Smyrna Metropolitliğinde Tartışmalı Bir Merkez: Arkhangelos Piskoposluğu Üzerine Yeni Bulgular

Yıl 2025, Sayı: 34, 386 - 406, 02.07.2025

Settar Tarman , Emine Tok

https://doi.org/10.26650/sty.2025.1596790

Öz

Arkhangelos piskoposluğu Smyrna’nın 9. yüzyılda metropolitlik unvanı almasıyla birlikte idaresine geçen yeni piskoposluk merkezlerinden biridir. Tarihi kaynaklarda adından çok az söz edilen Arkhangelos Piskoposluğu, ilk kez 10. yüzyıldaki bir piskoposluk listesinde görülmektedir. Bunun yanı sıra piskoposluğun adına, Smyrna Metropolitliği’nin altında sıralanan kent listeleri arasında rastlanmaktadır. Araştırmacılar, Arkhangelos Piskoposluğu’nun lokasyonuna yönelik çeşitli hipotezler ileri sürmüş, merkezin eski bir pagan kentinden dönüşmüş olabileceği gibi ihtimaller üzerinde durmuşlardır. Piskoposluğun konumuna ilişkin en belirgin ifadeler ise sadece tarihçi Doukas tarafından 15. yüzyılda kaleme alınan Historia Byzantina adlı eserdedir. Arkhangelos Piskoposluğu’na dair belirsizlikler yüz yılı aşkın süre boyunca araştırmacıları meşgul etmiştir. Smyrna Metropolitliği’nin Asia Eyaleti’nin daha çok kuzey kesiminde yayılım göstermesi nedeniyle Arkhangelos’un konumuna ilişkin en önemli ipuçları Hermos (Gediz) Nehri ve çevresindeki izler olmuştur. Doukas’ın ifadeleri ışığında ise Mainamenou (Menemen) Ovası’nda Arkhangelos adında bir tahkimatın varlığına işaret edilmesi, kentin bölgedeki stratejik merkezlerden biri olduğunu açıkça göstermektedir. Bu bağlamda Arkhangelos Piskoposluğunun Mainomenos (Menemen) Ovası’nda, stratejik yol ve geçitler gözetilerek Orta Bizans Dönemi sınırlarında aranması gerekmektedir. Bu çalışma kapsamında Arkhangelos Piskoposluğu’ndan söz eden dinî tarihî metinler ve arkeolojik bulgular eşliğinde, piskoposluk merkezinin lokalizasyonuna ve mimari yapısına yönelik veriler değerlendirilerek yeni öneriler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Smyrna Metropolitliği , Arkhangelos Piskoposluğu , Asia Eyaleti , Menemen , Hermos Vadisi

A Controversial Centre in Metropolitanate of Smyrna: New evidence on Bishopric of Arkhangelos

Öz

Arkhangelos was one of the new episcopal centres which came under the authority of Smyrna when it became a metropolis. The bishopric of Arkhangelos, which is rarely mentioned in historical sources, appears for the first time in an episcopal list dating from the 10th century. In addition, the name of the bishopric is found among the lists of cities listed under the Metropolis of Smyrna. Researchers have put forward various hypotheses about the bishopric of Arkhangelos, emphasising the possibility that the city may have been converted from an ancient Pagan city. The most precise statements about the location of the bishopric are mentioned in the Historia Byzantina written by the historian Doukas in the 15th century. The uncertainty about the location of the bishopric of Arkhangelos has been the subject of research for over a century. The most important clues to the location of Arkhangelos are the traces of the Hermos (Gediz) River and its environs, since the Metropolis of Smyrna was mainly located in the northern part of the Province of Asia. In light of Doukas’ statements, the existence of a fortress called Arkhangelos in the Mainamenou (Menemen) Plain clearly shows that the city was one of the strategic centres of the region. In this context, the Bishopric of Arkhangelos should be searched for in the Mainamenou (Menemen) Plain by analysing the traces of the Middle Byzantine period, considering strategic roads and junctions. Within the scope of this study, the data on the location and architectural structure of the bishopric centre are evaluated in the light of the ecclesiastical historical texts mentioning the bishopric of Arkhangelos and the archaeological evidence, and some suggestions are presented.

Anahtar Kelimeler

Metropolitanate of Smyrna , Bishopric of Arkhangelos , Province of Asia , Menemen , Hermos Valley

Kaynakça

• Ahrweiler, Helene. L'Histoire et la Geographie de la region de Smyrne entre les deux occupations TurQues (1081-1317) Particulierement au Xllle siecle. Travaux et Memoires 1. Paris: Centre de Recherche D’Histoire et Civilisation Byzantines, 1965. google scholar
• Atçı, Esra. “Some Notes on Aeolian Neonteichos and Temnos.” Oannes 6(2) (2024): 459-479. Erişim https://doi.org/10.33469/oannes. 1473452. google scholar
• Buchwald, Hans. “Lascarid Architecture.” Form, Style and Meaning in Byzantine Church Architecture, içinde 261-296. Sydney: Ashgate google scholar
• Cadoux, Cecil John. Ancient Smyrna: A History of the City from the Earliest Times to 324 AD. Oxford: Basil Blackwell, 1938. google scholar
• Caseau, Beatrice ve Jean-CLaude Cheynet. “La place des anges dans l’iconographie des sceaux.” Inventer les anges de l'Antiquite â Byzance: Conception, representation, perception, Travaux et Memoires 25/2, editör Delphine Lauritzen, içinde 307-338. Paris: Association des Amis du Centre d’histoire et civilisation de Byzance, 2021. google scholar
• Charles, R. H. The Book of Enoch. Oxford: Clarendon Press, 1893. google scholar
• Cheynet, Jean-Claude. “Par saint Georges, par saint Michel.” La societe byzantine: l’apport dessceaux3, içinde 285-305. Paris: Association des Amis du Centre d’histoire et civilisation de Byzance, 2008. google scholar
• Cotsonis, John A. The Religious Figural Imagery of Byzantine Lead Seals, II: Studies on Images of the Saints and on Personal Piety. google scholar
• Variorum Collected Studies. London-New York: Routledge, 2021. google scholar
• Croke, Brian. “Emperor and Archangel.” Dumbarton Oaks Papers 77 (2023): 23-46. google scholar
• Culerrier, Pascal. “Les eveches suffragants d'Ephese aux 5e-13e siecles.” Revue des etudes byzantines 45 (1987): 139-164. google scholar
• ÇağaptaY, Suna. “The Laskarid Moment: Building an Empire with Constantinople in Mind.” Identity and the Other in Byzantium: Papers from the Fourth International Sevgi Gönül Byzantine Studies Symposium, editörler Koray Durak ve Ivana Jevtic, içinde 269-291. Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2019. google scholar
• Çağaptay, Suna. “Laskarid Architectural Production Revisited: The Question of Eclectic Style and What is Byzantine About Byzantine Architecture.” Religious Buildings Made in Byzantium: Old Monuments, New Interpretations, editörler Ivana Jevtic, Nikos D. Konto-giannis ve Nebojsa Stankovic, içinde 313-330. Cham: Palgrave Macmilla, 2024. google scholar
• Darrouzes, Jean. Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae. Geographie Ecclesiastique de l’Empire Byzantin 1. Paris: Institut Français d’Etudes Byzantines, 1981. google scholar
• Dmitriev, Sviatoslav. City Government in Hellenistic and Roman Asia Minor. Oxford: Oxford University Press, 2005. google scholar
• Doğer, Ersin. “Some Boundary Stones in Southern Aiolis.” Arkeoloji Dergisi III (1995): 61-70. google scholar
• Doğer, Ersin. İlk İskanlardan Yunan İşgaline Kadar Menemen ya da Tarhaniyat Tarihi. İzmir: Sergi Yayınevi, 1998. google scholar
• Doğer, Ersin. İzmir’in Smyrna’sı: Paleolitik Çağ’da Türk Fethine Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011. google scholar
• Doğer, Ersin. “Neonteikhos.” İzmir Kent Ansiklopedisi: Eskiçağ ve Ortaçağ Tarihi Arkeoloji, hazırlayanlar Ersin Doğer, Mehmet Nezih google scholar
• Aytaçlar ve Murat Tozan, içinde 287-288. İzmir: Apikam, 2014. google scholar
• Doğer, Ersin. “Temnos.” İzmir Kent Ansiklopedisi: Eskiçağ ve Ortaçağ Tarihi Arkeoloji, hazırlayanlar Ersin Doğer, Mehmet Nezih Aytaçlar google scholar
• ve Murat Tozan, içinde 436-438. İzmir: Apikam, 2014. google scholar
• Ducas. Ducae: Michaelis Ducae Nepotis Historia Byzantina. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (CSHB). Hazırlayan Immanuel Bekkerus. Bonnae: Impensis Ed. Weberi, 1834. google scholar
• Ermiş, Ü. Melda. “İznik ve Çevresi Bizans Devri Mimari Faaliyetinin Değerlendirilmesi.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2009. google scholar
• Fontrier, Aristote M. “Le Monastere de Lembos pres de Smyrne et ses possessions au XIIIe siecle (pl. XVIII).” Bulletin de correspondance hellenique (BCH) 16 (1892): 379-410. google scholar
• Fontrier, Aristote M. “Notes sur la geographie ancienne de l’lonie.” Revue des Etudes Anciennes (REA) 1(4) (1899): 273-280. google scholar
• Foss, Clive ve David Winfield. Byzantine Fortifications: An Introduction. Pretoria: University of South Africa, 1986. google scholar
• Foss, Clive. “The Defenses of Asia Minör against the Turks” Cities, Fortresses and Villages of Byzantine Asia Minör, içinde 145-205. Great Britain: Variorum, 1996. google scholar
• French, David H. Roman Roads & Milestones of Asia Minor. Milestones 3 Fasc. 3.9. an Album of Maps. Ankara: British Institute at Ankara, 2016. google scholar
• Gielen, Erika ve Peter van Deun. “The invocation of the Archangels Michael and Gabriel attributed to Metrophanes metropolitan of Smyrna (BHG 1292).” Byzantinische Zeitschrift 108(2) (2015): 653-671. Erişim https://doi.org/l0.1515/bz-2015-0018. google scholar
• Hansen, Mogens Herman ve Thomas Heine Nielsen. An Inventory of Archaic and Classical Poleis. Oxford: Oxford University Press, 2004. google scholar
• Heisenberg, A. “Kaiser Johannes Batatzes der Barmherzige-Eine mittelgriechische Leğende.” Byzantinische Zeitschrift 14(l) (1905): 160-233. google scholar
• Hierokles ve Georges de Chypre. Le Synekdemos et L'Opuscule Geographique. Corpus Bruxellense Historiae Byzantinae 1. hazırlayan Ernest Honigmann. Bruxelles: L’Institut de Philologie et D’Histoire Orientales et Slaves, 1939. google scholar
• Kazhdan, Alexander ve Nancy P. Sevcenko. “Archangel.” The Oxford Dictionary of Byzantium. 1: 155. Oxford: Oxford UniversitY Press, 1991. google scholar
• Kazhdan, Alexander ve Nancy P. Sevcenko. “Michael.” The Oxford Dictionary of Byzantium. 2: 1360-1361. Oxford: Oxford University Press, 1991. google scholar
• Kazhdan, Alexander. “Michael.” The Oxford Dictionary of Byzantium, 2: 1360. Oxford: Oxford University Press, 1991. google scholar
• Kazhdan, Alexander ve Eric McGeer. “Taxiarchos.” The Oxford Dictionary of Byzantium. 3: 2018. Oxford: Oxford University Press, 1991. google scholar
• Kraft, John C., Helmut Brückner, İlhan Kayan, Helmut Engelmann. “Antik Efes ve Anadolu Artemisionu’nun Jeoarkeolojisi.” Paleocoğrafya ve Jeoarheoloji Araştırmaları I, hazırlayan Ertuğ Öner, içinde 1-31. İzmir: Ege Üniversitesi Yayinları, 2022. google scholar
• Kraft, John C., İLhan Kayan, HeLmut Brückner ve George Rapp, Jr. “A GeoLogicaL AnaLysis of Ancient Landscapes and the Harbors of Ephesus and the Artemisions in Anatolia.” Jahreshefte des Österreichischen Archaologischen Institutes in Wein, hazırlayan Österreichisches Archaologisches Institut, Band 69, içinde 175-234. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 2000. google scholar
• Le Quien, Michel. Oriens Christianus, in Quatuor Patriarchatus Digestus. 1. cilt. Paris: Ex Typographia Regia, 1740. google scholar
• Mango, Cyril. “St. Michael and Attis.” Deltion tes ChristianiKes Archaiologikes Hetaireias 12 (1986): 39-62. google scholar
• Mango, Cyril. “The Pilgrimage Centre of St. Michael at Germia.” Jahrbuch Der Österreichischen Byzantinistih 36 (1986): 117-132. google scholar
• Mango, Cyril. “La croix dite de Michel Cerulaire et la croix de Saint-Michel de Sykeön.” Cahiers Archeologiques 36 (1988): 41-49. google scholar
• Mercangöz, Zeynep. “Batı Anadolu’da Geç Dönem Bizans Mimarisi: Laskarisler Dönemi Mimarisi.” Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, 1985. google scholar
• Migne, Jacques Paul. Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca. 107. cilt. Paris: Garnier, 1863. google scholar
• Miklosich, Franciscus ve Iosephus Müller. Acta et Diplomata Graeca MeDii Aevi Sacra et Profana. 4. cilt. Vindobonae: Carolus Gerold, 1871. google scholar
• Niewöhner, Philipp. “Healing Springs in Anatolia and the Problem of the Pagan Legacy.” Life Is Short, Art Long: The Art of Healing in Byzantium. New Perspectives, editörler Brigitte Pitarakis ve Gülru Tanman, içinde 97-124. İstanbul: İstanbul Research Institute, 2018. google scholar
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2017. google scholar
• Parthey, Gustavi. Hieroclis SynecDemus et Notitiae Graecae Episcopatuum. Berolini: In Aedibus Friederici Nicolai, 1866. google scholar
• Peers, Glenn. Subtle Bodies: Representing Angels in Byzantium. Berkeley-Los Angeles-Londra: University of California Press, 2001. google scholar
• Ramsay, William Mitchell. “Contributions to the History of Southern Aeolis.” The Journal of Hellenic Studies 2 (1881): 44-54. google scholar
• Ramsay, William Mitchell. The Historical Geography of Asia Minor. London: John MurraY, 1890. google scholar
• Ramsay, William Mitchell. The Cities anD Bishoprics of Phrygia. 1. cilt. Oxford: Clarendon Press, 1895. google scholar
• Tok Bayrakal, Emine. “Manisa'nın Gürle KÖYÜ’ndeki Bir Bizans Manastırı Üzerine Düşünceler.” Sanat Tarihi Dergisi 14(l) (2005): 261-275. google scholar
• Tok, Emine. “On İkinci ve On Üçüncü YüzYılların SosYopolitik Ortamında Yeşeren Bir Savunma Ağı: Neokastra.” I. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu - Bildiriler, hazırlayanlar Ayla Ödekan, Engin AkYÜrek, Nevra Necipoğlu, içinde 303-311. İstanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2010. google scholar
• Tok, Emine. Manisa YakınlarınDa Bir Ortaçağ Kalesi: Yoğurtçu Kale. Manisa: Manisa Belediyesi Kültür Yayınları, 2012. google scholar
• Tomaschek, Wilhelm. Zur historischen Topographie von Kleinasien im Mittelalter. Piscataway: Gorgias Press, 2010. google scholar
• Vryonis, Speros. Küçük Asya’Da Orta Çağ Helenizminin Çöküşü ve 11. YüzyılDan Başlayarak 15. Yüzyıla KaDar İslamlaşma. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2020. google scholar
• Wilcox, R. P. Timber anD Iron Reinforcement in Early BuilDings. London: Society of Antiquaries of London, 1981. google scholar