Çok Yönlü Bir Hattat: Zeynu’l-Abidin b. Muhammed el-Kâtib el-Şirazî ve Eserleri

Yıl 2022, , 203 - 241, 28.06.2022

Masoumeh Mohammadinezhad

https://doi.org/10.26650/sty.2022.1065531

Öz

Zeynu’l-Abidin b. Muhammed el-Kâtib el-Şirazî, 15.yüzyılın ikinci yarısında İran
coğrafyasında yaşamış, hattat, müzehhip ve mücellit olarak eserler vermiş olan
çok yönlü bir sanatçıdır. Değişik koleksiyonlarda bulunan, onun istinsah ettiği
857/1453 ile 902/1496-1497 yılları arasına tarihli, on bir adet el yazması eser
bilinmektedir. Aktif bir hattat olarak, aklam-ı sitte hatlarının yanı sıra, nesta’lik
hatla eserler veren Zeynu’l-Abidin, araştırmalarda yeterince yer almamış bir
isimdir. Onun istinsah ettiği günümüze ulaşan eserler, hattatın muhtemelen
önce Şiraz’da ve daha sonra Tebriz’de çalışmış olabileceğini düşündürmektedir.
Bu makalede, Zeynu’l-Abidin tarafından istinsah edilmiş olan on bir el yazmasının
hat, tezhip ve cilt üslupları incelenip, değerlendirilecektir. Sanatçının istinsah ettiği
863/1459 tarihli Külliyat-ı ‘İmâd (TİEM, no.2030) ile 865/1460 tarihli Divan-ı Nizârî-i
Kuhistanî (Çorum, HPYEK, no.1955) nüshalarının ketebelerindeki notlardan, onun
bu eserlerin temize çekilmesinin yanı sıra tezhiplenmesi ve ciltlenmesinden de
sorumlu olduğu anlaşılmaktadır. Bu iki el yazmasının tezhiplerinin, onun istinsah
ettiği bazı eserlerin tezhipleriyle benzerlik taşıması da hattatın dönemin başka
eserlerinin tezhiplenmesinde de görev aldığını düşündürmektedir. Ayrıca, onun
hazırladığı Külliyat-ı ‘İmâd (TİEM, no.2030) adlı eserin üstün kalitedeki sanatlı
cildi, hattatın usta bir mücellit olduğunu gösterdiği gibi, dönemin bazı başka
eserlerinin ciltlerini de yapmış olabileceği kanısını uyandırmaktadır. Dolayısıyla
Zeynu’l-Abidin Muhammed el-Kâtib’in, Timurlu, Karakoyunlu ve Akkoyunlu
Türkmenleri dönemlerinde eserler veren ve Şiraz’a özgü çok yönlü kitap sanatları
geleneği içinde yetişmiş parlak sanatçılardan biri olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zeynu’l-Abidin b. Muhammed el-Kâtib el-Şirazi, tezhip, hat, cilt, Türkmen kitap sanatları

Teşekkür

Bu makaleyi okuyup, yorumlayan ve düzeltmelerde yardım eden sevgili Lale Uluç ve Banu Mahir hocalarıma çok teşekkür ederim

An Accomplished Scribe: Zayn al-‘Abidin b. Muhammad al-Katib al-Shirazi and His Works

Öz

Zayn al-‘Abidin b. Muhammad al-Katib al-Shirazi was an accomplished book
artist who was active in the second half of the fifteenth century in Iran. Eleven
manuscripts that were signed by him, located in different collections around
the world, are known of. The illumination, calligraphy, and bindings of all these
manuscripts will be evaluated in this article. The colophons of two manuscripts,
Külliyat-I ‘İmâd (TİEM, no. 2030) dated 863/1459 and Divan-ı Nizârî-i Kuhistanî
(Çorum, HPYEK, no. 1955) dated 865/1460, which he transcribed, state that Zayn al-‘Abidin b. Muhammad al-Katib was responsible for both their illumination and binding. A detailed comparison
of the illuminations in these two manuscripts with other manuscripts signed by him suggests that the illumination
of some of the other manuscripts may also have been his work. The high quality of the binding of his signed work,
Külliyat-ı ‘İmâd (TİEM, no.2030), from the middle of the fifteenth century, shows that he was a master bookbinder who
must have produced some other bindings during the Aqqoyunlu period as well. His calligraphy style demonstrates
his mastery as a scribe of Shiraz origin. Zayn al-‘Abidin b. Muhammad al-Katib al-Shirazi, who worked for Timurid,
Qaraqoyunlu, and Aqqoyunlu patrons, can be seen to have been an accomplished artist in the field of the arts of
the book in the second half of the fifteenth century.

Anahtar Kelimeler

Zayn al-‘Abidin b. Muhammad al-Katib al-Shirazi, Illumination, Calligraphy, Bookbinding, Turkman arts of the book

Kaynakça

• Aga-oglu, Mehmet. Persian Bookbinding in the Fifteenth Century, Michigan: Ann Arbor University of Michigan Press, 1935. google scholar
• Arberry, A. J. M. Minovi ve E. Blochet. The Chester Beatty Library, A Catalogue of the Persian Manuscripts and Miniatures. Volume I, MSS. 101-150. Edited by the late J. V. S. Wilkinson. Dublin: Hodges, Figgis & Co. Ltd, 1959. google scholar
• Arberry, A. J. The Koran Illuminated; A Handlist of the Korans in the Chester Beatty Library. Dublin: Hodges, Figgis & Co. Ltd, 1967. google scholar
• Atılgan, Sevay Okay. Karakoyunlu Türkmen Minyatürleri. Yayımlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2000. google scholar
• Ateş, Ahmed. İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1968. google scholar
• Beyanî, Mehdi. Âsâr ve Ehval-I Hoşnevisan, Tahran: İntişarat-ı İlmî, 1984 (1363hş). google scholar
• Blair, Sheila. Islamic Calligraphy. Edinburgh University Press, 2006. google scholar
• Browne, Edward. The Tarikh-ı-Guzıda (Hamdu’llah Mustawfi-i-Qazwini). London: Brill, 1910. google scholar
• Çağman, Filiz. “The Miniatures of the Divan-ı Hüseyni and the Influence of their Style”, Fifth International Congress ofTurkish Art. Ed. G. Feher. Budapeşte, 1978, s. 231-259. google scholar
• Çetin, Nihad M. “Yakut Musta’simî.” İslam Ansiklopedisi. XIII. İstanbul: Kultur ve Turizm Bakanlığı, 1993, 352-357. google scholar
• Dirayetî, Mustafa. Fehrestgân-ı Nüshehâ-yı Hatti-i İran. Tahran: Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-i Milli-i Cumhûrî-i İslâmî-i İran, 2011 (1390ş). google scholar
• Fezâilî, Habîbullah. Atlas-i Hat. İsfahan, 1971 (1350ş). google scholar
• Hândmir. Tarih-i Habibü’-Siyer. Hazırlayan: Debîr Siyâkî. Tahran: intişarat-i Hayyâm, 2001 (1380hş). google scholar
• Hüseyni, Seyid Muhammed Taki. Nuruosmaniye Kütüphanesi’nin Farsça Yazmalar Kataloğu, Tahran: Sâzmân-i İrtibâtât-i İslâmi, 2015 (1394ş). google scholar
• Karatay, Fehmi Erdem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu, İstanbul, 1961. google scholar
• Kazvini, Mir Yahya. Lübbü’t-tevârîh. Hazırlayan: Mir Haşim Mühaddis, Tahran: Encümen-I Âsâr ve Mefâhir-I Ferhengî, 2007 (1386hş). google scholar
• Kuşa, Kifayet. “Bahş-ı Ahval-ı Hattatan ve Nakaşan az kitab-ı Cevahirü’l-Ahbar.” Nâme-yi Baharistan 15, (2009/1388hş): 107-120. google scholar
• Mohammadinezhad, Masoumeh (Mercan Muhammedi). Akkoyunlu Türkmen Sultanı Halil’in Kitap Sanatı Hamiliği, yayınlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2021. google scholar
• Simon Rettig, La Production Manuscrite a Chiraz Sous Les AqQoyyunlu Entre 1467 et 1503, yayımlanmamış doktora tezi, 2 Cilt, UniversiteAix-Marseille, 2011. google scholar
• Simon Rettig, “Shaping the Word of God: Visual Codifications of the Qur’an between 1000 and 1700”, The Art of the Qur’an: Treasures from the Museum of Turkish and Islamic Arts, Masumeh Farhad ve Simon Rettig, Washington D.C., Arthur M. Sackler Gallery, 2016, s. 76-97. google scholar
• Raby, Julian- Zeren Tanındı, Turkish Bookbinding in the 15th Century, ed. Tim Stanley, London: 1993. google scholar
• Roxburgh, David J. The Persian Album, 1400-1600: From Dispersal to Collection, New Haven ve Londra: Yale UniversityPress, 2005. google scholar
• Roxburgh, David J. “Many a Wish Has TurnedtoDust: Pir BudaqAndtheFormation of TurkmenArts of theBook.” Envisioning Islamic Art and Architecture; Essays in Honor of Renata Holod. ed. David J. Roxburgh, Leiden: Brill: 2014, 175-222. google scholar
• Rûmlû, Hasan. Ahsenü’t-Tevârîh, Hazırlayan: Abdul Hüseyin Navayi, Tahran: Bongâh-ı Tercüme ve Neşr-ı Kitab, 1970 (1349). google scholar
• Soucek, Priscilla. Illustrated Manuscripts of Nizami’s Khamse: 1386-1382, yayımlanmamış doktora tezi, New York University, 1971. google scholar
• Soucek, Priscilla. “TheArts of Calligraphy.” The Arts of the Book in Central Asia, General editor: Basil Gray, London: UNESCO, 1979, 7-34. google scholar
• Stanley, Tim. “The Rise of the Laquer Binding.” Hunt for Paradise: Court Arts of Safavid Iran 1501-76, ed. Jon Thompson and Sheila Canby, New York: Asia Society Museum, 2003, s. 185-201. google scholar
• Sümer, Faruk. “Akkoyunlular.” Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu ve Adil Şen, Ankara: 2003, 270-274. google scholar
• Tihrânî, AbuBakr. Kitâb-i Diyârbakriyya; Ak-Koyunlu Tarihi. 2 cilt. Yayınlayanlar: Necati Lugal& Faruk Sümer. Giriş ve Notlar: Faruk Sümer. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1993. google scholar
• Uluç, Lale. Turkmen Governers, Shiraz Artists and Ottoman Collectors. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006. google scholar
• Yoltar, Ayşin. “An Accomplished Artist of the Book at the Ottoman Court: 1515-1530.” M. Uğur Derman 65 Yaş Armağanı. Ed. I. C. Schick, İstanbul: Sabancı Üniversitesi, 2001, 603-616. google scholar
• Yoltar, Ayşin. “Following the Path of a Nakkash from the Akkoyunlu to the Ottoman Court”, Artibus Asiae 67, No. 1, (2006), 147-172. google scholar
• Wright, Elaine. The Look of the Book, Manuscript Production in Shiraz, 1303-1452. Seattle: University of Washington Press, 2013. google scholar