An Evaluation on İlmiye Studies in the 100th Anniversary of the Republic

Yıl 2023, , 195 - 226, 10.11.2023

Mehmet İpşirli

https://doi.org/10.26650/iutd.20238106

Öz

In the Ottoman Empire, the ilmiye, represented by the ulema, held educational, judicial, and major religious institutions within the state structure, and in the periods of establishment and development, they mostly held the posts of vizier and minister. The ilmiye is a group of people with important privileges and at the forefront of state ceremonies. Studies on this important institution -especially on its educational aspects- began to be conducted in the Republican period, starting in the 1940s. Since the 1960s, interest has gradually increased as the ilmiye started to be taught as a course in history departments, and related doctoral theses began to emerge. The situation during the 100th anniversary of the Republic shows that many theses, articles, and books have been written and symposiums have been organized on various topics of ilmiye. However, many important topics have not yet been examined, and no standardized work has yet been written in the field of ilmiye after Uzunçarşılı’s book.

Anahtar Kelimeler

100th anniversary of the Republic of Turkey, Ottoman Empire, ilmiye, ulema, madrasa

Cumhuriyet’in 100. Yılında İlmiye Araştırmaları Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Osmanlı’da ulemanın temsil ettiği ilmiye, devlet yapısı içerisinde eğitim, yargı ve başlıca dini kurumları, kuruluş ve gelişme dönemlerinde çoğunlukla vezirlik, nişancılık görevlerini üstlenmiş, önemli ayrıcalıkları olan, devlet teşrifatında ön sıralarda yer alan bir zümredir. Bu önemli ve yetkili kurumla ilgili Cumhuriyet döneminde 1940’lı yıllardan itibaren özellikle eğitim yönü üzerine bazı çalışmalar yapılmış, 1960’lı yıllardan itibaren tarih bölümlerinde ders olarak okutulmaya ve doktora tezleri hazırlanmaya başlanmasıyla ilgi giderek artmıştır. Cumhuriyetin 100. yılındaki duruma bakıldığında ilmiyenin çeşitli konuları üzerine pek çok tez, makale ve kitap yazılmış, sempozyumlar düzenlenmiş olmakla birlikte hala incelenmeyen birçok önemli konunun olduğu ve ilmiye alanında Uzunçarşılı’nın kitabından sonra henüz standart telif bir eserin yazılmadığı gerçeği ile karşılaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Cumhuriyeti 100. Yılı, Osmanlı Devleti, ilmiye, ulema, medrese

Kaynakça

• Abou-El-Haj, Rifa’at Ali, 1703 İsyanı Osmanlı Siyasasının Yapısı = The 1703 Rebellion and the Structure of google scholar
• Ottoman Politics, çev. Çağdaş Sümer, Tan Kitabevi, Ankara 2011. google scholar
• Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi, Amaç, Yapı, İşleyiş, İstanbul 1997. google scholar
• Akgündüz, Murat, Osmanlı Devletinde Şeyhülislâmlık, Beyan Yayınları, İstanbul 2002. google scholar
• Aktepe, Münir, Patrona İsyanı: 1730, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1958. google scholar
• Alan, Ercan, Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2015. google scholar
• Albayrak, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması, I-V, İstanbul 1980-1981. google scholar
• Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara 1972. google scholar
• Altuntaş, Zeynep, Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Uleması, Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2013. google scholar
• Atay, Hüseyin, “1914’te Medrese Düzeni”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, sayı 5 (1982), s. 23-54. google scholar
• ________, “Fatih-Süleymaniye Medreseleri Ders Programları ve İcazet-nameler”, Vakıflar Dergisi, sayı 13 (Ankara 1981), s. 171-235. google scholar
• ________, “Medreselerin Gerilemesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIV (1981), s. 1556. google scholar
• ________, “Medreselerin Islahatı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXV (1981), s. 1-43. google scholar
• ________, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Medrese Programları, İcazetnameler, Islahat Hareketleri, Dergah Yayınları, İstanbul 1983. google scholar
• Atçıl, Abdurrahman, Erken Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Âlimler ve Sultanlar, çev. Gürzat Kami, Klasik, İstanbul 2019. google scholar
• Atmaca, Arzu, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Kadar Huzur Dersleri (1909-1922), İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2018. google scholar
• Aydın, Bilgin, “Meşihat Arşivi’nde Muhafaza Edilen Nakibüleşraf Defterleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, sayı 10 (2001), s. 21-26. google scholar
• Aydın, Mahir, Ahmet Arif Hikmet Beyefendi, Bir Tanzimat Devri Şeyhülislamı, TTK, Ankara 2013. google scholar
• Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu, yay. haz. Bilgin Aydın-İlhami Yurdakul-İsmail Kurt, İSAM, İstanbul 2006. google scholar
• Baltacı, Cahid, “Kadıasker Ruznamçelerinin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”, İslam Medeniyeti Mecmuası, IV/l (1979), s. 55-100. google scholar
• ________, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, Teşkilat-Tarih, İstanbul 1976. google scholar
• Başar, Serhat, Fotoğrafları ve Aileleriyle Osmanlı Şeyhülislamları, İstanbul 2017. google scholar
• Baysun, M. Cavid, “Çivi-zade”, İA, III, s. 438-439. google scholar
• ________, “Ebussuûd Efendi”, İA, IV, s. 92-99. google scholar
• ________, “Mescid-Osmanlı Devri Medreseleri”, İA, VIII, s. 71-77. google scholar
• Beyazıt, Yasemin, Kadıasker Atama Ruznamçelerinden “Çivizade Mehmed Efendi Ruznamçesi”, TTK, Ankara 2018. google scholar
• ________, Kadıasker Mülazım Ruznamçelerinden “Bostanzade Mehmed Efendi Defteri”, TTK, Ankara 2020. google scholar
• ________, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), TTK, Ankara 2014. google scholar
• ________, Osmanlı İlmiyye Tarikinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznamçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi (XVI. Yüzyıl), Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009. google scholar
• Beydilli, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2001. google scholar
• Bilge, Mustafa L., İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984. google scholar
• Bolay, S. Hayri, “Klasik Dönem Osmanlı Düşüncesi ve Osmanlı’da Tehafüt Tutkusu”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayı, VI/33 (2000), s. 11-30. google scholar
• ________, “Osmanlılar’da Düşünce Hayatı”, Osmanlı Dönemi Medeniyeti, İstanbul 2019, s. 587-632. google scholar
• ________, Osmanlılarda Düşünce Hayatı ve Felsefe, Akçağ Basım, Ankara 2005. google scholar
• Buzpınar, Ş. Tufan, “Nakîbüleşrâf”, DİA, XXXII, s. 322-24. google scholar
• Can, Betül, Fatih Döneminden Tanzimat’a Kadar Osmanlı Medreselerinde Arapça Öğretimi, Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi, Ankara 2009. google scholar
• Cevdet Paşa, Tezâkir, 40-Tetimme, yay. Cavid Baysun, TTK, Ankara 1991. google scholar
• Ceylan, Nedim, 951-959 (1544-1556) Tarihli Rumeli Kadıaskeri Ruznamesi, İ.Ü. Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyetleri Tarihi Kürsüsü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1980. google scholar
• Cihan, Ahmet, Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı, İstanbul 2004. google scholar
• Çabuk, Vahid, İslam Ansiklopedisi İndeksi, Ankara 1994. google scholar
• Çelik, Murat, Osmanlı Medreseleri ve Avrupa Üniversiteleri 1450-1600, Küre Yayınları, İstanbul 2019. google scholar
• Çiftçi, Mehdin, “XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı İlmiye Teşkilatı İçin Bir Kaynak: Tarihi Silsile-i Ulema”, İSTEM, X/20 (2012), s. 113-129. google scholar
• ________, Süleymaniye Dârulhadisi (XVI-XVII. asırlar), Kitabevi, İstanbul 2013. google scholar
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V Osmanlı Devlet Erkânı, İstanbul 1971. google scholar
• Düzenli, Pehlul, Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları, Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, Konya 2007. google scholar
• Ebü’l-Ula Mardin, Huzur Dersleri, İsmail Akgün Matbaası, I, İstanbul 1956. google scholar
• ________, Huzur Dersleri, yay. haz. İsmet Sungurbey, İ.Ü. Hukuk Fakültesi, II-III, İstanbul 1966. google scholar
• Emecen, F. M., “Tarih-i Lebiba’ya Dair”, Tarih Dergisi Fâtih Sultan Mehmed’e Hatıra Sayısı, sayı 33 (1982), s. 234-254. google scholar
• Ergin, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, I-V, İstanbul 1939-1943. google scholar
• Erken Dönem Osmanlı İlmiye Teşkilatı Kaynakları: XVI. Yüzyıl Osmanlı Ulema Defterleri, haz. Ercan Alan-Abdurrahman Atçıl, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2018. google scholar
• Erünsal, İsmail E., “Fatih Devri Kütüphaneleri ve Molla Lütfi Hakkında Birkaç Not”, Tarih Dergisi, sayı 33 (1981), s. 57-78. google scholar
• ________, Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik: Tarihi Gelişimi ve Organizasyonu, Timaş Yayınları, İstanbul 2020. google scholar
• ________, Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, Timaş Yayınları, İstanbul 2013. google scholar
• ________, “Nuruosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kazasker Ruznamçeleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, X-XI (1981), s. 3-15. google scholar
• Erzurum İspirli Kadızâde Mehmed Ârif Efendi ve Ömer Efendi Sempozyumu Tebliğleri, Erzurum 2014. google scholar
• Erzurumlu Şeyhulislam Mûsâ Kâzım Efendi Sempozyumu Tebliğleri, ed. Ömer Kara, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 2014. google scholar
• Erzurumlu Şeyhulislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu Tebliğleri, ed. Ömer Kara, Atatürk Üniversitesi, Erzurum 2015; google scholar
• Evsen, Esra, Osmanlı İlmiye Teşkilatında Mülâzemet Sistemi (18. Yüzyıl Örneği), Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009. google scholar
• Fazlıoğlu, Şükran, “Manzûme Fî Tertîb El-Kutub Fî El-Ulûm ve Osmanlı Medreselerindeki Ders Kitapları”, Değerler Eğitimi Dergisi, I/1 (2003), s. 97-110; google scholar
• ________, “Osmanlı Medrese Müfredatına Dair Çalışmalar: Nereden Nereye?”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, VI/12 [Türk Eğitim Tarihi Sayısı] (2008), s. 593-609. google scholar
• ________, “Ta‘lîm ile İrşâd Arasında: Erzurum İbrahim Hakkı’nın Medrese Ders Müfredatı”, Dîvân: İlmî Araştırmalar Dergisi, X/18 (2005), s. 115-173. google scholar
• Görgün, Tahsin, Osmanlı Düşüncesi, İstanbul 2020. google scholar
• Gül, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim - Öğretim ve Bunlar Arasında Daru’l-Hadislerin Yeri, TTK, Ankara 1997. google scholar
• Güldöşüren, Arzu, 19. Yy.’ın Yarısında Tarîk Defterlerine Göre İlmiye Ricâli, Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2004. google scholar
• ________, II. Mahmud Dönemi Osmanlı Uleması, Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2013. google scholar
• Gündoğdu, İsmail, The Ottoman Ulema Group and State of Practicing ‘Kaza’ Authorıty During The 18th Centııry, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009. google scholar
• Heyd, Uriel, “The Ottoman Ulema and the Westernization in the time of Selim III and Mahmud II”, Scripta Hierosolymitana, IX (1961), s. 63-96. google scholar
• Hızlı, Mefail, Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim-Öğretim, Bursa 1997. google scholar
• ________, Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İstanbul 1998. google scholar
• Hilafet Risaleleri: İslam Siyasi Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: II. Abdülhamit Devri, haz. İsmail Kara, I-II, Klasik, İstanbul 2002. google scholar
• Hilafet Risaleleri: İkinci Meşrutiyet Devri, haz. İsmail Kara, III-IV, Klasik, İstanbul 2003. google scholar
• Hilafet Risaleleri: Cumhuriyet Devri, haz. İsmail Kara, V, Klasik, İstanbul 2005. google scholar
• Hilafet Risaleleri İslam Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: Cumhuriyet Devri, haz. İsmail Kara, VI, Klasik, İstanbul 2014. google scholar
• I. Uluslararası Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Gümüşhane Üniversitesi, Gümüşhane 2014. google scholar
• Inber, Colin, Şeriattan Kanuna, Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, çev. Murteza Bedir, Tarih Vakfı, İstanbul 2004. google scholar
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Medrese Tarihçiliğinin İlk Safhası (1916-1965) -Keşif ve Tasarlama Dönemi”, Belleten, LXIV/240 (2000), s. 541-582. google scholar
• ________, Gelibolu Mustafa Ali’nin Künhü’l-Ahbar’ında Medrese ve İlmiye: Metin Tesisi, Tahlili ve Tenkidi, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2020. google scholar
• ________, Medreseler Neydi Ne Değildi?: Osmanlılarda Akli İlimlerin Eğitimi ve Modern Bilimin Girişi, Kronik, İstanbul 2019. google scholar
• İlmiye Salnamesi, İstanbul 1334/1916. google scholar
• İlmiyye Sâlnâmesi Osmanlı İlmiyye Teşkilâtı ve Şeyhulislâmlar, derleyen Seyit Ali Kahraman-Ahmet Nezih Galitekin, İstanbul 1988. google scholar
• İnalcık, Halil, “Kazasker Defterine Göre Kadılık”, çev. Bülent Arı, Adalet Kitabı, Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara 2007, s. 117- 137. google scholar
• ________, “The Ruznamçe Registers of The Kadıasker of Rumeli as Preserved in the İstanbul Müftülük Archives”, Tıırcica, XX (1988), s. 251-275. google scholar
• İnanır, Ahmet, Şeyhülislâm İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukukî Hayat: Mes’eleler ve Çözümleri (Fetâvâ-yı İbn Kemal), OSAV, İstanbul 2011. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “İlmiye Mesleği İstihdamında Usulsüzlük İddiaları Üzerine Kanuni’nin Emriyle Yapılan Kapsamlı Bir Tahkikat”, Tarih Dergisi, sayı 80 (2023), s. 55-113. google scholar
• ________, “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik (XVII. Yüzyıla Kadar)”, Belleten, LXI/232 (1997), s. 597-699. google scholar
• ________, XVII. Yüzyıl Başlarına Kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadıaskerlik Müessesesi, İ.Ü., Tarih Bölümü, Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Ana Bilim Dalı, Doçentlik Tezi, İstanbul 1982. google scholar
• ________, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. google scholar
• ________, “İlmiyye Salnâmesi”, DİA, XXII, s. 145-146. google scholar
• İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, I-II, İz Yayıncılık, İstanbul 1997. google scholar
• Kara, Ömer, “İslâm Geleneğinde Ümerâ Huzurundaki Bilimsel Toplantıların Osmanlıcası: Huzur Dersleri”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları, II, İstanbul 2013, s. 299-369. google scholar
• Karahasanoğlu, Selim, Kadı ve Günlüğü, Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi Günlüğü (1711-1735) Üstüne Bir İnceleme, Türkiye İş Bankası, İstanbul 2013. google scholar
• Karataş, Ali İhsan, Şeyhülislâm Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi (Hayatı-Eserleri-Vakıfları), Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2015. google scholar
• Katib Çelebi, Takvimü’t-tevârîh, İndeksli Tıpkıbasım, TTK, Ankara 2009. google scholar
• Kaydu, Ekrem, “Osmanlı Devletinde Şeyhülislâmlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 2 (1977), s. 201-210. google scholar
• ________, Die Institution des Scheyh-ul-Islamat im Osmanisehen Staat, Erlangen, Doktora Tezi, 1971. google scholar
• Kevâkib-i Seb’a, Yedi Gezegen, Fransız Aynasında Osmanlı Kültürü, haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, TÜBA, Ankara 2022. google scholar
• Kılıç, Rüya, Osmanlıda Seyyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005. google scholar
• Koca, Ferhat, Külliyât, Dini ve İctimaî Makaleler, Şeyhülislâm Musa Kazım Efendi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2002. google scholar
• Köse, Ömer Faruk, Osmanlı Devleti’nde Taşra Müftüleri (1550-1750), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Yayınlanmış Doktora Tezi, İstanbul 2023. google scholar
• Kuru, Levent, Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2016. google scholar
• ________-Ahmet Önal, Osmanlı Kaza Teşkilatı (1078/1667-1668 Düzenlemesine Göre), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat S., “1869’da Faal İstanbul Medreseleri”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 7-8 (1976/1977), s. 277-392. google scholar
• ________, “Darü’l-Hilafeti’l-‘Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII/1-2 (1978), s. 1-212. google scholar
• ________, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, TTK, Ankara 2000. google scholar
• Matsuo, Yuriko, “The Mülâzemet System in the İlmiye Organization in the Ottoman Empire (1520- 1620): According to Candidate Registers (Rumeli Kazaskerliği Ruznamesi)”, Japan Association far Middle East Stııdies, 11 (1996), s. 39-69. google scholar
• Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde Medreseler Uluslararası Sempozyum Bildirileri, ed. Fikret Gedikli, I-II, Muş Alparslan Üniversitesi, Muş 2013. google scholar
• Mehmed Şem‘î Efendi, Esmârü’t-tevârih, Tarihin Meyveleri, haz. S. Faruk Göncüoğlu-Selâhaddin Alpay, İstanbul t.y. google scholar
• Muammer Özergin, Sultan Kanunî Süleyman Han Çağına Âit Tarih Kayıtları, Erzurum 1971. google scholar
• Muhibbi, Hulasatü’l-eser fî a’yani’l-karni’l-hadi aşer, I-IV, Kahire 1284. google scholar
• Muradi, Silkü’d-dürer fî a’yâni’l-karni’s-sânî aşer, I-IV, Beyrut 1988. google scholar
• Müftü ve Müderris Ömer Nasuhi Bilmen Sempozyum Tebliğleri, ed. Nail Okuyucu ve dğr., İstanbul 2017. google scholar
• Nev’izâde Atâyi, Hada’iku’l-Haka’ik fi Tekmileti’ş-Şaka’ik: Nev’izade Atayi’nin Şaka’ik Zeyli, haz. Suat Donuk, ed. Derya Örs, Türkiye Yazma Eserler Kurumu, I-II, İstanbul 2017. google scholar
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Dinî Bilimler ve Ulema”, Osmanlı Uygarlığı, I, Ankara 2003, s. 243-265. google scholar
• ________, “Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı Resmi Düşüncesine Karşı Bir Tepki Hareketi”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 10 (1990), s. 49-58. google scholar
• ________, “Klasik Dönem Osmanlı Düşünce Hayatı”, Türkler, XI, Ankara 2002, s. 15-26. google scholar
• Oral, Ertuğrul, 1177 (1763-1764) Tarihli 115 Numaralı Rumeli Kadıaskeri Ruznamçesi, Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1993. google scholar
• ________, 993-994 (1585-1586) Tarihli Rumeli Kadıaskeri Ruznamesi, İ.Ü. Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1980. google scholar
• Ortaylı, İlber, “Kadı”, DİA, XXIV, s. 69-73. google scholar
• ________, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik, İstanbul 2016. google scholar
• Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim, Milletlerarası Kongresi Tebliğleri İstanbul 12-15 Nisan 1999, derleyen Hidayet Yavuz Nuhoğlu, IRCICA, İstanbul 2001. google scholar
• Osmanlı Düşüncesi, Kaynakları ve Tartışma Konuları, ed. Fuat Aydın-Metin Aydın-Muhammet Yetim, Sultanbeyli Belediyesi, İstanbul 2019. google scholar
• Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya-Yunus Uğur-Mustafa Demiray, Klasik, İstanbul 2018. google scholar
• Osmanlı Medreseleri, Eğitim, Yönetim ve Finans, ed. Fuat Aydın ve dğr., İstanbul 2019. google scholar
• Osmanlı, I-XII, ed. Güler Eren-Kemal Çiçek-Cem Oğuz, Ankara 1999. google scholar
• Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar, ed. google scholar
• Ömer Mahir Alper-Mustakim Arıcı, Klasik, İstanbul 2015. google scholar
• Özbek, Zeynep Ayhün, 1-2 Nolu Mülâzemet Defteri (Tahlil ve Değerlendirme), Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006. google scholar
• Özen, Şükrü, “Fetva Literatürünün Dönem, Coğrafya ve Mezhep Farklılıkları Açısından Mukayesesi”, Osmanlı Hukukunda Fetva, ed. Süleyman Kaya-Yunus Uğur-Mustafa Demiray, Klasik Yayınları, İstanbul 2018, s. 348-378. google scholar
• ________, “Osmanlı Döneminde Fetva Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III/5 (2005), s. 249-378. google scholar
• Özergin, M. Kemal, “Rumeli Kadılıkları’nda 1078 Düzenlemesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara 1976, s. 251-309. google scholar
• Özkul, Osman, Gelenek ve Modernite Arasında Osmanlı Uleması, İstanbul 2005. google scholar
• Özyılmaz, Ömer, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, Ankara 2002. google scholar
• Repp, Richard, The Müfti of Istanbul, A Study in the Development of the Ottoman Learned Hierarchy, OUP, Oxford 1986. google scholar
• Sahn-ı semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVI. Yüzyıl, ed. Ekrem Demirli ve dğr., Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2017. google scholar
• Sahn-ı semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl, ed. Hidayet Aydar-Ali Fikri Yavuz, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2017. google scholar
• Sahn-ı semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl, ed. Ahmet Hamdi Furat ve dğr., I-II, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2018. google scholar
• Sahn-ı semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XIX. Yüzyıl, ed. Ahmet Hamdi Furat, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2021. google scholar
• Sarıcaoğlu, Fikret, “Kâtib Çelebi’nin Otobiyografileri”, Tarih Dergisi, Prof. Dr. İsmet Miroğlu Hatıra Sayısı, sayı 37 (2002), s. 297-319. google scholar
• Sarıcık, Murat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi, TTK, Ankara 2003. google scholar
• Sarıkaya, Yaşar, “II. Meşrutiyet ve Medreseler: Geleneksel Bir Kurumun Modernleşme Sürecinde Var Olma Mücadelesi”, Divan, Meşrutiyet II Özel Sayısı, XIII/25 (2008), s. 37-73. google scholar
• ________, Ebu Said el-Hadimi: Merkez ile Taşra Arasında Bir Osmanlı Alimi, Kitap Yayınevi, İstanbul 2008. google scholar
• ________, Medreseler ve Modernleşme, İz Yayıncılık, İstanbul 1997. google scholar
• Sırma, İhsan Süreyya, L’Institution et les biographies des sayh al-Islam sous le regne du Sultan Abdülhamid II: (1876-1909), Universite des Sciences Humanes de Strasbourg, Doktora Tezi, 1973. google scholar
• Şakaik-i Nu‘maniye ve Zeyilleri, neşre haz. Abdülkadir Özcan, I-V, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989. google scholar
• Şentop, Mustafa, Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik, Klasik Yayınları, İstanbul 2005. google scholar
• Şeyhü’l-İslâm Ebüssu’ûd Efendi Fetvâları, haz. Ahmet Akgündüz, OSAV, İstanbul 2018; google scholar
• Şeyhülislam Arzları ve Padişah İradeleri (1845-1878): Tanzimat Devri Şeyhülislamlarının Arzları ve Padişah İradeleri, haz. İlhami Yurdakul, Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara 2017. google scholar
• Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, Ma‘rûzât, haz. Pehlul Düzenli, Klasik, İstanbul 2013. google scholar
• Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 1986. google scholar
• Tarih-i Silsile-i Ulema, Süleymaniye Ktp, Esad Ef. Nr. 2142. google scholar
• Taşköprülü-zade, eş-Şakaiku’n-Nu’maniyye fî ulemai’d-Devleti’l-Osmaniyye, nşr. Ahmed Suphi Furat, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak., İstanbul 1985/1405. google scholar
• Tezin, Sadık, Osmanlı Devleti’nde Çok Yönlü Bir Ulema Ailesi: Hocazâdeler, Mimar Sinan Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2022. google scholar
• The Ulemâ in Modern History, Studies in memory of Professor Uriel Heyd, Asian and African Studies, VII, Special Number, ed. Gabriel Baer, Jerusalem Israil 1971. google scholar
• Türek, Ahmed-F. Çetin Derin, “Feyzullah Efendi’nin Kendi Kaleminden Hal Tercümesi”, Tarih Dergisi, sayı 23 (1969), s. 205-218; sayı 24 (1970), s. 69-92. google scholar
• Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketleri Sempozyum Tebliğleri, ed. İsmail Kara-Asım Öz, Zeytinburnu Belediyesi, İstanbul 2013. google scholar
• Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi: Metinler Kişiler, haz. İsmail Kara, I-III, Risale Yayınları, İstanbul 1986. google scholar
• Uluslararası Düzceli M. Zâhid Kevserî Sempozyumu Bildirileri, Düzce Belediyesi-Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Düzce 2007. google scholar
• Uluslararası Hocazâde Sempozyumu Bildiriler, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2011. google scholar
• Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Gümüşhane Üniversitesi, Gümüşhane 2014. google scholar
• Uluslararası Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslami İlimler Sempozyum Bildirileri, ed. İsmail Narin, I-II, Bingöl Üniversitesi, Bingöl 2013. google scholar
• Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Bildiriler, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa 2010. google scholar
• Unan, Fahri, “Osmanlı İlmiye Tarikinde “Pâye”li Tayinler Yahut Devlette Kazanç Kapısı”, Belleten, LXII/233 (1998), s. 41-64; google scholar
• ________, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı: Toplum, V, Ankara 1999, s. 149-160. google scholar
• ________, “Taşköprülü-Zâde’nin Kaleminden XVI. Yüzyılın “İlim” ve “Âlim” Anlayışı”, Osmanlı Araştırmaları, sayı 17 (1997), s. 149-264; google scholar
• ________, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, TTK, Ankara 2003. google scholar
• Uzan, Süleyman, 997-998 (1589-1590) Tarihli Rumeli Kadıaskeri Ruznamesi, İ.Ü. Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1980. google scholar
• Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, TTK, Ankara 1965. google scholar
• Ünver, Süheyl, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul 1946. google scholar
• XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dair Bir Eser Kevakib-i Seb‘a Risalesi, haz. Nasuhi Ünal Karaarslan, TTK, Ankara 2015. google scholar Yakut, Esra, Şeyhülislamlık, Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, İstanbul 2005. google scholar
• Yaltkaya, M. Şerafettin, “Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 463-467. google scholar
• Yetim, Hacer, 1217-1224 Tarihli Mülâzemet Defterleri ve Mülâzemet Sistemi, Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009. google scholar
• Yıldırım, Selahattin-Cihan Okuyucu, Osmanlı İlim Geleneğinde İstanbul Dârülhadisleri ve Müderrisleri, İstanbul 2021. google scholar
• Yıldız, Aysel, Crisis and rebellion in the Ottoman Empire: the downfall of a Sultan in the age of revolution, I.B. Tauris, London 2017. google scholar
• Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008. google scholar
• Zengin, Zeki Salih, “II. Meşrutiyet Döneminde Islahat Çalışmaları Çerçevesinde Medreselerin Kuruluş Sistemi ve İdari Teşkilatı”, OTAM, sayı 9 (1998), s. 431-449. google scholar
• ________, “Osmanlılar’da II. Meşrutiyet Döneminde Yeni Açılan Medreseler ve Din Görevlisi Yetiştirme Çalışmaları”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı 36 (2016), s. 33-61. google scholar
• ________, II. Meşrutiyet’te Medreseler ve Din Eğitimi, Akçağ, Ankara 2002. google scholar
• Zerdeci, Hümeyra, Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları, İstanbul Üniversitesi, Y. Lisans Tezi, İstanbul 1998. google scholar
• Zilfi, Madeline C., “The Diary of a Müderris: A New Source for Ottoman Biography”, Journal of Turkish Studies = Türklük Bilgisi Araştırmaları, I (1977), s. 157-174; Türkçesi, “Bir Müderrisin Günlüğü: Osmanlı Biyografisine Yeni Bir Kaynak”, çev. Hamit Er, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı 12 (2003), s. 89-99. google scholar
• Zorlu, Tuncay, “Süleymaniye Tıp Medresesi-I”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, III/2 (2002), s. 79-121. google scholar
• ________, “Süleymaniye Tıp Medresesi-II”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, IV/1 (2002), s. 65-96. google scholar