Hazar Dönemi Sarkel Şehri, Kalesi ve Bir Kısım Arkeolojik Buluntu Örnekleri (Orta ve İç Asya Türk Sanatı Bağlantıları)

Yıl 2019, Sayı: 28, 1 - 22, 30.06.2019

J. Özlem Oktay Çerezci

Öz

Khazar Period Sarkel Ancient City, Fortress and Some Examples of Its Archaeological Findings (Their Interactions with Central And Inner Asian Turkish Art)

Öz

Hazar arkeolojisi, 1949-51 senelerinde Mikhail Artamonov tarafından yürütülen

Sarkel şehri kazılarıyla başlamıştır. Söz konusu yer Don ile Donets nehirlerinin

birleşme noktasının yaklaşık 50 km yukarısında bulunmaktadır. Artamonov’un

belirttiğine göre Sarkel şehri ve kalesi Bizanslıların maddi desteği ve danışmanlığı

ile Hazarlar tarafından inşâ edilmiştir.

Yapılan kazılarda şehirde birçok meydan tepit edilmiş, şehri çevreleyen savunma

hatlarının tuğla duvarlardan oluştuğu anlaşılmıştır. Ayrıca şehir suru dışında da

yerleşim yerlerine rastlanmıştır. Bu da göstermektedir ki muhtemelen, surla çevrelenen

şehir daha çok savaş ya da zor zamanlarda halk tarafından kullanılmıştır.

Özellikle 10. yüzyıla ait buğday ambarlarının, orak ve buğday öğütmek için

çeşitli âletlerin bulunması ziraatın oldukça yaygın olduğunu kanıtlamaktadır. Bununla

birlikte Sarkel’de üretim ziraatle sınırlı değildir; demirci ocaklarının ve

seramik atölyerinin tespit edilmiş olması zenâatte de ileri bir seviyeyi gösterir.

Söz konusu şehirde oldukça önemli bir role sahip Sarkel Kalesi, “Beyaz/Ak Kale/ Kule” ya da “Beyaz/Ak Ev” anlamına gelmektedir. Aslında söz konusu kale iki

iskân dönemine sahiptir. Birincisi garnizon, ikincisi ise tam anlamı ile “şehir”

olarak varlık göstermesidir. Sarkel birçok ticâret yolunun kesişme noktasında yer

aldığından zamanla gümrük görevini de üstlenmiştir.

Sarkel’in inşâsında kullanılan ve Bizans tuğlalarından farklı olan tuğlalar üzerinde

bir kısmı işâret, bazıları harf, simge, insan ve hayvan figürü olan, tamga niteliği

taşıyan işaretlerin önemli bir bölümü erken devir Orta ve İç Asya Türk sanatı ve

kültürüne ait bir takım özellikler barındırmaktadır. Sarkel’deki arkeolojik buluntular

oldukça fazla çeşide ve sayıya sahiptir. Keramik kaplar, çeşitli takılar, kemik

eşyalar, silâh âletleri başta olmak üzere pek çok buluntu ele geçmiştir. Bunların bir

kısmı yerel üretim bir kısmı ise ticâret, ganîmet ya da hediye olarak gelen eserlerdir.

Sarkel Kalesi’nin aynı zamanda İpek Yolu üzerinde yer alması ve Hristiyan, Yahudi,

Müslüman, Şamanist inançlara mensup topluluklar ile Saltov gibi bir takım kültürleri

bünyesinde barındırmış olması bölgedeki buluntu çeşitliliğini arttırmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hazar Dönemi Sanatı, Sarkel Kalesi, sur duvarları, keramik sanatı, kemik levhalar, tamga

Kaynakça

• Abbasoğlu, Gülşen, Bizans Dönemi’nde Kherson, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erken Hristiyanlık ve Bizans Sanatları Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 2015.
• Afanas’yev, G. E., “O Stroitel’nom Materiale i Metrologii Hazaro-Alanskih Gorodiş Basseyna Dona”, Povolskaya Arheologia, No.2, 2012, s. 29-52.
• Artamonov, M. İ., Hazar Tarihi: Türkler, Yahudiler, Ruslar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004, s. 23.
• Brook, Kevin Alan, Türk İmparatorluğu, Hazar Yahudileri, çev. İsmail Tulçalı,Nokta Kitap, İstanbul, 2005.
• Çoruhlu, Yaşar, “Osmanlılardan Önce Kuzey Karadeniz ve Doğu Avrupa’da Türk Sanatı”, Gora Halk Sanatı, Uluslararası Kalkınma ve İşbirliği Derneği Kültür Yay., İstanbul, 2007, s. 42-68.
• Fetisov, Alexander, “The “Rurikid Sign” from the B3 Church at Basarabi-Murfatlar”, Studia Patzinaka, 4.1, 2007, s. 29-44.
• Flörov, V. S. - V. E. Flörova, “Znaki na Kiripiçah Semikarakorskoy Kreposti”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (14), 2015, s. 92-115.
• Flörov, V. S., “Çetvertnıy İzmeryaemıy Priznak Hazarskih Kiripiçey-Udelnıy Ves”, Povolskaya Arheologiya, No.4 (18), 2016, s. 8-22.
• Flörov, V. S., Goroda i Zamki Hazarskogo Kaganata. Arheologiçeskaya Real’nost’. M.:Mostı Kul’turı, 2010.
• Flörov, V. S., Rannesrednevekovıe Yurtobraznıe Jilişa Vostoçnoy Evropı, Institut Rossisykoy Akademii Nauk, Moskva, 1996.
• Flörova, V. E., Graffiti Hazarii, Moskva 1997.
• Flörova, V. E., “Kostyanıe Detali Lukov, Kolçanov i Naluçiy Beloy Beji, Stepi Evropı v Epohu Srednevekov’ya”, Trudı po Arheologii, Donetsk, 2000, s.101-116.
• Flörova, V. E., Obrazı, Syujeti Mifologii Hazarii, Evreyskiy Universitet v Moskve, Moskva, 2001.
• Garam, Éva, Das Awarenzeitliche Gräberfeld von Tiszafüred (Cemeteries of the Avar Period) (567-829) in Hungary, Vol.3, Akadémiai Kiadó, Budapest, 1995.
• Gömeç, Saadettin, “Kırım Bölgesinde İlk Türkleşme Bölgeleri”, Turkish Studies, Vol.4/3, 2009, s.1013-1023.
• Görgünay, Neriman, Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri, TTK Basımevi, Ankara, 2002.
• Güllüdağ, Nesrin, “Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C.3, S. 6, Ocak 2015, s.132-150.
• Hoppal, Mihaly, Şamanlar ve Semboller: Kaya Resmi ve Göstergebilim, çev.Fatih Sel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2012.
• İbekeyeva, Saule, Göktürk Devri Kaya Resimleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2015.
• Kalinina, T. M. -V.S. Flörov-V.Ya., Petruhin, Hazaria v Krosskul’turom Prostranstve, Rukopisanie Pamyatniki Drevney Rusi, Moskva, 2014.
• Karatay, Osman “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Şarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269, Nisan 2010, s.69-108.
• Komar, Aleksey V., “Poyasnıe Naborı IX-X.vv. s “Mifologiçeskimi” Syujetami”, Between Byzantium and the Steppe, Archaeological and Historical Studies in Honour of Csanád Bálint on the Occasion of his 70th Birthday, Institute of Archaeology Research Centre for the Humanities Hungarian Academiy of Sciences, Budapest, 2016, s. 545-556.
• Kononov, Andrey Nikolayeviç, “Türk Lehçelerinde Renk Adlarının Semantiği”, çev. Reshide Adzhumerova ve Emine Atmaca, Gazi Türkiyat Dergisi, Güz 2015/17, s. 185-204.
• Kubarev, Gleb V., Kul’tura Drevnıh Tyurok Altaya (po Materialam Pamyatnikov), Akademiya Nauk Sibirskoe Otdelineie İnstitut Arheologii i Etnografii, Novosibirsk, 2005.
• Kurat, Akdes Nimet, IV.-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara, 1972.
• Murad Eldarov, İslamiyet’in Hazarlar Arasında Yayılması, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 2006.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi : Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, TTK, Ankara, 1988.
• Oktay Çerezci, J. Özlem, “Hazar Dönemi’ne ait Kemik Objeler Üzerindeki Tasvirler Üzerine Bir Değerlendirme”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 02-05 Kasım 2016, C.1, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2017, s. 441-454.
• Oktay, J. Özlem, VI-IX. Yüzyıllarda Orta ve İç Asya’da Maden Sanatı: Göktürk Devri, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2013.
• Pletneva, S. A., Oçerki Hazarskoy Arheologii, Mostı Kul’turı, Moskva, 1999.
• Rogozhinskii, Alexei E. – Sergey A . Yatsenko, “The Ancient Tamga-Signs of South East Kazakhstan and their Owners: The Route from East to West in the 2nd Century BCE – 2nd Century CE”, The Silk Road, 13, 2015, s. 109-125.
• Studzitskaya, S. V., “Tema Kosmiçeskoy Ohotı i Obraz Fantastiçeskogo Zverya i İzobrazitel’nıh Pamyatnikah Okunevskoy Kul’turı”, Okunevskiy Sbornik Kul’tura. Antropologiya, Spb., 1997, s. 251-262.
• Taşağıl, Ahmet, “Hazarlar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul, 1998, s.117-120.