Turkish-Islamic Period Tombstones in Malatya Archeology and Ethnography Museums

Yıl 2020, Sayı: 29, 307 - 369, 30.06.2020

Sahure Yariş

Öz

Tombstones are at the top of the most damaged works in the development process of cities. These works either disappear over time or are fallen into ruins due to indifference. In this study; a total of 39 tombstones in the Malatya Archeology and Ethnography Museums were evaluated by documenting with regards to art history. The stones, chronologically introduced, are divided into two main groups in terms of form as square and rectangular sectioned. Decoration programs were reviewed in detail. During the introduction of the motifs, the iconographic development of the motif was primarily emphasized. These works, with their aesthetic appearances, involving the deceased’s identification, family, occupation, title, names, nicknames, causes of death, diseases, wishes from the Almighty, requests from the people, and significant information on beliefs, were reviewed individually and a general evaluation was conducted. The study states where the tombstones, whose place in Turkish-Islamic art was emphasized, were brought from to the museums. These works are crucial in terms of cultural and artistic diversity both in the period of their production and also by means of representing the regional belonging.

Anahtar Kelimeler

Malatya, Museum, Tombstone, Form, Decoration

Malatya Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzelerinde Bulunan Türk- İslam Dönemi Mezar Taşları

Öz

Mezar taşları, kentlerin gelişim sürecinde en çok zarar gören eserlerin başında yer almaktadır. Bu eserler zamanla ya kaybolup gitmekte ya da ilgisizlik nedeniyle tahrip olmaktadır. Çalışmada; Malatya Arkeoloji ve Etnoğrafya Müzeleri’nde bulunan toplam 39 adet mezar taşı, sanat tarihi açısından belgelenerek değerlendirilmiştir. Kronolojik olarak tanıtılan taşlar, form bakımından kare ve dikdörtgen kesitli olarak iki ana gruba ayrılmaktadır. Süsleme programları ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Motifler tanıtılırken önce motifin ikonografik gelişimi üzerinde durulmuştur. Estetik görünümleri ile mezarda yatanın kimliğini, sülâlesini, mesleğini unvanını, kullanılan isimleri, lakapları, ölüm sebeplerini, hastalıkları, yaratandan ve insanlardan istenilen isteklerini anlatması ve inanışlarla ilgili önemli bilgilerin yer aldığı bu eserler, ayrı ayrı ele alınıp genel bir değerlendirme yapılmıştır. Türk – İslam sanatı içerisindeki yeri üzerine durulmuş olan mezar taşlarının müzelere nereden getirildiği belirtilmiştir. Bu eserler; kültürel, sanatsal çeşitliliği bakımından hem yapıldıkları dönem içerisinde hem de bulundukları bölgenin aidiyetini temsil etmesi açısından son derece önemli eserlerdir.

Anahtar Kelimeler

Malatya, Müze, Mezar taşı, Form, Süsleme

Kaynakça

• Arseven, Celal Esad, “Palmet”, Sanat Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul, 1994, s. 1587.
• Arseven, Celal Esat, Türk Sanat Tarihi, MEB Yayınları İstanbul, 1954.
• Aslan, Aslı Sağıroğlu, Kayseri Zamantı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kayseri, 2005.
• Atasoy, Sümer, İstanbul Arkeoloji Müzelerindeki Bronz Kandiller Katalogu, İstanbul, 1972.
• Bacque, Jean- Louis, “Osmanlı Mezarlıklarının İncelenmesi: Yöntemler ve Geleceğe Dönük Düşünceler”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri I, Ankara, 1996, s. 135-158.
• Baş, Gülsen, “Mardin’de Türk Dönemine Ait Bilinmeyen Bir Mezar ve Mezar Taşları”, Bilig, S.61, Ankara, 2012, s. 31-46.
• Başaran, Cevat, “Anadolu Roma Çağı Lotus-Palmet Örgesinde Tip Gelişimi”, Türk Arkeoloji Dergisi, S. 28, Ankara, 1989, s. 53-72.
• Belli, Oktay, “Türkler’de Taş Heykeller ve Balballar”, Türkler Ansiklopedisi, C.3, Ankara, 2002, s. 910-914.
• Biçici, H. Kâmil, “İznik Müzesindeki Kandil ve Şamdan Motifli Mezar Taşları”, Turkish Studies, C.7, S.3, Ankara, 2012, s. 637-661.
• Biçici, H. Kamil, “Tire Müzesi’nde Bulunan Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler (XVIII-XX. yy.)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.50, Ankara, 2009, s.109-150.
• Bozkur, Nebi t, “Mezarlık” mad., TDV İslam Ansiklopedisi, C. 29, 2004, s.519-522.
• Çal, Halit, “İstanbul Eyüp’teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler (28-30 Mayıs), İstanbul, 2000, s. 206-255.
• Çal, Halit, “Malatya Kırklar Mezarlığındaki Mezar- Mezar Taşı Tipleri”, Milli Folklor Dergisi, S. 115, 2017, s. 63-78. Daş, Ertan – Çakmak, Şakir, Karşıyaka’nın Taş Çiçekleri, Yetişkin Kültür Yayımlar, İzmir, 2013.
• Daş, Ertan, “Mezar Taşlarında Svastika ve Çarkıfelek Sembollerinin Kökeni ve Anlamı”, I. Uluslararası Türk- İslam Mezar Taşıları Kongresi, Aydın, 2018, s. 199-206.
• Daş, Ertan, İzmire’de Taş Çiçekler (Kemeraltı Hazirelerindeki Mezar Taşları), İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı, İzmir, 2012.
• Derman, Uğur, “Mezar Kitabelerinde Yazı Sanatımız”, Turing Otomobil Kurumu Belleteni, S.49\328, İstanbul, 1975, s.36-47.
• Erker, Selahattin, "Kitabelerde (Ebcet) Hesabının Rolü", Vakıflar Dergisi, C.3, Ankara, 1996, s.17-26.
• Ertaş, Zafer, “Antalya Bölgesi Bir Grup Mezar Taşı Üzerindeki Yorumlar”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.12, İstanbul, 1983, s.21-34.
• Eyice, Semavi, “XVIII. Yüzyılda Türk Sanatı ve Türk Mimarisinde Avrupa Neo Klasik Üslubu”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.9-10, İstanbul, 1981, s. 163-190.
• Gültekin, R. Eser, “Türklerde Bereket Sembolü Olarak Kullanılan Meyve Motifleri ve Mimaride Değerlendirilmesi”, Turkish Studies, C.3, S.5, Ankara, 2008, s.9-31.
• Gündoğdu, Hamza, “İkonografik Açıdan Türk Sanatında Rûmî ve Palmetler”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Ankara, 1993, s. 199-201.
• Haseki, Metin, Plastik Açıdan Türk Mezar Taşları, Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul, 1984.
• İşli, H. Necdet, Osmanlı Serpuşları, İstanbul, Avrupa Kültür Başkenti, Ebru Maatbacılık, İstanbul, 2009.
• Kalfazade, Selda – Ertuğrul, Özkan, “Kandil ve Kandilin Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.2, S.5, İstanbul, 1989, s. 23-34.
• Karamağaralı, Beyhan, Ahlat Mezartaşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992. Karkmaz, Esat, Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü, Anahtar Kitaplar Yayınları, İstanbul, 2003.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, “Khazarlar’ın Kazak ve Borçalı Boylarından Oluşan Karapapaklar’da İnsan Heykelli Kabirtaşları Yapma Geleneği”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, C.1, Ankara, 1996, s. 285-298.
• Kurtişoğlu, Gülay Apa, “Sadelikten Gösterişe Edirne Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C.8, S. 16, Edirne, 2018, s. 32-56.
• Kuru, Alev Çakmakoğlu, "Orta Asya Türk Sanatında Palmet ve Lale Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme", Belleten, C.61, 1997, s. 4-37.
• Kutlu, Hüseyin, Kaybolan Medeniyetimiz Hekimoğlu Ali Paşa Camii Haziresi‘ndeki Tarihi Mezar Taşları, Biksad Yayınevi, İstanbul, 2005.
• Laqueur, Hans Peter, "Osmanlı Mezar Taşlarının Süslemesinde Bitkisel Motifler", Suud Kemal Yetkin’e Armağan, Hacettepe Üniversitesi Armağan Dizisi:1, Ankara, 1984, s. 263-273.