Ayasofya’da Komnenos Mozaiği: Tarihi ve İkonolojisi Üzerine

Yıl 2023, , 233 - 248, 26.06.2023

Yavuz Erdihan

https://doi.org/10.26650/sty.2023.1246461

Öz

Bu çalışma yeni belgeler ışığında Ayasofya’nın güney galerisindeki Komnenos Mozaiği’nin tarihi ve ikonografisi üzerine odaklanmaktadır. Genel olarak 1122 civarına tarihlenen mozaikte; Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos, İmparatoriçe Irene ve oğulları Müşterek İmparator Aleksios, Meryem ve Çocuk İsa’nın iki yanında betimlenmiştir. Mozaiğin tarihlenmesi Aleksios Komnenos’un 1122’de müşterek imparator ilan edildiğinin kabulüne dayanır. İmparator II. Ioannes Komnenos’un elindeki para kesesi ile betimlenmesi nedeniyle de mozaik ikonografik olarak Ayasofya’ya yapılan bir mali destekle ilişkili olarak yorumlanmıştır. Bununla birlikte, belgeler Aleksios Komnenos’un aslında 1119’da müşterek imparator ilan edildiğini kanıtlamaktadır. Aynı zamanda İmparator II. Ioannes Komnenos’un iktidarı döneminde Ayasofya’ya mali destek sağladığına ilişkin kanıt da yoktur. Bu saptamalar mozaiğin tarihi ve ikonografisinin yeniden sorgulanmasını gerekli kılmaktadır. Çalışmamız bu bağlamda mozaiğin tarihi ve ikonografisine ilişkin yeni görüşleri tartışmaya açmaktadır. Tarihsel kayıtlar ve ikonografik detaylar mozaiğin bir mali destekle ilişkili değil, İmparator II. Ioannes Komnenos’un hanedan politikası ve bunun sonucu Aleksios Komnenos’un müşterek imparator olarak taç giymesiyle ilişkili olduğuna işaret etmektedir. Sonuç olarak çalışma; mozaiği Aleksios Komnenos’un müşterek imparator olarak taç giymesi töreninin görsel bir yorumu olarak değerlendirerek gerekli tarihsel ve ikonografik referansları ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Komnenos mozaiği,, Aleksios Komnenos,, Ayasofya,, İkonografi,, Bizans sanatı

A Komnenos Mosaic in Hagia Sophia: On Its Dating and Iconology

Öz

This paper presents an examination of the Komnenos mosaic in the south gallery of Hagia Sophia by focusing on its dating and iconography. The mosaic often dates to, around 1122 and depicts Byzantine Emperor John II Komnenos, Empress Irene, and their son, the co-emperor Alexios, on either side of the Mother Mary and Christ the Child. The dating is based on the coronation of Alexios, which is thought to have occurred in 1122. Byzantine scholars further argue that the mosaic shows a donation Emperor John II Komnenos made to Hagia Sophia, based on the purse held by the emperor. However, documents show the coronation date of Alexios to have actually occurred in 1119. Moreover, no historical evidence indicates Emperor John II Komnenos to have given any financial support to Hagia Sophia. When considering these facts, the study aims to offer a reexamination of the mosaic. In this context, the paper argues the mosaic to depict the coronation ceremony of Alexios Komnenos, and to be a reflection of the dynastic policy of John II Komnenos, opposing both his sister, Anna Komnena, and brother Isaac Komnenos’ claims to the throne. Consequently, this paper reveals references that tie the mosaic to this context in terms of iconology. Keywords: Komnenos mosaics, Alexios Komnenos, Hagia Sophia, iconography, Byzantine art

Kaynakça

• Anna Komnena. Alexiad, Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Dönemi’nin Tarihi, Malazgirt’in Sonrası. Çeviren Bilge Umar. İstanbul: İnkilap Kitabevi, 1996. google scholar
• Chalandon, Ferdinand. Les Comnene II, Jean II Comnene 1118-1143 et Manuel I Comnene 1143-1180. New York: B. Franklin, 1960. google scholar
• Constantine VII Porphyrogennetos. Le Livre des Ceremonies. Hazırlayan A. Vogt, Paris: Les Belles Lettres, 1935-40, IV Tome. google scholar
• Constantine Porphyrogennetos. The Book of Ceremonies. Hazırlayan Anne Moffatt ve Maxeme Tall, Byzantina Australiensia. Leiden: Brill Publications, 2012. google scholar
• Cormack, Robin. Writing in Gold:Byzantine Society and Its Icons. London: Oxford University Press, 1985. google scholar
• Cormack, Robin. “The Mother of God in the Mosaics of Hagia Sophia at Constantinople.” Mother of God: Representations of the Virgin in Byzantine Art. Hazırlayan M. Vassilaki içinde 106-123. Milano: Skira Editore, 2000. google scholar
• Du Cange, Charles du Fresne. Historia Byzantina duplici commentario illlustrata. Paris: Louis Billaine, 1680. google scholar
• Erdihan, Yavuz. “Ayasofya’da Zoe ve Komnenos Mozaikleri: Resimsel Düzenleme ve Konu Üzerine.”, Art/ Sanat 4 (2015): 15-37. google scholar
• Erdihan, Yavuz. “Bizans’ta Taht Oyunları: Komnenos Hanedanındaki Çekişmeler Bağlamında Ayasofya’daki Komnenos Mozaiği Üzerine Bir İkonolojik Yorum Denemesi.”, 22. Uluslararası Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Özet Kitabı, İstanbul, Türkiye, 24 - 26 Ekim 2018, 222. google scholar
• Erdoğan, Telat. “İmparator II. Ioannes Komnenos Dönemi Bizans Tarihi (1118-1143).” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, 2019. google scholar
• Evans, Helen C. ve Wixom, William D. The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261. New York: The Metropolitan Museum of Art, 1997. google scholar
• Eyice, Semavi. Ayasofya. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1984. google scholar
• Hendy, Michael F. Coinage and Money in the Byzantine Empire 1081-1261. Washington D.C: Dumbarton Oaks, 1969. google scholar
• Hendy, Michael F. Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Alexius I to Michael VIII (1081-1261). Washington D.C: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1999. google scholar
• Hörandner, Wolfram. Theodoros Prodromos: Historische Gedichte. Wien: Verlag d. Österr. Akad. d. Wiss., 1974. google scholar
• Ioannes Kinnamos. Ioannes Kinnamos’un Historia’sı (1118-1176). Hazırlayan Işın Demirkent, Ankara: TTK Yayınları, 2001. google scholar
• Kahler, Heinz ve Cyril Mango. HagiaSophia. London: A. Zwammer Publications, 1967. google scholar
• Kalavrezou, Ioli. “Images of the Mother: When the Virgin Mary Became Meter Theou.” Dumbarton Oaks Papers 44, (1990): 165-172. google scholar
• Kazhdan, Alexander. “Apokombion.” Oxford Dictionary of Byzantium. 1: 135-136. New York: Oxford University Press, 1991. google scholar
• Kiilerich, Bente. “Likeness and Icon: The Imperial Couples in Hagia Sophia.” Acta Ad Archaelogiam Et Artıvm Historiam Pertinentia XVIII, (2005): 175-203. google scholar
• Lau, Maximilian C.G. “John II Komnenos (1118-1143)”, Encyclopedia 2. (2022): 669-678. Erişim 5 Mart 2023. doi.org/10.3390/encyclopedia2020046. google scholar
• Linardou, Kallirroe. “Imperial Impersonations: Disquised Portraits of a Komnenian Prince and His Father.” John II Komnenos, Emperor of Byzantium: In the Shadow of Father and Son, Hazırlayan Alessandra Bucossi ve Alex Rodriguez Suarez içinde 155-182. London-New York: Routledge, 2016. google scholar
• Magdalino, Paul. TheEmpire of ManuelIKomnenos 1143-1180. New York: Cambridge University Press, 1993. google scholar
• Magdalino, Paul. “The Empire of the Komnenoi (1118-1204).” The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, Hazırlayan Jonathan Shepard içinde 627-663. Cambridge: Cambridge University Press, 2008. google scholar
• Magdalino, Paul ve Robert Nelson, “The Emperor in Byzantine Art of the Twelfth Century.” Byzantinische Forschungen 8, (1982): 123-183. google scholar
• Maguire, Henry. “Style and Ideology in Byzantine Imperial Art.”, Gesta 28: 2. (1989): 217-231. google scholar
• Niketas Khoniates. Historia : (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri). Çeviren Fikret Işıltan, Ankara: TTK Yayınları, 1995. google scholar
• Oikonomides, Nicolas. “The Significance of Some Imperial Monumental Portraits of the 10th and 11th Centuries”, Society, Culture and Politics in Byzantium, hazırlayan E. Zachariadou içinde 1-11. Aldershot: Ashgate Publications, 2005. google scholar
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Çeviren Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınevi, 2006. google scholar
• Papageorgiou, Angeliki. “The Political Ideology of John II Komnenos.” John II Komnenos, Emperor of Byzantium: In the Shadow of Father and Son, Hazırlayan Alessandra Bucossi ve Alex Rodriguez Suarez içinde 37-52. London-New York: Routledge, 2016. google scholar
• Pollick, Brian A. “Sex, Lies, and Mosaics: The Zoe Panel as a Reflection of Change in Eleventh-Century Byzantium.”, ARTiculate: Graduate Student Journal of Art History 1:1, (2012): 22-38. google scholar
• Regii Neapolitani Archivi Monumenta Edita ac Illustrata. VI. 1115-1130. Naples: Archivio di Stato di Napoli ex Regia Typographia, 1861. google scholar
• Spartharakis, Iohannis. The Portrait in Byzantine Illuminated Manuscripts. Leiden: E.J. Brill, 1976. google scholar
• Stornajolo, Cosimo. Miniature delle Omilie di Giacomo Monaco (Cod. vatic. gr. 1162) e dell’ Evangeliario Greco Urbinate (Cod. vatic. urbin. gr. 2) con Breve Prefazione e Sommaria Descrizione. Roma: Danesi Editore, 1910. google scholar
• Süryani Patrik Mihail. Süryanî Patrik Mihail’in Vakainamesi, İkinci Kısım (1042-1195). Çeviren Hrant D. Andreasyan, Ankara: Türk Tarih Kurumu’nda Yayımlanmamış Tercüme, 1944. google scholar
• Teteriatnikov, Natalia. “Hagia Sophia: The Two Portraits of the Emperors with Moneybags as a Functional Setting.” Arte Medievale, II Serie, Anno X, n. 1. (1996): 47-66. google scholar
• Varzos, Konstantinos. H^EvsakoY^a Trnv KouvnvTv (He Genealogia Ton Komnenon). Thessaloniki: Kentron Vyzantinon Ereunon, 2 Vol., 1984. google scholar
• Whittemore, Thomas. The Mosaics of St. Sophia: Third Preliminary Report Work Done in 1935-1938: The Imperial Portraits of the South Gallery. Paris: Oxford University Press, 1942. google scholar