Şiir ve Mimari: Osmanlı Sanatında Kültürel Örüntü

Yıl 2024, Sayı: 33, 1 - 19, 30.06.2024

Fatma Sinem Akbulut

https://doi.org/10.26650/sty.2024.1417509

Öz

Bu makalede inşa etmenin ve barınmanın özünde şiirsel birer pratik olduğunu ileri süren Heidegger’in düşüncesinden hareketle Osmanlı’nın klasik sanatlarından şiir ve mimarlık ilişkisinin ortak temelleri tartışmaya açılmıştır. Heidegger’e göre insan, deneyimleri temelinde bir şeyi başka bir şeyin ölçüsü hâline getirdiğinde çevresiyle olan yapıcı ilişkisi içerisinde mekân kavramına “yer” kimliği kazandırır. Heidegger’in ölçme etkinliğine atfettiği bu nitelik, Osmanlı sanatçılarının sanat eleştirisini yine bizzat sanat ürünleriyle sergilemelerini akla getirmiştir. Osmanlı epistemesindeki varoluşu oluşturan deneyimlerin bütünleşik olduğu kanaati sanat alanları etrafında ortak bir tasarım düşüncesinin varlığının kabulünü gerektirmektedir. Nitekim Osmanlı sanatı, sanatçıların öznel iradesiyle biçimlenmez ve itici kudretini öznelerin farklı hakikat arayışlarından edinmez. Bu gelenekte sanat, bütünlüğün gelenek içinde belirlenmiş kaideleri üzerinde ve sınırlandırılmış bir simgesel repertuvardan beslenerek yol almaktadır. Bu sıkı estetik kontrol düzeni, kültürel örüntüler yaratarak sanatçılar arasındaki zamanlar ötesi diyalog zincirlerinin kurulabilmesinin olanaklarını sağlamaktadır. Bu nedenle bu makalede klasik şiir ve mimarlık ilişkisinin modern çözümleme yöntemleriyle anlaşılamayacağı öne sürülmüş ve bu iddianın temel dayanakları nazire geleneğinde aranmıştır. Ayrıca makalede, zihinsel inşa ile fiziksel ve dilsel inşa arasındaki yakın mesafeler, musammatlardaki terbi’ ve tahmis teknikleri üzerinden de tartışılmıştır. Makul bir homoloji kurarak aslında benzer tekniklerin mimarlık pratiklerini de edimsel bir etkinlik alanına dönüştürebildiğine vurgu yapılmıştır. Sonuç olarak bu makalede, klasik şiir ve mimarlığın münazara evreni ortak temelleri etrafında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı sanatı, Osmanlı mimarisi, divan şiiri, kültürel örüntü, bütünlük

Poetry and Architecture: Cultural Patterns in Ottoman Art

Öz

This study aims to deepen how special kinds of relations are fictionalised in the common world perspective in classical poetry and architecture considered in the Ottoman arts, with the inspiration of Heidegger, who thought that building and dwelling are basically poetical practises. It is because it was not actually a modern human experience to dwell in the world that Heidegger inhabits in relation, he mentions meaningful poetically. At this stage, it was pointed out in the study that the creations of Ottoman artists could be regarded as the measurement and therefore criticism of each other with an indication of the dialogues within the tradition. The idea that the experiences comprising the existence in the Ottoman episteme are coupled and integrated required the admittance of the existence of a common design thought around these arts. It was also indicated that artistic practises can shape the traditional cultural pattern in the setting of a dialog. In addition, it was emphasised that the relation between poetry and architecture cannot be perceived with modern analysis techniques such as interdisciplinarity by highlighting the unmeritedness of this togetherness. As for its evidence, it was sought in the nazire (simile) traditions in both poetry and architecture. Interaction styles such as “terbi’” (tetralogy) and “tahmis” (quintet) in the close distance “musammats” (a poetry style) between mental construction and physical and linguistic construction were also discussed. It was made clear that techniques such as “terbi’” and “tahmis” both in poetry and architecture when a homology is set make the productions inconstant, turning it into a virtual and dynamic activity field. In this way, the discussion universe of classical poetry and architecture in the Ottoman Empire was investigated with its common bases depending on the ways of sight and the world of mind.

Anahtar Kelimeler

Ottoman art, Ottoman architecture, divan poetry, cultural pattern, unity

Kaynakça

• Adorno, Theodor W. Sakatlanmış Yaşamdan Yansımalar, Minima Moralia. Çeviren Orhan Koçak ve Ahmet Doğukan. İstanbul: Metis Yayınları, 2012. google scholar
• Akün, Ömer Faruk. “Divan Edebiyatı.” TDV İslâm Ansiklopedisi 9 (1994): 389-427. google scholar
• Andrews, Walter G. Şiirin Sesi, Toplumun Şarkısı. Çeviren Tansel Güney. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012. google scholar
• Artuk, İbrahim. “Osmanlılarda Veraset-i Saltanat ve Bununla İlgili Sikkeler.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 32 (1979): 255-280. google scholar
• Burckhardt, Titus. Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat Üzerine Denemeler, Aklın Aynası. Çeviren Volkan Ersoy. İstanbul: İnsan Yayınları, 1994. google scholar
• Cansever, Turgut. Şiirden Şehre: Osmanlı Şehri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010. google scholar
• Çavuşoğlu, Mehmet. «Divan Şiiri.» Türk Dili: Aylık Şiir Dergisi, no. 415-417 (1986): 1-16. google scholar
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi: Ölçüler, Uyak, Nazım Biçimleri, Söz Sanatları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983. google scholar
• Harvey, David. Kozmopolitlik ve Özgürlük Coğrafyaları. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2015. google scholar
• Eyuboğlu, Sabahattin. Mavi I: Söz Sanatları Üzerine Denemeler ve Eleştiriler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. google scholar
• Görkay, Zeynep Yürekli, “Şiir ve Güzel Sanatlar: Klasik Osmanlı Üslupları Arasındaki İlişkiler” Türk Edebiyatı Tarihi, (ed.) T. S. Halman vd. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 2006. google scholar
• Gölpınarlı, Abdülbâkî. Fuzûlî Dianı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2005. google scholar
• Hâşim, Ahmet. Bütün Şiirleri: Piyale/Göl Saatleri/Kitapları Dışındaki Şiirler. Düzenleyenler İnci Enginün ve Zeynep Kerman. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011. google scholar
• Heidegger, Martin. Düşüncenin Çağırdığı. Çeviren Ahmet Aydoğan. İstanbul: Say Yayınları, 2008. google scholar
• İlhan, Attilâ. Elde Var Hüzün. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2005. google scholar
• Karadeniz, Mustafa Uğur. “Şiir Ol Taşın Her Pâresinde: Osmanlı Mimarî Literatüründe Şiir ve Mimarî” Tahir Üzgör’e Armağan (ed.) Üzeyir Aslan, Hakan Taş, Ömer Zülfe. Ankara: Yayınevi Yayınları, 2018. google scholar
• Kaymaz, Senem ve Jonathan Hale. “‘Üçüncü/Öteki Yer’ Üzerine Bir Kavramsallaştırma Denemesi: Mekânsal Bir Trilojinin İçinde Saklı Hikâyelerin Keşfedilmesi.” Megaron 12, no. 3 (2017): 488-496. google scholar
• Koç, Turan. İslam Estetiği, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008. google scholar
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi, İstanbul: YEM Yayın, 2016 google scholar
• Nalbantoğlu, Hasan Ünal. Arayışlar: Bilim, Kültür, Üniversite. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009. google scholar
• Necipoğlu, Gülru. 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören ve İktidar. Çeviren Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007. google scholar
• --. “Challenging the Past: Sinan and the Competitive Discourse of Early Modern Islamic Architecture”, Muqarnas, Vol. 10, Essays in Honor of Oleg Grabar, 1993. google scholar
• Sahrr, Adam. Mimarlar İçin Düşünürler: Mimarlar İçin Heidegger. İstanbul: YEM Yayın, 2013. google scholar
• Sâî Mustafa Çelebi. Yapılar Kitabı - Tezkiretü’l-Bünyan, Tezkiretü’l-Ebniye, (Haz. H. Develi), (İstanbul: K Kitaplığı Yayınları, 2002). google scholar
• Süreya, Cemal. Folklor Şiire Düşman. İstanbul: Can Yayınları, 1992. google scholar
• Şenyurt, Oya. Osmanlı Mimarisinin Temel İlkeleri: Resim ve İnşa Üzerinden Geliştirilen Farklı Bir Yaklaşım. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2015. google scholar
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988. google scholar
• Tanyeli, Uğur. Mimar Sinan: Tarihsel ve Muhayyel. İstanbul: Metis Yayınları, 2020. google scholar
• --. Osmanlı Mekânının Peşinde: Sınıraşımı Metinleri (15.-19. Yüzyıllar). İstanbul: Akın Nalça Kitapları, 2015. google scholar
• --. Yıkarak Yapmak: Anarşist Bir Mimarlık Kuramı İçin Altlık. İstanbul: Metis Yayınları, 2017. google scholar
• Tezcan, Nuran. “Sebeb-i Teliflere Göre Mesnevi Edebiyatının Tarihsel Dönüşümü.” Doğu Batı Dergisi 52 (2010): 49-75. google scholar
• Yahya Kemal. Edebiyata Dair. İstanbul: Fetih Cemiyeti İktisadi İşletmesi, 2010. google scholar