A Hidden Treasure in Sakarya from the Westernisation Period: Hand-Drawn Decorations in Taraklı Yunus Pasha Mosque

Yıl 2024, Sayı: 33, 261 - 302, 30.06.2024

Gülsen Tezcan Kaya Esra Durmuş

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1415671

Öz

The Yunus Pasha Mosque, located in the Taraklı district of Sakarya province and dating back to the 16th century, was built in the style of Ottoman mosques, consisting of a dome-covered square-planned harbour, and a three-section narthex in front of the northern wall of this harim. The building is important in terms of the decoration program in the Ottoman art of the Westernization Period, with its original hand-drawn works that have survived to the present day. In this research, the old and new versions of the hand-drawn decorations were studied comparatively, as a result of revealing the original patterns before the restoration of 1993 with the mechanical scraping made in the harim during the restoration that was launched by the General Directorate of Foundations in 2023. These decorations were analysed in regard to their style and compositional features, and where they stood in the decorative programme of the Ottoman Westernisation Period was discussed. Flower bouquets, curtain and oil lamp motifs, chain patterns, writing, geometric motifs, and inscribed medallions were hand-drawn on the plaster in the harim of the building, concordant with the decorative programme that started to become fashionable in Ottoman architecture in the 18th century. In addition, the depiction of medallions with their nails as a painting on the wall, which is not encountered in other examples of religious architecture, is an indication of the rich imagination of the artists Black, yellow, brick colour, blue and red constitute the colour scheme of these decorations. When the decorations, which are believed to be the work of local artists, are examined on the basis of their style and composition, two different periods stand out. These periods, dated to the latter half of the 19th century and the early 20th century, are also significant in terms of revealing diverse elements in the decorative programme.

Anahtar Kelimeler

Sakarya Taraklı, Yunus Pasha Mosque, Hand-drawn decoration, Westernisation Period, Restoration

Sakarya’da Batılılaşma Dönemi’nden Saklı Kalmış Bir Hazine: Taraklı Yunus Paşa Camii Kalem İşi Bezemeleri

Öz

Sakarya ili Taraklı ilçesinde bulunan ve 16. yüzyıla tarihlendirilen Yunus Paşa Camii, üzeri kubbe ile örtülü ve kare planlı bir harimden ve bu harimin kuzey duvarı önünde üç bölümlü son cemaat yerinden oluşan Osmanlı camileri tarzında inşa edilmiştir. Yapı, günümüze ulaşan özgün kalemişleri ile Batılılaşma Dönemi Osmanlı sanatında bezeme programı açısından önemlidir. Bu araştırmada, 2023’te Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce başlatılan restorasyonda harimde yapılan mekanik raspa ile 1993 yılı restorasyonu öncesindeki özgün desenlerin açığa çıkarılması sonucu kalemişi bezemelerin, eski ve yeni hali karşılaştırmalı olarak çalışılmış ve bu bezemeler üslup, kompozisyon özellikleri açısından değerlendirilerek bezemelerin, Osmanlı Batılılaşma Dönemi süsleme programının içinde durduğu yer tartışılmıştır. Yapının hariminde sıva üzerinde, Osmanlı Mimarisinde 18. yüzyılda moda olmaya başlayan süsleme programından saplarından bağlanmış çiçek buketleri, perde ve kandil motifleri, zincir desenleri, yazı, geometrik motifler, yazı madalyonları kalemişi olarak uygulanmıştır. Ayrıca başka dini mimari örneklerde rastlanmayan madalyonların çivisi ile birlikte duvara resim olarak betimi, sanatçıların hayal gücünün zenginliğinin de göstergesidir. Renk olarak, siyah, sarı, kiremit rengi, mavi ve kırmızı ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Yerel sanatçılar tarafından uygulandığı düşünülen bezemeler, üslup ve kompozisyon açısından değerlendirildiğinde iki ayrı dönem göze çarpar. 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başına tarihlendirilen bu dönemler, süsleme programındaki farklı öğeleri ortaya koyması bakımından da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Sakarya Taraklı, Yunus Paşa Cami, Kalemişi bezeme, Batılılaşma Dönemi, Restorasyon

Teşekkür

Kalemişi süslemelerin bazı fotoğrafları ve çizim için Gönül Akdeniz’e; Arapça yazının transkripsiyonu için Öğr. Gör. Adem Çetin’e; izin yazısı için Vakıflar Genel Müdürlüğüne teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Acun, Hakkı. Sakarya İli Taraklı İlçesi ve Yunus Paşa Camii. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996. google scholar
• Akçıl Harmankaya, N. Çiçek. ‘‘Mimar Sinan Camilerinde Sembolizm’’, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Araştırmaları Merkezi Sanat Tarihi Yıllığı, 27, (2018): 1-37 google scholar
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010. google scholar
• Arık, Rüçhan. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988. google scholar
• Atak, Erkan. “Kalem İşi Süslemeleriyle Bir Lale Devri Eseri: Mudanya Tahir Paşa Konağı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 11, s. 59, (2018 Ekim) 413-447. Erişim 24 Aralık 2021. google scholar
• Bağcı, Serpil. “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar’’. Osmanlı Uygarlığı II içinde, Haz. Halil İnalcık- Günsel Renda Ankara: Kültür Bakanlığı, 2004, 736-759. google scholar
• Browne, William G., Travels in Africa, Egypt and Syria from The Year 1792 to 1798. London:1799. google scholar
• Cezar, Mustafa. Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi. İstanbul: Erol Kerim Aksoy Kültür Eğitim Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları, 1995. google scholar
• Çetin, Yusuf. ‘‘Sakarya ve Çevresinde Osmanlı Dönemi Dini Mimari Eserler’’. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1999. google scholar
• Çoruhlu, Tülin. - Alkan, Murat. ‘‘Sakarya İli Geleneksel Türk Mimarisinde Duvar Resimleri ve Boyalı Nakışlar’’, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (02-05 Kasım 2016), 879-912. google scholar
• Doğanay, Aziz. Mimari ve Tezyini Unsurlarıyla Câmi. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017. google scholar
• Doğanay, Aziz. “Tezyinat”, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41: 79-83. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012. google scholar
• Demiriz, Yıldız. ‘‘Osmanlı Kalemişleri’’, Osmanlı Ansiklopedisi. 11:297-304. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999. google scholar
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lugât. Hazırlayan, Güneyçal A. S., Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2000. google scholar
• Dupre, Adrien. Voyage en Perse, C.1.Paris:1819. google scholar
• Ekici, Sakine Akcan. Ehl-i Hiref-i Hassa Sanatkârları III. Mehmed Dönemi (1596-1601). İstanbul: Lale Yayıncılık, 2020. google scholar
• Emin, Sezer vd,. Tarihin Doğayla Buluştuğu Yer Taraklı. Sakarya. Taraklı Kaymakamlığı, Nil Çizgi Ofset Matbaacılık, 2004. google scholar
• Erimtan, Can. Sadâbad Algısı: “Lale Devri” ve Osmanlı-Safevi Rekabeti”, Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri. 18. Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri. Derleyen: Dana Sajdi, İstanbul: Koç Üniveristesi Yayınları, 2014. google scholar
• Evliya Çelebi. Seyahatname. C. 4, İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi, 1970. google scholar
• Hampson, Norman. Aydınlanma Çağı. Çeviren Jale Parla. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
• Hasol, Doğan. Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları, 1993. google scholar
• Haydar Çelebi. Ruzname. Haz., Y. Senemoğlu, İstanbul: 1971. google scholar
• Işık, Adem. Eskiçağ Tarihinde Sakarya ve Çevresi, Sakarya İli Tarihi., C.1.Sakarya: 2005. google scholar
• İbn Battuta. İbn Battuta Seyahatnamesi, Çeviren A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005. google scholar
• İnalcık, Halil. “Siyaset, Ticaret ve Kültür Etkileşimi”, Osmanlı Uygarlığı II içinde, Haz. Halil İnalcık- Günsel Renda Ankara: Kültür Bakanlığı, 2004, 1048-1089. google scholar
• İnce, Kasım. ‘‘Yukarı Camii/ Akköy Denizli’’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2, (2001), 65-79. google scholar
• İrepoğlu, Gül, “Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kütüphanesi’ndeki Batılı Kaynaklar Üzerine Düşünceler”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık-1, (İstanbul, 1986): 56-72. google scholar
• Janin, Raymond. Les Eglises Et Monasteres Des Grands Centres Byzantins. Paris: 1975. google scholar
• Kalfazade, Selda- Ertuğrul, Özkan. ”Kandil ve Kandil’in Motif Olarak Anadolu Türk Sanatındaki Kullanımı Üzerine”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.2, 5 (1989): 23-34. google scholar
• Kinneir, J. Macdonald. Journey Through Asia Minor, Armenia and Koordistan. London:1818. google scholar
• Melül, Meriç Rıfkı. Türk Nakış Sanatı Tarihi Araştırmaları. Ankara: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1953. google scholar
• Nemlioğlu, Candan. “15,16 ve 17. Yüzyıl Osmanlı Mimarisinde Kalem İşleri”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1989. google scholar
• Ödekan, Ayla. ‘‘Kalemkâri’’. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. 2: 933-934. İstanbul: YEM Yayın, 1997. google scholar
• Özkeçeci, İlhan - Özkeçeci, Şule. Türk Sanatında Tezhip. İstanbul: Köşegen Yayın, 2014. google scholar
• Özönder, Hasan. Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatları Sözlüğü. Konya: Sebat, 2003. google scholar
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c. II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,1993. google scholar
• Renda, Günsel. Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı (1700-1850). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1977. google scholar
• Renda, Günsel. “Sanatta Etkileşim”, Osmanlı Uygarlığı II içinde, Haz. Halil İnalcık- Günsel Renda Ankara: Kültür Bakanlığı, 2004, 1090-1121. google scholar
• Sevin, Nureddin. “Ottoman Court School Which also Trained Hundreds of Artists Between The Fifteenth and Nineteenth centuries”. Atti Del Secondo Congresso Internazionale D. Arte Turca Venezia, (1965), 235-243. google scholar
• Seydi Ali Reis. Mirat’ül Memalik. Necdet Akyıldız’ın çevirisi. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1970. google scholar
• Şener, Dilek. ‘‘XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri’’. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2011. google scholar
• Tamer, Cahide. Taraklı Yunus Paşa Camii Restorasyonu: 1960-1961. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını, 2002. google scholar
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Tarihi. C.II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983 google scholar
• Yaman Bahattin. Osmanlı Saray Sanatkârları. 18. Yüzyılda Ehl-i Hiref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008. google scholar
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. c. 3, Hazırlayan Asım Cüneyt Köksal- Murat Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022 google scholar
• Yirmisekiz Mehmed Çelebi. Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin Fransa Seyahatnamesi, (Sadeleştiren: Şevket Rado), İstanbul: 1970. google scholar
• Bursa Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nden 23. 05. 2023 tarihinde alınan görseller. google scholar
• Google Earth. ‘‘Taraklı Yunus Paşa Camii’’. Erişim 14 Haziran 2023. https://earth.google.com/web/ search/9funlu+Cami,+Tarakl%c4%b1%2fSakarya/@40.39577421,30.49233652,444.06764361a,98.3840767 5d,35y,137.99991942h,0t,0r/data=CigiJgokCbWYCT48NURAEZRRUN0ZL0RAGYt4hG4ghT5AITB4_ zVKcj5AOgMKATA google scholar
• Mustafa Cambaz. ‘‘Taraklı Yunus Paşa Camii’’. Erişim 14 Haziran 2023. https:// www.mustafacambaz.com/ details.php?image_id=17828, https://www.mustafacambaz.com/ details.php?image_id=17830 google scholar
• Medyadetay. ‘‘Yunus Paşa Camii 500 yıldır ayakta duruyor’’. Erişim 14 Haziran 2023. https://www.medyadetay. com/yunus-pasa-camii-500-yildir-ayakta-duruyor google scholar
• Taraklı Belediyesi. ‘‘Yunus Paşa Camii’’. Erişim 14 Haziran 2023. https:// www.tarakli.bel.tr/gezilecek-yerler/ yunus-pasa-camii google scholar
• Türkiye Kültür Portalı. ‘‘Yunus Paşa Camii- Sakarya, Erişim 14 Haziran 2023. https:// www.kulturportali.gov. tr/turkiye/sakarya/gezilecekyer/yunus-pasa-camİİ google scholar
• Türkiye’nin Tarihi Eserleri. ‘‘Şeyh Nusrettin Türbe ve Camisi- Zile- Tokat’’. Erişim 20 Haziran 2023. https:// www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=72 google scholar
• Twitter- Seda Özen Bilgili. ‘‘Denizli Akköy Yukarı Camii’’. Erişim 20 Haziran 2023. https://twitter.com/ Seda_Ozen/status/1339219210707333120/photo/ google scholar
• Kültür Envanteri. ‘‘Cihanoğlu Camii, Koçarlı’’. Erişim 20 Hazian 2023. https:// kulturenvanteri.com/tr/yer/ cihanoglu-camii-kocarli-aydin/img_9401/ google scholar
• Arkeolojik Haber. ‘‘Akköy’ün Nakışlı Camisi Korumaya Alındı’’. Erişim 20 Haziran 2023. https://www. arkeolojikhaber.com/haber-akkoyun-osmanli-mirasi-nakisli-camisi-korumaya- alindi-34170 google scholar
• Nufusune. ‘‘Taraklı Nüfusu, Sakarya. Erişim 15 Kasım 2023. https://www.nufusune.com/ tarakli-ilce-nufusu-sakarya google scholar
• Batı Karadeniz Kalkınma Birliği. ‘‘Taraklı’’. Erişim 15 Kasım 2023. https:// www.bakab.gov.tr/tarakli/ google scholar