XX. Yüzyıl Başında Osmanlı Devleti’nin Anadolu Vilayetlerinde Başlattığı Yol ve Köprü Yapım İşleriyle (1908-1918) Bu İşlerde Görevlendirilen Alman Mimar ve Mühendisler

Yıl 2024, Sayı: 33, 367 - 404, 30.06.2024

Mehmet Yavuz

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1384992

Öz

Osmanlı Devleti XX. Yüzyıl başlarına gelindiğinde hem şehir içlerinde hem de şehirlerarasında henüz modern bir karayolu ulaşım ağına sahip değildi. Daha öncesinde var olan ve çoğu eski kervan yollarından uyarlanmış olanları da yetersizdi. Ülkenin başlıca sorunlarından biri haline gelen bu meseleyi halletmek üzere Osmanlı Hükümeti (İttihat ve Terakki 1908-1918) 1910 yılı başlarında Ticaret ve Nafia Nezaretince çıkarılan bir kararname ile başta başkent İstanbul olmak üzere Anadolu’da Bursa ve Erzurum gibi vilayet merkezi şehirlerde yol ve köprü gibi altyapıların modernleştirilmesini amaçlar. Ancak tıpkı askeri ve eğitim alanlarda olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin bu işlerde de görevlendirilecek yeterli sayıda teknik elemanı/mühendisi yoktu. Bu durum dikkate alınarak o yıllarda Osmanlının en önemli müttefiki olan Almanya İmparatorluğu’ndan teknik eleman temini konusunda yardım istenir. Almanya’da yayım yapan çeşitli gazete ve dergilerde Türk Hükümeti’nin yol ve köprü işlerinde görevlendirmek üzere Alman mühendis ve mimarları hizmetine almak istediği bilgisinin ilan edilmesinden sonra ilk aşamada on iki kadar uzman bu görev için müracaatta bulunur ve aralarından sadece beşi seçilerek İstanbul’a çağrılır. Bu makalede yukarıda belirtilen düşünce çerçevesinde Osmanlı Devleti’nin hizmetine alınan Köhler, Zöller, Beutner, Weise ve Höppner gibi Alman mimar ve mühendislerin; hizmete kabul şartları, görev sürecinde yaşadıkları sosyal ve hukuki sorunlar ile bu uzmanların yaptığı planlamalar ve uygulamaların tespiti için Türk ve Alman arşivlerinde araştırmalar yapılmış ve buralardan elde edilen birtakım sonuçlar paylaşılmıştır. Makalede değerlendirilen arşiv belgeleri, düşüncesi iyi olmakla birlikte İttihat ve Terakki Hükümeti’nin bayındırlık alanında yapacağı işlerin altından kalkacak mali gücünün yetersiz olduğunu, bu sebepledir ki Türk Hükümeti hizmetine alınan yabancı uzmanların maaşlarının ödenmesinde ve yapılacak işlerin masraflarının karşılanmasında zorluklar yaşandığını gösterir. Fakat hepsinden önemlisi, istihdam edilen yabancı uzmanların Doğu kültürü ve yaşam biçiminin hâkim olduğu Osmanlı vilayetlerinde yerel idarecilerle ve görevlilerle yaşamış oldukları uyum sorunlarıdır. Öyle ki arşiv kaynakları, Almanya’dan getirilen uzmanların, birkaç istisna dışında, çoğunun kaynak yetersizliği ve uyumsuzluk nedenleriyle 1-2 yıl sonra ülkelerine geri gönderildiğini gösterir. İncelen arşiv kaynakları Türk hizmetine alınan Alman mimar ve mühendislerin görev süreleri boyunca yaptığı planlamalar ve uygulamalar hakkında Mimar Lehmann ve Mühendis Köhler’in İstanbul’da, Mühendis Höppner’in Erzurum Vilayetinde yaptığı işler dışında yeterli somut örnekler sunmaktan uzaktır. Ancak sınırlı sayıda da olsa tespit edilenler bu makalede okuyucuya aktarılmıştır. Bu arşiv araştırmasının ortaya koyduğu en ilginç tespitlerden biri de yerli teknik eleman eksikliği nedeniyle kamu binaları yanında alt- ve üstyapıdan sorumlu Nafia Nezaretindeki nüfuzlu makamların yabancı uzmanlar tarafından ele geçirilmiş olması nedeniyle yol ve şehirlerin modernizasyonu için ihtiyaç duyulan her türlü teknik ve inşaat malzemesinin kendi ülkelerindeki firmalardan ithali konusunda Fransa ve Almanya arasında ciddi bir rekabetin ve dahası zayıf düşmüş Osmanlı Devleti’nin her alanında hegemonya oluşturmak için gizli bir savaşın yürütülmüş olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hükümeti, yol yapımı, köprü yapımı, Alman Mühendisler

Destekleyen Kurum

DAAD (Alman Akademik Değişim Servisi)

Teşekkür

Çalışmanın yurt dışı ayağını verdiği bursla destekleyen DAAD (Alman Akademik Değişim Servisi)’ne teşekkür ederim.

Road and Bridge Construction Initiated by the Ottoman Empire in Anatolian Provinces during the Early 20th Century (1908-1918) and Works of German Architects and Engineers

Öz

The Ottoman Empire did not yet have a modern road transportation network both within and among cities during the early 20th century. The existing roads, a significant number of which were established along old caravan routes, were also inadequate. To overcome this deficiency, the Ottoman government (Committee of Union and Progress 1908–1918) issued a decree in early 1910, under the Ministry of Trade and Public Works, with the aim of modernising infrastructure such as roads and bridges in key locations such as Istanbul, the capital, and major provincial centres like Bursa and Erzurum in Anatolia. Nevertheless, in the military and educational sectors, the Ottoman Empire faced a shortage of skilled technical staff and engineers for these initiatives. Given this situation, the Ottoman Empire sought assistance from its primary ally, the German Empire, to provide technical professionals. Following the announcement of the Turkish government’s intention to recruit German engineers and architects for infrastructure projects in various German newspapers and magazines, twelve experts applied for this assignment, but only five of them were chosen and invited to Istanbul. Research has been conducted in Turkish and German archives within this framework to investigate the criteria for admission to service, the social and legal challenges encountered during their service, and the strategies and actions of German architects and engineers such as Köhler, Zöller, Beutner, Weise, and Höppner, who were recruited by the Ottoman Empire. Some findings from these archives are shared in this article. The archival documents evaluated in this article demonstrate that, despite its good intentions, the Union and Progress government lacked the financial means to undertake public works, leading to difficulties in paying the salaries of the foreign experts hired by the Turkish government and in covering the costs of the planned works. Most importantly, the foreign experts employed in the Ottoman provinces, where Eastern culture and way of life prevailed, faced problems of integration with local administrators and officials. Archival sources show that, due to a lack of resources and incompatibility, most of the experts brought from Germany, with a few exceptions, were sent back to their countries after 1-2 years stay. With the exception of the works of Architect Lehmann and Engineer Köhler in Istanbul and Engineer Höppner in Erzurum Province, the archival sources examined do not sufficiently provide concrete examples of the plans and practises of German architects and engineers recruited to Turkish service during their tenure. However, what has been identified, albeit in limited numbers, is presented in this article. This study shows that, due to the shortage of local technical staff, the influential positions in the Ministry of Trade and Public Works, which was responsible for infrastructure and superstructure as well as public buildings, were seized by foreign experts, and that there was serious competition between France and Germany for the import of all kinds of technical and construction materials needed for the modernisation of roads and cities from companies in their own countries. This study also shows that these two countries engaged in a secret war to establish dominance in every field of the weakened Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Government, road construction, bridge construction, German Engineers

Kaynakça

• Anonim. „Konstantinopel- Aus Erzurum“, Osmanischer Lloyd, 29. Dezember 1910. google scholar
• Anonim. „Bericht aus Bursa“, Osmanischer Lloyd, 25 April 1911. google scholar
• Anonim. „Neue bauliche Unternehmungen in Konstantinopel“, Deutsche Bauzeitung, Berlin (1915), 388. google scholar
• Anonim. „Eine Brücke über den Bosporus“, Deutsche Bauzeitung, Berlin (1916), 468. google scholar
• Anonim. „Chronik. Wiederaufbau des Mausoleums der Sultane Osman und Urchan in Brussa.“, Deutsche Bauzeitung, Berlin (1917), 104. google scholar
• Anonim. „Gesuchte Ingenieure für Wege- und Brückenbau in der Türkei.“, Zentralblatt der Bauverwaltung, Nr. 35, XXX. Jhrg. Berlin (1910), 243. google scholar
• Anonim. „Bestimmungen über die Genehmigung zur Ausführung von Vorarbeiten in der Türkei“, Zentralblatt der Bauverwaltung, Nr.9. XXXI. Jhrg. Berlin, 28 Januar 1911, 64. google scholar
• Anonim. „Deutsche Ingenieure für türkische Dienste gesucht.“, Zentralblatt der Bauverwaltung, Nr. 7, XXXI. Jhrg. Berlin (1911), 51. google scholar
• Anonim.“Die Verbesserung des Stadtplans von Konstantinopel als Folge der GroBen Brande“, Zentralblatt der Bauverwaltung, Nr. 70, 38. Jhrg. Berlin (1918), 345. google scholar
• Yavuz, Mehmet, “Ein preu/iischer Baumeister in Osmanischem Dienst: August Carl Friedrich Jasmund”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt.26, Sa.1, (2009), 235-252. google scholar
• Yavuz, Mehmet, “Bağdat Demiryolu Mimarisi (Hochbauten der Bagdadbahn)”, Die Bagdadbahn-Ein Umriss deutsch-türkischer Beziehungen Gesammelte Beitrage, M. Florian Hertsch/Mutlu Er, Editör, Verlag Dr. Kovaç, Hamburg, (2016), 217-223, google scholar
• Yavuz, Mehmet, Bahnhofsarchitektur der Anatolischen Bahnen und der Bagdadbahn [Anadolu ve Bağdat Demiryollarındaki İstasyon Binaları], Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Plan, Proje ve Krokiler (PLK)-p-05413 Trabzon-Erzurum yolu Kop varyantı kısmi planı (FR). google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Plan, Proje ve Krokiler (PLK)-p-4113-0001 Erzurum-Trabzon-Osluk Köprüsü 1913. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)_00247_000075_002_001. 25 Şevval 1335-5 Temmuz 1333 (5 Temmuz 1917) Mazbata. google scholar
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)_00247_000075_001_001. (Nafia Nezareti-İrade-i Seniyye Müsveddesi). google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 16. Anlage zu Bericht No. 131 vom 15. April 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 13. Telegramm-Entzifferung von Pera am 15. April 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr: 15, 131. Kaiserlich Deutsch Botschaft, Pera, den 15. April 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 28. zu II. 2024-2140. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 22. Der Minister der öffentlichen Arbeiten. Berlin, den 9 Mai 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 70, 71, 72. Königl. Württembergisches Ministerium der Auswartigen Angelegenheiten Stuttgart, den 3. Mai 1911. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 81 Kaiserlich Deutsche Botschaft J. Nr. 3452, an 4427. Pera, den 18 November 1911. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 82, 83. Abschrift zu II. 4427. Constantinople le 17/30 Jere 1327-1911. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 93 Kaiserlich Deutsche Botschaft. Pera, den 31. Januar 1912 JNo. 373., Nr. 94 Abschriftt. Cassel, Kr. Gelnhausen, den 18. Jan. 1912. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 109 Ausw. Amt II. An 2692 Duisburg 12. 7. 13. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 53. Kaiserlich Deutsches General-Konsulat Konstantinopel, den 10. Dezember 1910, Bericht Nr. 550 / J. Nr. 7656, Ausw. Amt II.-5657 Pr. 15. Dez. 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 56 Kaiserlich Deutsches General-Konsulat Bericht Nr. 556./J.Nr. 7822. Konstantinopel, den 14. Dezember 1910. google scholar
• BArch, R 901/06688. Image/Belge. Kaiserlich Deutsche Botschaft JNo: 2173, Therapia, den 29. August 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 45. Telegramm, Therapia, den 28. August 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge. Abschrift II 0 3308, Erzurum, le 16 Juillet 1912. google scholar
• BArch. R 901-06688. Image/Belge Nr. 61. Abschrift zu II. 0. 5723. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 63. Abschrift zu II. 0. 5723. Kaiserlich Deutsche Botschaft, Pera, den 15. Dezember 1910. google scholar
• BArch, R 901/6688, Image/Belge Nr. 111. Abschrift I 28940 Hermann Klette Architekt und gepr. Baumeister. google scholar
• Neuhof-Reinfeld-Holst, den 29.9.13. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 112. Kaiserlich deutsche Botschaft. J.Nr. 4514 Ausw. Amt II.0-4078. google scholar
• Pr. 30. OKT 1913. Pera, den 26. Oktober 1913. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 113. Neuhof-Reinfeld-Holst, den 15.10.13. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 114. Abschrift zu II.0 4078 Kaiserl. Botschaft J.Nr. 4514. Pera, den 26. Oktober 1913. Auf das Schreiben vom 15.10.13. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 120. Königliches Hochbauamt Altona, Nr. 2806 den 28. November 1913. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 192. Telegramm. Konstantinopel, den 24. Oktober 1916. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 200. Ausw. Amt II. 1270, Berlin, ..., 22. November 1916. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 201. Eilt!, zu II. 1270. An die Kaiserl. Botschaft in Konstantinopel. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr. 49. Dr. İng. E. J. Köhler. Zivilingenieur. Zerbst, den 1. September 1910. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr.77. Kaiserlich Deutsche Botschaft, Therapia, den 5. September 1911.7. No. 2428. google scholar
• BArch, R 901-06688. Image/Belge Nr.: 40, 77, 98, 104. google scholar
• PA AA Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 10, 11. Betrifft: Bewerbungsgesuch des Bauingenieurs . Georg Neuendorf. Tapiau, den 8. Mai 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. Ausw. Amt II-2210-Eurer Exellenz, .., Kairo den, 10 Mai 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 23. zu 1722-Saarberg, den 8. Juli 1910. An Kaiserliche deutsche Botschaft zu Konstantinopel. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 27. IN 1389 Hildesheim, 23 Juni 1910. An die Kaiserlich deutsche Botschaft, Terapia. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 30. Vorgang 1727 . Wilmersdorf b. Berlin, den 13 Juli 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 92, 93. Abschrift zu II O 1694. google scholar
• PA AA, R 14154. Image/Belge Nr. 007-A 29254, 4. September 1917. Heiligenstadt, 3 September 1917, An das Auswartiges Amt, Berlin. google scholar
• PA AA, R 14154. Image/Belge Nr. 010 zu A 29254 Berlin den 7. September 1917. Herrn Architekt Sepp Spannmacher. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 8. Hubert von Graeve ., Osterode . 27. Mai 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 011. Ermsleben . 9. Mai 1910, An das Kaiserliche Reichsamt des İnnere zu Berlin. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 16-17. Ermsleben . 1. Juni 1910, Sa. Egxellanz Freiherrn Marschall von Bieberstein . Konstantinopel. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 31. Hubert von Graeve, Osterode a. Harz, den 12. Juli 1918. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 7. Betriff: Bewerbung um eine der von der K. Türkische Regierung ausgeschriebene Ingenieurstellen, Landau Platz, den 14. Mai 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 69. Le 24 Sept. 10. A son Excellence, Monsieur le ministre du Commerce et des Traveaux Publics Constantinople. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr.: 7, 34, 68, 69, 114, 116, 120, 121, 124, 126, 129, 130, 137. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 111. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge. Telegramme An Deutsche Botschaft Konstantinopel, 26. September 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 98. Erzeroum den 2.ten Januar 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 74, Bremen, den 24. September 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 55. Dr. İng. E. J. Köhler. Zivilingenieur, Zerbst, den 1. September 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 63, Dr. İng. E. J. Köhler. Zivilingenieur. Zerbst, den 17. September 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 156. Image/Belge Nr. 66. Dr. İng. E. J. Köhler. Zivilingenieur. 24. September 1910. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. (8 Sayfa Osmanlıca Belge, 16 Mayıs 1912 tarihli, Numarasız). google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 4 (Osmanlıca Belge, 2 Sayfa). google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge-Osmanlıca Belge Nr. 3. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 142. Vfg. 4800 ....14 ?. p. 2.12.13. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 120. Erzeroum, den 13.ten Juli 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 128. Konstantinopel, den 30.ten September 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 130. Konstantinopel, Greifenberg/Pommern am 25 Oktober 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 135, 136. 1914-14-. 5. Marz 1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 137. Greifenberg in Pommern am 22.III.1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 135, 136., 1014-14- 5. Marz 1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge. Greifenberg in Pommern am 19. Juni 1916. 26 Juni 1916. II. 5899. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 128. Konstantinopel, den 30.ten September 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge. Telegramme 31/12- 5130 -XIV.2- (Tarih 30 Aralık 1912 olmalı). google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge. (1 Sayfa Osmanlıca Belge-Sadareti-i Uzmaya, ., 22 Kanun-i Sani 1327). google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 11-26, 16 sayfa, 19 Januar 1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 26, 19 Januar 1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge. Auf J. No: 222 vom 16.I.1913 Erzerum, den 3.ten Februar 1913. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge. Zu Nr. 5130. 16.1.13. Konsulat Trapezunt, P. 16.1.13. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 128. Konstantinopel, den 30.ten September 1912. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 157. Image/Belge Nr. 128 Konstantinopel, den 30.ten September 1912. google scholar
• PA AA. Konstantinopel 158. Image/Belge Nr. 14, Manfred Zöller-Regierungsbaumeister . Constantinopel. 21 Mai 1917. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 158. Image/Belge Nr. 14. 21. Mai 1917. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 158. Image/Belge Nr. 14. Manfred Zöller-Regierungsbaumeister ..., 21 Mai 1917. google scholar
• PA AA, Konstantinopel 294. Image/Belge. Abschrift zu II 0 4674. Der Bürgermeister. Reinfeld, 26. November 1913. google scholar
• PA AA, R 14153. Image/Belge Nr. 162. Auswartiges Amt. Berlin, den 12. Juni 1917. google scholar
• Arkitera, “Osmanlı mimarı dedesinin izini takip etti!”, Erişim 18.03.2024. https://www.arkitera.com/haber/ osmanli-mimari-dedesinin-izini-takip-etti/. google scholar