Fausto Zonaro ve Hüseyin Zekâi Paşa Tarafından Yıldız Sarayı’nda Bir Doğa Tarihi Teşhirinin Yaratılışı

Yıl 2023, Sayı: 32, 275 - 303, 26.06.2023

Müjde Dila Gümüş

https://doi.org/10.26650/sty.2023.1244177

Öz

19. yüzyılda Avrupa’da doğa tarihine yönelik ilginin artmasıyla ilişkili olarak Osmanlı Devleti’nde de çeşitli kurumların bünyesinde doğa tarihi koleksiyonları oluşturulmuştu. II. Abdülhamid dönemindeki (sal. 1876-1909) koleksiyon odaklarından biri de Yıldız Sarayı’ydı. Padişahın koleksiyonu Yıldız Sarayı bünyesindeki doğa tarihi müzesinde ve sarayın çeşitli noktalarında teşhir edilmiş, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinin ardından ise başta Maarif Nezareti olmak üzere çeşitli eğitim kurumlara dağıtılmıştır. Bu makale, 20. yüzyılın başında Yıldız Sarayı’nda iç ve dış yüzeyleri manzara resimleri ile kaplanarak içerinde tahnit edilmiş kuşlar sergilenmiş olan ve 1930’lardan beri İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde muhafaza edilen iki adet camlı dolaba odaklanmaktadır. Yıldız Sarayı’ndaki sergileme pratiklerini örnekleyen camekanlı dolaplardaki resimlerin, Fausto Zonaro, Hüseyin Zekâi Paşa, Halid (Naci) ve A. Nicot ve imzalarını taşımaları; konuyu sanat tarihsel açıdan önemli kılmaktadır. Dolaplar, her biri II. Abdülhamid döneminde farklı unvanlarla Yıldız Sarayı’nda görev yapmış olan dört sanatçının ünik bir iş birliğini örneklemektedir. Daha önce sanat tarihi disiplini açısından incelenmemiş ve ilgili ressamlar üzerine olan literatürde ele alınmamış olan bu dolaplar, makale kapsamında, taşıdıkları resimlere özel bir vurgu ile detaylı biçimde tanıtılmıştır. Yıldız Sarayı’nın II. Abdülhamid ile adeta özdeşleşen ve onu temsil eden bir nitelik taşıması ile ilişkili olarak, saraydaki doğa tarihi teşhirlerinin, padişahın modern imajının bir parçasını meydana getirdikleri öne sürülmüştür. Çalışmanın birincil kaynaklarını II. Abdülhamid döneminden çeşitli basılı kaynaklar, arşiv belgeleri, Yıldız Albümlerinden fotoğraflar ve İstanbul Üniversitesi’nin envanter kayıtları meydana getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Geç dönem Osmanlı sanatı, Yıldız Sarayı, II. Abdülhamid, Fausto Zonaro, Hüseyin Zekâi Paşa.

The Creation of a Natural History Display at the Yıldız Palace by Fausto Zonaro and Hüseyin Zekâi Paşa

Öz

Related to the increasing interest in natural history in Europe in the 19th century, natural history collections were established in various institutions in the Ottoman Empire. Yıldız Palace was among the collection centers during Abdülhamid II’s reign (r. 1876-1909). The Sultan's collection used to be exhibited in the natural history museum within Yıldız Palace and at various points of the palace. The collection items were distributed to multiple educational institutions, mainly to the Ministry of Education, following Abdülhamid II's dethronement. This article focuses on two glass cabinets designed as natural history displays with landscape paintings on the interior surfaces and taxidermized birds inside. The cabinets were assembled at Yıldız Palace at the beginning of the 20th century, and have been preserved in the Istanbul University Faculty of Science since the 1930’s. Besides being examples of the display practices at Yıldız Palace, the cabinets are relevant in an art historical aspect since the paintings in them carry Fausto Zonaro’s, Hüseyin Zekai’s, Halid’s (Naci), and A. Nicot’s signatures. The cabinets exemplify a unique collaboration of four artists, each of whom had served in Yıldız Palace with different titles during Abdülhamid II’ reign. Within this article’s scope, the cabinets mentioned, which have yet to be examined in an art historical context and have been overlooked in the literature on related painters, are introduced in detait, emphasizing the paintings they carry. In relation to the critical importance of Yıldız Palace as a self-representation medium for Abdülhamid II, it is argued that natural history displays at the palace were a component of the modern appearance of the Sultan. The primary sources of the study consist of publications and archival documents from the Abdülhamid II era, photographs from Yıldız Albums, and inventory records of Istanbul University.

Anahtar Kelimeler

Late Ottoman Art, Yıldız Palace, Abdülhamid II, Fausto Zonaro, Hüseyin Zekâi Paşa

Kaynakça

• BOA (Presidency of the Republic of Turkey, Ottoman State Archives) google scholar
• Y.PRK.EŞA.8/78/1. (5 Cemazeyilevvel 1306 [7 January 1889]) google scholar
• MF.MKT.1153/18 (15 Cemaziyelevvel 1328 [25 May 1910]) google scholar
• İ.MBH.2/54 (27 Cemaziyelevvel 1328 [6 June 1910]) google scholar
• Istanbul University, Faculty of Science Archive Inventory list of 1967 google scholar
• Batur, Afife. “Yıldız Sarayı.” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7: 520-556. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1993. google scholar
• Bayraktar, Nedret and Nur Taviloğlu. “İstanbul Üniversitesi Kütüphanesindeki Bir Albüm ve Yıldız Porselenleri.” Sanat Dünyamız IX/28 (1983): 13-17. google scholar
• Bilgin, Bülent. “Türk Saray Mimarisinin Gelişmesi Çerçevesinde Yıldız Sarayı.” Doctoral dissertation, Istanbul University, 1993. google scholar
• Bowman Dodd, Anna. In the Palaces of the Sultan. New York: Dodd, Mead and Company, 1903. google scholar
• Boyar, Pertev. Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları Hayatları ve Eserleri.Impressionism ... rokes in his hich ki Bir Albüm ve Yıldız Porselenlerii, Ankara: Jandarma Basımevi, 1948. google scholar
• Candemir, Murat and M. Hanefi Kutluoğlu. Bir Cihan Devlerinin Tasfiyesi. Yıldız Sarayı Müzesi Tasfiye Komisyonu Defteri. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2010. google scholar
• Coşansel Karakullukçu, Demet. 150 yılın Sessiz Tanıkları Saray Porselenlerinden İzler. Ed. İlona Baytar. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Yayınları, 2007. google scholar
• Çakılcı, Diren. “Sultan II. Abdülhamid’in Hayvan Merakı: Yıldız Sarayı’nda Kuşluk-ı Hümâyun Teşkilatı.” Tarih Dergisi 68 (2018): 57-100. google scholar
• Çelik, Semih. “Science, to Understand the Abundance of Plants and Trees.” In Environments of Empire: Networks and Agents of Ecological Change. Flows, Migrations, and Exchanges, 85-102. Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2020. google scholar
• Deringil, Selim. The Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909. New York: I.B. Tauris, 1998. google scholar
• Dorys, Georges. The Private Life of the Sultan of Turkey. Translated by Arthur Hornblow. New York: D. Appleton, 1902. google scholar
• Eser, Semaha. “İranlı Seyyahların Eserlerinde İstanbul ve Han Melik-i Sâsânî’nin ‘İstanbul Hatıraları’ Adlı Eseri.” Master’s thesis, Istanbul University, 2005. google scholar
• Farrington, Oliver. “The Rise of Natural History Museums.” Science (American Association for the Advancement of Science) 42, no. 1076 (1915): 197-208. google scholar
• Felice, Roger de. French Furniture Under Louis XV. Translated by Florence Simmonds. London: William Heinemann, 1920. google scholar
• Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. Translated by Ali Berkay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. google scholar
• Gören, Ahmet Kamil. “Türk Resminin Önemli Bir Odağı: Saray Koleksiyonu.” In İhtişam ve Tevazu Padişahın Ressam Kulları, edited by Gülsen Sevinç Kaya 15-39. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, 2012. google scholar
• Günergun, Feza. “Türkiye’de Hayvanat Bahçeleri Tarihine Giriş.” In I. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildirileri. Prof. Dr. Ferruh Dinçer’in 70. Yaşı Anısına, edited by Abdullah Özen 185-218. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Yayınları, 2006. google scholar
• ___. “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin 1870’li Yılların Başındaki Doğa Tarihi Koleksiyonu.” Osmanlı Bilimi Araştırmaları 11 (2010): 337-344. google scholar
• Gürçağlar, Aykut. “Osmanlı Sarayında Bir Ressam-ı Şehriyari Fausto Zonaro ve Türk Resim Sanatına Etkileri.” In 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi v.2, 219-222. Ankara: Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, 1995. google scholar
• Hisar, Abdülhak Şinasi. “Müzelerimiz ve Hamdi Bey II.” Ülkü v. III, 16 (Haziran 1934): 290-295. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Dârülfünun.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 8: 521-525. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1993. google scholar
• İnankur, Zeynep and Semra Germaner. Oryantalizm ve Türkiye. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, 1989. google scholar
• İnankur, Zeynep. “Zonaro’nun İstanbul’u.” In Doğumunun 150. yılında Osmanlı Saray Ressamı Fausto Zonaro, 11-17. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004. google scholar
• İrez, Feryal and Vahide Tezgör. “Yıldız Sarayı Kasr-ı Hümâyunlarından Şale.” Milli Saraylar (1992): 94-125. google scholar
• İrez, Feryal. “Belgeler Işığında son Alman İmparatoru II. Wilhelm’i Konuk Eden Bir Kasr-ı Hümâyûn.” In İki Dost Hükümdar Sultan II. Abdülhamid Kaiser II. Wilhelm, edited by İlona Baytar 47-59. İstanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayınları, 2010. google scholar
• İslimyeli, Nüzhet. Asker Ressamlar ve Ekoller. Ankara: Doğuş Lttd. Şti. Matbaası, 1965. google scholar
• Kalyoncu, Hülya. Topkapı Sarayı Müzesi Yıldız Porselenleri. İstanbul: Cinius Yayınları, 2015. google scholar
• Kamcke, Claudia and Rainer Hutterer. “History of Dioramas.” In Natural History ioramas:History,Construction and Educational Role, 7-21. Dordrecht: Springer Netherlands, 2015. google scholar
• Karakaşlı, Sema. “Milli Saraylarda Yıldız Porselen Koleksiyonu.” In Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Yıldız Porselenleri, 36-41. Ankara: TBMM Basımevi Yayınları, 1998. google scholar
• Kilerci, Başak. “Reading Ottoman-Qajar Relations through Photography: Mozaffar al-Din Shah’s İstanbul Visit.” Master’s thesis, Boğaziçi University, 2013. google scholar
• Küçükerman, Önder. Dünya Saraylarının Prestij Teknoloisi Porselen Sanatı ve Yıldız Çini Fabrikası. Ankara: Sümerbank Genel Müdürlüğü Yayınları, 1987. google scholar
• Küçükerman, Önder, Nedret Bayraktar and Semra Karakaşlı. Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Yıldız Porseleni (Ankara: TBMM Basımevi Yayınları, 1998). google scholar
• Makzume, Erol and Osman Öndeş. Osmanlı Saray Ressamı Fausto Zonaro. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003. google scholar
• Merrill, Lynn L. The Romance of Victorian Natural History. New York: Oxford University Press, 1989. google scholar
• Midiri, Francesca. “Fausto Zonaro: An Artist of Several Styles.” In Fausto Zonaro Vita E Luce Tra Fasti Ottomani e Belle Epoque Italiana/Life andLight Between Ottoman Splendour andItalian Belle Epoque. Florence: Citta Metropolitana di Firenze, 2015. google scholar
• Müller, Georgina. Letters from Constantinople. London: Longmans, Green, and Co., 1897. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. New York, Cambridge, Mass.: Architectural History Foundation, MIT Press, 1991. google scholar
• Osman Nuri. Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı: Hayat-ı Husüsiye ve Siyasiyesi. İstanbul: Kitabhane-i İslam ve Askeri, 1911. google scholar
• Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdülhamid. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016. google scholar
• Öngören, Pelin Gürol. “Displaying Cultural Heritage, Defining Collective Identity: Museums from the Late Ottoman Empire to the Early Turkish Republic.” Doctoral dissertation, Middle East Technical University, 2016. google scholar
• Özlü, Nilay. “ ‘Barbarous Magnificence in Glass Cases’: The Imperial Tresury and Ottoman Self-Display at the Topkapı Palace.” Muqarnas 39 (2022): ss. 153-192. google scholar
• Şentürk, Şennur. Nuh>un Gemisi Beyoğlu>nda. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1998. google scholar
• Öner, Sema. “Osmanlı Sarayı ve Yaver Ressamlar.” In Proceedings of the 11th International Congress of Turkish Art, Utretch, The Netherlands, August 23-28, 1999, EJOS, IV (2001): 1-30. google scholar
• Özuluğ, Oya and Nilgün Kaya. “Yıldız Sarayından Gelen Kuş Dolapları.” In İstanbul Üniversitesi Biyolojik Bellek Koleksiyonları, v. II: Zooloji, edited by Orhan Küçüker 94-104. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Yayınları, 2017. google scholar
• Öztürk, Zehra Güven. “Ottoman Imperial Painting Collection Through a Document Dating from 1890.” Master’s thesis, Koç University, 2008. google scholar
• Sakaoğlu, Necdet. Bu Mülkün Sultanları. İstanbul: Alfa Yayınları, 2015. google scholar
• Serin, Sinem. “Yıldız Çini/Porselen Fabrikası.” Master’s thesis, Istanbul University, 2009. google scholar
• Shaw, Wendy. Possessors and Possessed: Museums, Archaeology, and the Visualization of History in the Late Ottoman Empire. Berkeley: University of California Press, 2003. google scholar
• Tahsin Paşa. Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1931. google scholar
• Tuğlacı, Pars. Osmanlı Mimarlığında Batılılaşma Dönemi ve Balyan Ailesi. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1981. google scholar
• Turgut, Naciye. “Üsküdarlı Yâver Ressamlardan: Hüseyin Zekâi Paşa.” In Uluslararası Üsküdar Sempozyumu-VI, 6-9 Kasım 2008 Bildiriler, c. I, 123-144. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2009. google scholar
• Türker, Deniz. “Ottoman Victoriana: Nineteenth-Century Sultans and the Making of a Palace, 1795-1909.” Doctoral dissertation, Harvard University, 2016. google scholar
• Uşaklıgil, Halid Ziya. Saray ve Ötesi. İstanbul: Özgür Yayınları, 2003. google scholar
• Yüksel, Ayşe Eray. “Sultan Abdülhamid’in Sanat Hâmiliği.” Sanat Tarihi Dergisi XXVI/2 (2017): 261-293. google scholar
• Zonaro, Fausto. Abdülhamid’in Hükümdarlığında Yirmi Yıl, (Fausto Zonaro’nun Hatıraları ve Eserleri). Translated by T. Alptekin, Lotto Romano. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008. google scholar