Hacı Selim Ağa’nın Kitaplarından 1386 Tarihli Bir Mesnevî: Kitap Sever Bürokratlar ve Aileler

Yıl 2022, Sayı: 31, 455 - 488, 28.06.2022

Zeren Tanındı

Öz

Türkiye müze ve kütüphanelerindeki el yazmalarla ilgili çalışmalar 12.-14. yüzyıllarlar boyunca Anadolu’da kurulan devletlerin, daha sonra Osmanlı sultanları ve devlet adamlarının sanatlı kitap biriktirme meraklarının öğrenilmesine yol açtı. Hacı Selim Ağa da bir devlet adamıydı ve 18. yüzyılın ilk yarısında yetişmiş seçkin bir kişi, reisülküttap Mustafa Efendi’nin manevi evlâdıydı. Mustafa Efendi’nin oğlu Âşir Efendi babasının vasiyeti gereği zarif bir kütüphane binası yaptırmıştı. Torun Hafid Efendi de kitap biriktirme meraklısıydı. Böyle bir çevrede yetişen Hacı Selim Ağa da içinde sanatlı kitapların da olduğu kitaplarını Üsküdar’da tesis ettiği kütüphaneye vakfetti. 1386 tarihli Mevlânâ’nın Mesnevîsi de bunlardan biridir. Kitabın tezhiplerinin tasarım özelliği bir yüksek lisans tezine konu olmuştu; fakat kitabın hayat hikâyesi araştırılmamıştı. Makalede bu husus üzerine yoğunlaşıldı. Zira kitabın geçirdiği son onarımda meydana çıkarılan bir mühür ve bir kayıt eserin hayat hikâyesini aydınlatan önemli bir bulgu olarak öne çıktı. Hattatın çalışmasının bu kitapla sınırlı olmadığını da başka kitapların ketebeleri kanıtladı. Kitabın muhtemel ilk sahibi ve varislerinin kimliği açıkça belli olmuyordu ama ailenin varisinin sahip olduğu bir kitabın ilk ve son yapraklarındaki kayıtların okunması aile hakkında ipuçları verdi. Nadide kitabın üstat bir elden çıkan tezhiplerinin üslubu tekrar incelendiğinde ise sanatçının takipçisinin olduğu ve onun üslubunun yankılarının 15. yüzyılın başlarına kadar sürdüğü anlaşıldı. Hacı Selim Ağa’nın bu kitabı ve makalede tartışılan diğer kitaplar, 14. yüzyıl sonlarıyla erken 15. yüzyılda yüksek kültürlü seçkinlerin sanatlı kitap biriktirme kültürünü, onların meraklarının ürünlerini göz önüne getirdi; bilinenleri zenginleştirdi.

Anahtar Kelimeler

Mesnevî, Selim Ağa, Müstencid, mühür, kütüphane

A Mathnavî dated 1386 among the Manucripts of Hacı Selim Ağa: Bibliophile Bureaucrats and Families

Öz

Research on manuscripts preserved in Turkish museums and libraries have extanded our knowledge of bibliophiles in the states eatablished in Anatolia between the 12th and 14th centuries, and subsequently in the Ottoman Empire, where Ottoman sultans and statesmen collected artistic manuscripts. One Ottoman bibliophile was Hacı Selim Ağa, a statesman and member of the elite in the first half of the 18th century who was adopted son of the reisülküttap (the head of court scribes) Mustafa Efendi. The latter’s biological son, Ȃşir Efendi, commissioned an elegant library building followinghis father’s last wishes, and his grandson Hafid Efendi was also a bibliophile. Hacı Selim Ağa, founded a library in the district of Üsküdar and endowed it with his collection of books, which included illuminated manuscripts. One of these was a copy of Mavlânâ Jalâl al-Dîn Rûmî’s Mathnavî, dating from 1386. The design of the manuscript’s illumination has been the subject of a master’s thesis; the manuscript’s life story, which has so far not been researched, is the focus of this paper. A seal impression and an annotation revealed in the course of the latest repairs to the manuscript were important findings that shed new light on its life story. Colophons in manuscripts provide evidence of other works by the same calligrapher. Although the identities of the first owner and their heirs are not completely clear from these findings, annotations on the first and last leaves of a manuscript owned by a descendant have offered valuable clues about the family. Upon reexamining the illumination of the Mathnavî in question, which was the work of a master artist, it became evident that other artists also emulatedhis style, which continued to be influential into the early 15th century. This book, belonging to Hacı Selim Ağa, and other books discussed in the article have made significant contributions to our knowledge of book collecting among cultured intellectuals during the late 14th and early 15th centuries.

Anahtar Kelimeler

Mathnavî, Selim Ağa, Mustanjid, seal, library

Kaynakça

• Adamova, T. Ada. Persian Painting and Drawing of the 15th-19th Centuries from the Ermitage Museum. Saint-Petersburg: Ermitage Museum, 1996. google scholar
• Aka, İsmail. Timur ve Devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. google scholar
• Aktan, Ali. “Memlûklerden Sultan Kalavun ve Hanedanı.” Türk Tarih Kurumu. Belleten LIX/226 (1995): 605-620. google scholar
• Artan, Tülay. “El Yazmaları Işığında Bir Çevre ve Çehre Eskizi: Kadızâdeliler, Müceddidiler ve Damad İbrahim Paşa (1730).” Müteferrika 50 (2016): 51-143. google scholar
• Artan, Tülay. “18. Yüzyıl Başında Osmanlı Bilgi Üretimi ve Dağılımı: Yazma Eser Koleksiyonları ve Koleksiyonerler Arasında Şehit Ali Paşa’nın Yeri.” Müteferrika 58/2 (2020): 5-40. google scholar
• Atbaş, Zeynep. “Topkapı Sarayı Müzesi III. Ahmed Kütüphanesi’ne Kayıtlı Kitaplardaki Mühür ve Mülkiyet Kayıtları/Stamps and Ownership Records on Books in the Ahmed III Collection of the Topkapı Palace Museum Library.” ICTA: 16th International Congress of Turkish Art/16.Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, 3-5 October/Ekim 2019. Bildiriler, hazırlayan Serpil Bağcı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2023 (baskıda) google scholar
• Aziz b. Erdeşir-i Esterâbâdî. Bezm u Rezm. Eğlence ve Savaş. Çeviren Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. google scholar
• Bağcı, Serpil. “Resimlerin Anlattığı İskendernâme: Üç Musavver Osmanlı Nüshası.” İskendernâme. İnceleme-Tenkitli Metin. Ahmedî, 2 cilt, hazırlayan Robert Dankoff içinde 85-122. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2020. google scholar
• Serpil Bağcı. “Sözden Surete-Suretten Söze: Edirneli Bir İskendernâme.” Zeren Tanındı Armağanı: İslam Dünyasında Kitap Sanatı ve Kültürü/Zeren Tanındı Festschrift: Art and Culture of Books in the Islamic World, hazırlayan Aslıhan Erkmen ve Şebnem Tamcan Parladır içinde 127-141. İstanbul: Lale Yayıncılık, baskıda. google scholar
• Baydar, Nil. “Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Turhan Valide Koleksiyonundaki Sultan II. Mehmed’e İthaf Edilen Yazma Kitaplar: Kodikolojik Bir İnceleme.” ICTA: 16th International Congress of Turkish Art/16.Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, 3-5 October/Ekim 2019. Bildiriler, hazırlayan Serpil Bağcı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2023, (baskıda) google scholar
• Baykal, İsmail. “Hazine-i Hümayun ile Bağdad Köşkü ve Revan Odası Saray Kütüphaneleri Hakkında iki Hattı Hümayun.” Tarih Vesikaları 9/II (1942): 188-191. google scholar
• Behrens-Abouseif, Doris. The Book in Mamluk Egypt and Syria (1250-1517). Scribes, Libraries and Market. Leiden ve Boston: Brill, 2018. google scholar
• Çığ, Kemal. “Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki Minyatürlü Kitapların Kataloğu.” Şarkiyat Mecmuası III (1958): 50-90. google scholar
• Demircan Aksoy, Zeynep. “XIV. Yüzyıl Anadolu Türk Tezhip Sanatı Tasarımları.” Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, 2011. google scholar
• Duda, Dorothea. Die illuminierten Handschriften und Inkunabeln Österreichischen Nationalbibliothek. Islamische Handschriften I. Persiche Handscriften. Text und Tafelband. Wien: Österreichischen Akademie der Wissenchaften, 1983. google scholar
• Eyice, Semavi. “Âşir Efendi Kütüphanesi: Mimari.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 4: 8-9. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991. google scholar
• Erünsal, E. İsmail. “Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 14: 498. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996. google scholar
• Erünsal E. İsmail. Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008. google scholar
• Erünsal E. İsmail. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu. İstanbul: Timaş, 2015. google scholar
• Fleischer, Cornell H. ve Kaya Şahin. “On the Works of a Historical Nature in the Bayezid II Library Inventory,” Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/03-1503/04) 1, hazırlayan Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer, içinde 569-596. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbâkî. Mevlânâ Müzesi Yazmalar Kataloğu. 4 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1967-1974. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbâkî Mevlânâ Müzesi Müzelik Yazma Kitaplar Kataloğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003. google scholar
• Jackson, Cailah. IslamicManuscripts of LateMedievalRûm. 1270s-1370s. Productions, Patronage and the Arts of the Book. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020. google scholar
• Jackson, Cailah. “The 1373 Masnavı of Tâj al-Dîn Shaykh Husayn Bey.” Journal of the RoyalAsiatic Society 31/2 (2021): 195-217. google scholar
• James, David. Qur’ans of the Mamlûks. London: Alexandria Press, 1988. google scholar
• James, David. After Timur: Qur’ans of the 15th and 16th Centuries. London: The Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press, 1992. google scholar
• Karatay, F. Ethem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi, 1961. google scholar
• Korkmaz, Hasan. “Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Mesnevî’lerin Bezeme Özellikleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008. google scholar
• Kundak, Ali Nihat. “An Ottoman Album of Drawings Including European Engravings (TSM, H. 2135).” Thirteenth International Congressss of Turkish Art, hazırlayan Geza Dâvid ve Ibolya Gerelyes içinde 423-437. Budapest: Hungarian National Museum, 2009. google scholar
• Kut, Günay ve Nimet Bayraktar. Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1984. google scholar
• Lings, Martin. Kur’an Hat ve Tezhibinden Pırıltılar. Çeviren: Turan Koç. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası, 2012. google scholar
• Melville, Charles. “Genealogy and Exemplary Rulership in the Tarikh-i Chingiz Khan.” Living Islamic History. Studies in Honour of Professor Carole Hillenbrand, hazırlayan Yasir Suleiman içinde 129-150. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan. Architectural Culture in the Otoman Empire. London: Reaktion Books, 2005. google scholar
• Necipoğlu, Gülru, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer. hazırlayan. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/03-1503/04). 2 cilt. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. “The Spatial Organization of Knowledge in the Ottoman Palace Library: An Encyclopedic Collection and its Inventory.” Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/03-1503/04) 2 cilt, hazırlayan Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar ve Cornell H. Fleischer içinde 1-77, 1011-1074. Leiden-Boston: Brill, 2019. google scholar
• Oral, Zeki. “Kitap Kitabeleri.” Anıt 14 (1950): 10-14. google scholar
• Özgüdenli, Osman. “İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Farsça Yazmaların Öyküsü: Bir Giriş.” Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi XXVII/43 (2008): 1-75. google scholar
• Peacock, Andrew, C. S. Islam, Literature and Society in Mongol Anatolia. Cambridge: Cambridge University Press, 2019. google scholar
• Richard, Francis. “Dîvânî ou Ta‘lîq. Un calligraphe au service de Mehmet II, Sayyidî Mohammad Monsî,” LesManuscrits du Moyen-Orient. Essais de codicologie et de paleographie. Actes du coleque d’Istanbul (Istanbul, 26-29 Mai 1986), hazırlayan François Deroche içinde 89-93. İstanbul ve Paris: Institut français d’etudes anatoliennes et Bibliotheque Nationale, 1989. google scholar
• Sezer, Yavuz. “The Architecture of Bibliophilia: Eigteenth Century Ottoman Libraries.” Doktora Tezi, Massachusetts Institute of Technology 2016. google scholar
• Sims, Eleanor. “The Art of Illumination in Islamic Manuscripts in the Gulbenkian Museum Lizbon.” Halı 114 (2001): 96-99. google scholar
• Sobernheim, M. “Kalavun.” İslâm Ansiklopedisi 6: 121-123. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967. google scholar
• Soudavar, Abolala ve Milo Cleveland Beach. Art of the Persian Courts. Selections from the Art and History Trust Collection. New York: Rizzoli, 1992. google scholar
• Takamatsu, Yoichi, “I. Mahmud Döneminde Ayasofya Kütüphanesi ve Koleksiyonu.” Gölgelenen Sultan, Unutulan Yıllar. I. Mahmud ve Dönemi (1730-1754) 2 cilt, hazırlayan Hatice Aynur içinde 309-356. İstanbul: Dergah, 2020. google scholar
• Tanındı, Zeren. “1278 Tarihli En Eski Mesnevi‘nin Tezhipleri.” Kültür ve Sanat 8 (1990): 17-22. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Seçkin Bir Mevlevi’nin Tezhipli Kitapları.” M. Uğur Derman 65 Yaş Armağanı, hazırlayan Irvin C. Schick içinde, 513-536. İstanbul: Sabancı Üniversitesi, 2000. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Anadolu Selçuklu Sanatında Tezhip: Müzehhip Muhlis b. Abdullah el-Hindi ve Halefleri.” Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları. Yıldız Demiriz’e Armağan, hazırlayan M. Baha Tanman ve Uşun Tükel içinde 141-150. İstanbul: Simurg, 2001. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Mevlâna Celâleddin Rûmî’nin ve Sultan Veled’in Konya Mevlâna Müzesindeki Eserlerinin Tezhipli İlk Örnekleri.” Mevlâna Ocağı. Mevlâna’nın Doğumunun 800. Yılına Armağan, hazırlayan M. Bayyiğit içinde 163-167. Konya: Kombassan Vakfı, 2007. google scholar
• Tanındı, Zeren. “The Arts of the Book: Patrons and Interactions in Erzincan between 1365 and 1410.” At the Crossroads of Empires: 14th and 15th Century Eastern Anatolia. Proceedings of the International Symposium held in Istanbul, 4th-6th May 2007, hazırlayan Deniz Beyazıt ve Simon Rettig içinde, 221-238. Paris: De Boccard, 2012. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Kitapseverlerin Hazinesi: Osmanlılarda Sanatlı Kitaplar/A Treasury for Bibliophiles: Ottoman Illuminated Books.” Uzak Komşu Yakın Anılar. Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600 Yılı, hazırlayan Ayşen Anadol içinde 96-109. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi, 2014. google scholar
• Tanındı, Zeren. “Kitap Sanatında II. Selim Dönemi.” Sultan II. Selim Dönemi ve Bursa, hazırlayan Fırat Yaşa içinde 367-391. Bursa: Osmangazi Belediyesi, 2020. google scholar
• Tekindağ, M. C. Şehabeddin. Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1961. google scholar
• Turan, Şerafettin. “II. Selim.” İslâm Ansiklopedisi 10: 434-441. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1966. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail H. Osmanlı Tarihi. 3 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988. google scholar
• Yoltar Yıldırım, Ayşin. “Mevlâna Müzesi’ndeki II. Selim’in Karapınar Camii’ne Vakfettiği Kur’an-ı Kerimler.” Mevlâna Ocağı, hazırlayan Mehmet Bayyiğit içinde 359-384. Konya: Kombassan Vakfı, 2007 google scholar
• Yücel, Yaşar. Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar. Eratna Devleti, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Mutahharten ve Erzincan Emirliği II. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989. google scholar