Role of Foundations in the Reconstruction of Ottoman Cities and Towns

Yıl 2024, Sayı: 33, 195 - 217, 30.06.2024

Mustafa Özer

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1397699

Öz

Our aim in this study is not to discuss the establishment, functioning, and types of foundation institutions in detail. Our main aim is to emphasise the effects of the complexes, which are a collection of buildings and structures with different functions built within the foundation system in the Ottoman Period, on the construction, settlement, and therefore the physical development of cities and towns. With the zoning and construction activities carried out on cities, towns, and roads within the foundation institution, the needs of society in the fields of religion, education, trade, social, cultural, etc. were met. In addition, a significant part of the infrastructure (roads, bridges, water systems, etc.) works on cities, towns, and roads were carried out within the foundation system. While preparing this article, previous research and publications on this subject and our field studies based on many years have been utilised. The sources and publications used in the study are provided at the end of the article. In the establishment and development of Ottoman cities, social complexes and religious and social building communities were established in different parts of the cities and directed the formation of crowded districts. In Turkish-Islamic cities, complexes were generally designed and built within the framework of a plan and programme. Within the complexes, there are structures with different functions that meet the needs of the people of the city and town. These complexes can be found in almost all Ottoman cities and towns, especially in capitals such as Bursa, Edirne, and Istanbul. They also appear as benzil social complexes built on the main roads connecting these cities and towns. In this way, in addition to the physical shaping and development of cities and towns, the needs of their inhabitants were also met. New neighbourhoods bearing the same name as the social complexes emerged around these complexes built within the foundations, and thus, the new population coming to the city settled in these neighbourhoods. In addition to the three capitals of the Ottoman Empire (Bursa, Edirne, Istanbul), we can often see this situation in Balkan cities such as Skopje, Ishtip, Tetovo, Salonica, Sarajevo, Mostar, Banja Luka, Dimetoka, Elbasan, Berat, Prizren, Plovdiv, Rhodes, Crete, Zigetvar, and Peç; Anatolian cities such as Konya, Kayseri, Manisa, Amasya, Trabzon, and Diyarbakr; and cities in countries such as Morocco, Tunisia, Algeria, Egypt, Iraq, and Crimea. These cities, which were within the borders of the Eastern Roman Empire before they came under Ottoman rule, gained the character of Ottoman cities in a short period of time with the rapid reconstruction and settlement activities initiated after their conquest.

Anahtar Kelimeler

Foundation, Ottoman city, complex, building activity, zoning and settlement

Osmanlı Şehir ve Kasabalarının İmarında Vakıfların Rolü

Öz

Vakıf kurumu bünyesinde, şehir, kasaba ve yollar üzerinde gerçekleştirilen imar ve inşa faaliyetleri ile toplumun; dinî, eğitim, ticaret, sosyal, kültürel, vd. alanlardaki ihtiyaçları karşılanmıştır. Ayrıca, şehir, kasaba ve yollar üzerindeki alt yapı çalışmalarının önemli bir kısmı da, vakıf sistemi içerisinde gerçekleştirilmiştir. Bu sayede, devletin bu konularda yapması gereken yatırımlar ile imar ve inşa faaliyetleri de azaltılmıştır. Osmanlı şehirlerinin kurulmasında ve gelişmesinde, dinî ve sosyo-kültürel nitelikli yapılar topluluğu olan külliyeler, şehirlerin farklı yerlerinde inşa edilerek büyük ve kalabalık semtlerin oluşmasında etkili olmuşlardır. Özellikle, Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve gelişme sürecinde, vakıf sistemi sayesinde gerçekleştirilen imar faaliyetleri ve buna bağlı olarak müslümanlar lehine değişen demografik yapıyla birlikte, söz konusu bu şehir ve kasabalar birer Türk ve İslam şehir karakteri kazanmışlardır. Bu durumu, Osmanlı İmparatorluğu’nun üç başkenti (Bursa, Edirne, İstanbul) yanı sıra; Üsküp, Selanik, Saraybosna, Dimetoka, Elbasan, Prizren, Filibe gibi Balkan şehirlerinde; Konya, Kayseri, Manisa, Amasya, Diyarbakır gibi Anadolu şehirlerinde; Fas, Tunus, Cezayir, Mısır, Irak, Kırım gibi ülkelerdeki şehirlerde sıklıkla görebiliyoruz. Bu çalışmada, vakıf sisteminin Osmanlı şehir ve kasabalarının imar ve iskânına katkısı, büyük ölçekli külliyeler üzerinden incelenmiştir. Çalışma hazırlanırken, bu konuda daha önce yapılmış araştırma ve yayınlar ile uzun yıllara dayalı saha çalışmalarımızdan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, imar faaliyeti, Osmanlı şehri, külliye, imar ve iskân

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, 1243-1453. 1 cilt. İstanbul: Barış Kitap, 1979. google scholar
• Akozan, Feridun. “Türk Külliyeleri.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 303-308. google scholar
• Aktuğ Kolay, İlknur. “Damad İbrahim Paşa Külliyesi.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 8: 447-449. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993. google scholar
• Aktüre, Sevgi. 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Türk Kenti Mekansal Yapı Çözümlemesi. Ankara: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1981. google scholar
• Aktüre, Sevgi. “Anadolu Türk Kentinde Türkleşme-İslamlaşma Süreci, Mekansal Yapı Değişimi ve İslam Mimari Mirası.” İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı (22- 26 Nisan 1985), Bildiriler içinde 1938. İstanbul: 1987. google scholar
• Aliağaoğlu, Alpaslan ve Uğur, Abdullah. “Osmanlı Şehri.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 38, (2016): 204-211. google scholar
• Aru, Kemal Ahmet. “Osmanlı Türk Kentlerinin Genel Karakteristikleri Üzerine Görüşler”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme içinde 329-334. İstanbul: 1996. google scholar
• Atak, Erkan. “Kaptan-ı Deryâ Kaymak Mustafa Paşa’nın İstanbul’daki İmar Faaliyetleri.” Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 2020 Sonbahar Özel Sayısı (2020): 168-182. google scholar
• Atak, Erkan. “Nevşehirli Damat İbrâhim Paşa’nın Külliyeleri Üzerine Bir Değerlendirme.” Sanat Tarihi Dergisi 31 (2022): 981- 993. google scholar
• Ateş, Nilüfer. “Osmanlı’da Vakıf-Külliye-Şehir İlişkisi.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/2 (2017): 151-164. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. “Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfusu.” Vakıflar Dergisi 4 (1958): 245-248. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. İstanbul Mi’mari Çağının Menşe’i, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, 630- 805 (12301402). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1966. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, 806- 855 (1403- 1451). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1972. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’marisinde Fatih Devri. 855- 886 (1451- 1481) III. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1973. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’marisinde Fatih Devri, 855- 886 (1451- 1481) IV. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1974. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya II. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1981. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Yugoslavya III. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1981. google scholar
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Arnavutluk IV. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1982. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler-I, İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler.” Vakıflar Dergisi 2 (1942): 279-386. google scholar
• Barkan, Ömer Lütfi. “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluşu ve İşleyişine Ait Araştırmalar.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23 (1963): 239-296. google scholar
• Bayartan, Mehmet. “Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler.” Osmanlı Bilim Araştırmaları 10, (2008): s. 157-175 google scholar
• Baykal, Kazım. Bursa ve Anıtları. Bursa: Cenkler Matbaası, 1993. google scholar
• Cezar, Mustafa. “Geçen Yüzyıllardaki Türk Şehri.” İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı (22- 26 Nisan 1985), Bildiriler içinde 182-197. İstanbul: 1987. google scholar
• Cezar, Mustafa. “Türkler ve Şehirleri”, İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler 1 editörler Vecdi Akyüz ve Seyfettin Ünlü içinde 271-280. İstanbul: İlke Yayınları, 1996. google scholar
• Creswell, K. A. C., The Muslim Architecture in Egypt I-II. Oxford: 1952-1959. google scholar
• Çadırcı, Musa. Tanzimat Sürecinde Türkiye-Anadolu Kentleri. Ankara: İmge Kitabevi, 2011. google scholar
• Ergenç, Özer. “1580-1596 Yılları Arasında Ankara ve Konya Şehirlerinin Mukayeseli İncelenmesi Yoluyla Osmanlı Şehirlerinin Kurumları ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerine Bir Deneme.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1973. google scholar
• Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizikî Yapıya Etkileri”,İslam Geleneğinden Günümüze Şehir ve Yerel Yönetimler 1 editörler Vecdi Akyüz ve Seyfettin Ünlü içinde 407-413. İstanbul: İlke Yayınları, 1996. google scholar
• Ergin, Osman. Türk Şehirlerinde İmaret Sistem. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1939. google scholar
• Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. London: Thames & Hudson Press, 2003 google scholar
• Gülsoy, Ufuk, Vahdettin Engin, Ömer İşbilir, Ali Fuat Örenç, Mesut Aydıner, Ekrem Tak ve Arif Kolay. Bir Medeniyetin İzdüşümü Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2014. google scholar
• İnalcık, Halil. “İstanbul: Bir İslam Şehri.” İslam Tetkileri Dergisi 9 (1995): 221-242. google scholar
• Kırımlı, Hakan ve Nicole Kançal-Ferrari. Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslam) Mimari Yadigarları. Ankara: T.C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, 2016. google scholar
• Kiel, Machiel. Ottoman Architecture in Albania, 1385- 1912. Istanbul: Research Centre for Islamic History, 1990. google scholar
• Kozak, İ. Erol. Bir Sosyal Siyaset Müessesesi Olarak Vakıflar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 1994. google scholar
• Kuban, Doğan. Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1995. google scholar
• Kuban, Doğan. İstanbul, Bir Kent Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017. google scholar
• Kuran, Aptullah. “Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin Mimarî Esasları Konusunda Bazı Görüşler.” İstanbul Üniversitesi I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi (15-20 Ekim) içinde 795-814. İstanbul: 1973. google scholar
• Kuran, Aptullah. Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986. google scholar
• Kuran, Aptullah. “Mimar Sinan’ın Külliyeleri.” Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri I içinde 167-173. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1988. google scholar
• Müderrisoğlu, M. Fatih. “16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1993. google scholar
• Müderrisoğlu, M. Fatih. “Osmanlı Devleti’nde Vakıf Medeniyeti: Bani ve Şehir İlişkisi”, Vakıf Medeniyeti ve Şehir (Sempozyum) içinde 51-66. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013. google scholar
• Nayır, Zeynep. Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690). İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları, 1975. google scholar
• Oruç, Hatice. “Bosna şehirleri ve Vakıflar.” Sabah Ülkesi, Kültür- Sanat ve Felsefe Dergisi 52, (2017): 118-123. google scholar
• Öney, Gönül. “Mısır’da Osmanlı Mimarisinin Sentezi.” Sanat Tarihi Dergisi 5, (1990): 139-148. google scholar
• Özcan, Görgün. Osmanlı Şehirciliği ve Vakıflar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2022. google scholar
• Özer, Mustafa. “Edirne’de Osmanlı Dönemi Kültür Mirası.” 2. Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu içinde 159-178. Edirne: 2007. google scholar
• Özer, Mustafa. “Balkanlar’da Osmanlı Kenti ve Mimarlık Mirası.” Vakıf Restorasyon Yıllığı 13 (2016): 120-133. google scholar
• Öztürk, Nazif. Menşe’i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1983. google scholar
• Pektaş, Kadir. Tunus’ta Osmanlı Mimari Eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002. google scholar
• Reyhanlı, Tülay. “Osmanlı Mimarisinde İmaret: Külliye Üzerine Notlar.” Türk Kültürü Araştırmaları 15 (1976): 121-129. google scholar
• Sözen, Metin, Rüçhan Arık, Kozan Asova, Aygen Bilge, Zeynep Çelik, Zeynep Nayır, Ayla Ödekan, Engin Özden, Mustafa Pehlivanoğlu, Zeynep Sağnak, Mete Tapan ve Ayşe Yönder. Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975. google scholar
• Tekeli, İlhan. “Osmanlı İmparatorluğunda Kent Planlaması Pratiğinin Gelişimi ve Kültürel Mirasın Korunmasındaki Etkileri.” İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı (22- 26 Nisan 1985), Bildiriler içinde 159-173. İstanbul: 1987. google scholar
• Uluçam, Abdüsselam. Irak’ta Türk Mimari Eserleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989. google scholar
• Uysal, Ali Osman. “Kaymak Mustafa Paşa’nın Hatırası: Babakale”, Ayvacık Değerleri Sempozyumu, (29-30 Ağustos Ayvacık, 2008) içinde 117-150. Çanakkale: 2008. google scholar
• Uysal, Ali Osman. “Çanakkale İli Lapseki, Biga, Çan, Bayramiç, Ayvacık, Ezine İlçelerinde Türk Dönemi Yüzey Araştırması 2010.” 29. Araştırma Sonuçları Toplantısı 1. Cilt içinde 27- 49. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 2012 google scholar
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 42: 479-485. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012. google scholar
• Yerasimos, Stefanos. “Osmanlı İstanbul’unun Kuruluşu.” Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı: “Uluslarüstü Bir Miras” editörler Nur Akın, Afife Batur ve Selçuk Batur içinde 195-205. İstanbul: YEM Yayınları, 1999. google scholar
• Bursa Yeşil Külliyesi’nin havadan görünümü. Erişim 27 Eylül 2023, https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/ bursa/TurizmAktiviteleri/yesil-kulliyesi google scholar
• Bursa Yıldırım Bayezid Külliyesi’nin havadan görünümü. Erişim 27 Eylül 2023. https://fotograf.bursa.com. tr/tarihi-kulliye-ve-medreseler/. google scholar
• Edirne II. Bayezid Külliyesi’nin havadan görünümü. Erişim 27 Eylül 2023. (https://idsb.tmgrup.com.tr/ly/ uploads/images/2020/11/04/69717.jpg. google scholar
• İstanbul Süleymaniye Külliyesi’nin havadan görünümü. Erişim 27 Eylül 2023. https://istanbultarihi.ist/312-suleymaniye-camii-ve-kulliyesi. google scholar
• Nevşehir Damad İbrahim Paşa Külliyesi’nin vaziyet planı. Erişim 27 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi. org.tr/damad-ibrahim-pasa-kulliyesi--nevsehir. google scholar
• Payas Sokollu Mehmed Paşa Külliyesi’nin genel görünümü. Erişim 27 Eylül 2023. https://www.devletialiyyei. com/wp-content/uploads/2021/12/239837sokullu-mehmet-pasa-kulliye-ve-kalesijpg.jpg. google scholar