Y. (1994). Türk eğitim tarihi. (5. bs.). İstanbul: Kültür Koleji.
• Arslan H. (Çev). (1990). Sunuş. Bilimsel bilginin sosyolojisi içinde (s. 7-42). Barry Barnes (Yazar). Ankara: Vadi.
• Aydın, C. (2004). Türk bilim tarih yazımı’nda ‘zihniyet’, ‘din’ ve ‘bilim’ ilişkisi: Osmanlı örneği. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2 (4): 29-44.
• Aydüz, S. (2006). XV ve XVI. yüzyılda Tophane-i Amire ve top döküm teknolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Berkes, N. (1975). Türk düşününde Batı sorunu. Ankara: Bilgi.
• Berkes, N. (2002). Türkiye’de çağdaşlaşma. A. Kuyaş (Haz.). (2. bs.). İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat.
• Braudel, F. (1996). Uygarlıkların grameri. M. A. Kılıçbay (Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. İstanbul: Paradigma.
• Coşkun, İ. (2004). Bir imparatorluk entelektüeli olarak Ziya Gökalp, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi, 3(8): 65-75.
• Erdoğan, A. (2009). Türkiye’de yurtdışına öğrenci gönderme olgusunun sosyolojik çözümlemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı’nda hazırlanmış Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Prof. Dr. İsmail Coşkun.
• Ergün, M. (2001). Batılılaşma dönemi Osmanlı eğitim sisteminin gelişime mukayeseli bir bakış. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim: Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999) içinde, H. Y. Nuhoğlu (Der.). (89-102). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA).
• Fazlıoğlu, İ. (1996). İslam medeniyetine ilişkin bir kavram okuması: İlmu’d-dünyâ 30 Sosyoloji Dergisi, 2013/1, 3. Dizi, 26. Sayı ve ilmu’d-dîn, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2(2): 217-224.
• Findley, C. V. (1999). Ahmed Midhat Efendi Avrupa’da. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Goody, J. (2002). Batıdaki Doğu. B. M. Angılı ve İ. M. Bezgin (Çev.). Ankara: Dost Kitabevi.
• Gökalp, Z. (1973). Terbiyenin sosyal ve kültürel temelleri. R. Kardaş (Haz.). Ankara: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı.
• Günay, B. (1992). Mehmed Sadık Rıfat Paşa’nın hayatı, eserleri ve görüşleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi Anabilim Dalı’nda hazırlanmış Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Doç. Dr. M. Şükrü Hanioğlu.
• Habermas, J. (1993). “İdeoloji” olarak teknik ve bilim. Mustafa Tüzel (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi.
• Hanioğlu, M. Ş. (1985). Bir siyasal örgüt olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902). İstanbul: İletişim.
• Huff, T. E. (2008). Modern bilimin doğuşu ve yükselişi: İslam dünyası Çin ve Batı. İ. Kalaycıoğlu, E. Tağman ve A. Yetmen (Çev.). Ankara: Epos.
• İhsanoğlu, E. (1992). Tanzimat öncesi ve Tanzimat dönemi Osmanlı bilim ve eğitim anlayışı. 150. yılında Tanzimat içinde (s. 335-395). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İhsanoğlu, E. (2003). Osmanlılar ve bilim: Kaynaklar ışığında bir keşif. İstanbul: Nesil.
• Kabakcı, E. ve Adadağ, Ö. (2009). Islahtan devrime: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı-Türk siyasî düşüncesinde değişim algısı. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 14(26), 1-44.
• Kara, İ. (2005). Din ile modernleşme arasında: Çağdaş Türk düşüncesinin meseleleri, (2. bs.). İstanbul: Dergâh.
• Karal, E. Z. (1998). Selim III’ün hat-tı hümayunları –Nizamı Cedit– 1789-1807, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Karal, E. Z. (t.y.). Büyük Osmanlı tarihi. (1. cilt). İstanbul: Türk Tarih Kurumu.
• Kaygı, A. (1992). Türk düşüncesinde çağdaşlaşma. İstanbul: Gündoğan.
• Koç, Ü. (2006). XVI. yüzyıl Anadolu’sunda sanayi. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Koselleck, R. (2009). Kavramlar tarihi. A. Dirim (Çev). İstanbul: İletişim.
• Mardin, Ş. (1990). Siyasal ve sosyal bilimler: Makaleler II. M. Türköne ve T. Önder (Der.). İstanbul: İletişim.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlüğü, O. Akınhay ve D. Kömürcü (Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
• Mustafa Sami Efendi (1996). Avrupa risalesi. R. Demir (Haz.). Ankara: Gündoğan.
• Needham, J. (1979). The grand titration: Science and society in East and West. Toronto: University of Toronto.
• Needham, J. (1983). Doğunun bilgisi batının bilimi. A. N. Acar ve ark. (Der.). Erdoğan / Tanzimat Döneminde Modern Bilim Algısı 31 Ankara: Şafak Matbaası.
• Nelson, B. (1981). On the roads to modernity: Conscience, science, and civilization. T. E. Huff (Ed.). Totowa, New Jersey: Rowman and Littlefield.
• Öğütle, V. S. ve Balkız, B. (2010). Bilim sosyolojisi üzerine bazı tespitler ve günden önerileri. Bilim sosyolojisi incelemeleri: Temel yaklaşımlar, kavramlar ve tartışmalar. V. S. Öğütle ve B. Balkız (Ed.). Ankara: Doğu Batı.
• Rıza Tahsin (1991). Tıp fakültesi tarihçesi (Mir’at-ı mektebi tıbbiye). A. Kazancıgil (Haz.). İstanbul: Özel.
• Rodinson, M. (1969). İslamiyet ve kapitalizm. O. Suda (Çev.). İstanbul: Gün.
• Somel, S. A. (2010). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839-1908) İslamlaşma, otokrasi ve disiplin. O. Yener (Çev.). İstanbul: İletişim.
• Sunar, L. (2012). Marx ve Weber’de Doğu toplumları. İstanbul: Ayrıntı.
• Şemseddin Sâmi (2001). Kamûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı.
• Turan, F. (Çev.). (2009). Seyahatname-i Londra: Tanzimat bürokratının modern sanayi toplumuna bakışı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Turhan, M. (2002). Kültür değişmeleri: Sosyal psikoloji bakımından bir tetkik. (4. bs.). İstanbul: Çamlıca.
• Turner, B. S. (1991). Max Weber ve İslam. Y. Aktay (Çev.). Ankara: Vadi.
• Ülken, H. Z. (2005). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi. İstanbul: Ülken.
• Weber, M. (1997). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu. İstanbul: Hil.
• Whitfield, P. (2008). Batı biliminde dönüm noktaları: Tarih öncesi dönemlerden atom çağına. İstanbul: Küre.
• Yakuboğlu, K. (2006). Osmanlı medrese eğitimi ve felsefesi. İstanbul: Gökkubbe.