OSMANLI MALİYESİ LİTERATÜRÜNDE İHMAL EDİLMİŞ BİR TARTIŞMA: TEVZİ‘ DEFTERLERİNDEN VERGİ-İ MAHSÛSA’YA GEÇİŞ

Yıl 2017, Sayı: 65, 29 - 61, 15.06.2017

Yakup Akkuş

Öz

Bu makalenin amacı, tevzi‘ defterlerinin Osmanlı mali sistemi içerisindeki rolünü

ve önemini tartışmaya açmaktır. 17. yüzyılın sonlarından Tanzimat’ın başlarına kadar

düzenlenen tevzi‘ defterleri, taşrada mükelleflerin katılacağı yerel harcamaların ve

birtakım vergilerin yer aldığı listelerdir. Çalışma özellikle tevzi‘ defterleri ile vergi-i

mahsûsa arasındaki ilişkilere odaklanmıştır. Çalışmada vergi-i mahsûsanın tarh

yöntemi, yapısal içeriği, tahsilâtında baz alınan mükellefleri ve tahsilât dönemleri

dikkate alınarak, Tanzimat’la birlikte tevzi‘ defterlerinden vergi-i mahsûsaya doğru

bir geçiş süreci yaşandığı tespit edilmiştir.

Ayrıca çalışmada, tevzi‘ defterleri ile temettuat defterleri, taşra gelir-gider cetvelleri

ve vilayet bütçeleri arasında önemli mali ilişkiler olduğu gösterilmiştir. Buna

ilaveten, yapısal içerik, hazırlanma gerekçesi ve mali sistemdeki konum gibi kriterler

dikkate alınarak, tevzi‘ defterleri ile bu uygulamalar arasında bir geçiş ilişkisi olmadığı

çıkarımında bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tevzi‘ Defterleri, Salyâne Defterleri, Vergi-i mahsûsa, Virgü, Vilayet Bütçeleri, Eyalet Bütçeleri, Osmanlı Taşra Maliyesi

Kaynakça

• Abdurrahman Vefik, Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı, APK Kurulu Başkanlığı, Yayın No. 1999/352, Ankara 1999. Açıkel, Ali - Abdurrahman Sağırlı, “Tokat Şer’iyye Sicillerine Göre Salyâne Defterleri (1771-1840)”, Tarih Dergisi, sayı 41 (2005), s. 95-145. Akar, Şevket Kâmil, “19. Yüzyılda Edirne Eyaletine Bağlı Ahyolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 120 (Haziran 1999), s. 71-101. Akkuş, Yakup, “Osmanlı Devlet ve Vilayet Bütçeleri (1840-1913) Nasıl Okunmalıdır?”, ODTÜ Gelişme Dergisi, Selim İlkin ve İlhan Tekeli’ye Armağan, sayı 40 (Ağustos 2013), s. 147-178. Ardant, Gabriel, “Financial Policy and Economic Infrastructure of Modern States and Nations”, The Formation of National States in Western Europe, ed. Charles Tilly, Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1975, s. 164-242. Atar, Abdulkadir, Maliye Nezareti Temettüat Defterlerine Göre Tavşanlı Nahiyesi’nin Sosyo-Ekonomik Yapısı, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, SBE, İstanbul 2007. Bülbül, Yaşar, “Klasik Dönem Osmanlı Muhasebe Sistemi”, Dîvân İlmi Araştırmalar, sayı 6 (1999/1), s. 151-182. Cezar, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy’dan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yay., İstanbul 19861. __________, “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Oluşan Yeni Malî Sektörün Mahiyet ve Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, sayı 9 (Nisan 1996), s. 89-143. Çadırcı, Musa, Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara 19972. Çakır, Fırat, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Balıkesir Şehir Masrafları, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi, SBE, Balıkesir 2016. Çiftçi, Cafer, “18. Yüzyılda Bursa Halkına Tevzî Edilen Şehir Masrafları”, Uludağ Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, V/6 (2004/1), s. 67-86. Efe, Ayla, “1845 Temettuat Sayım Sonuçları Ne Oldu?”, Journal of History Studies, VIII/1 (March 2016), s. 19-35. Ertaş, Mehmet Yaşar, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkezileşmesi Karşısında Bir Osmanlı Ayanı: Tavaslızâde Osman Ağa”, History Studies, Enver Konukçu Armağanı, 2012, s. 117-133. Genç, Mehmet - Erol Özvar, “Erken Modern Dönemde Osmanlı Maliye si”, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, der. M. Genç ve E. Özvar, I, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2006, s. 13-24. __________, “Osmanlı Devletinde Bütçeler: Merkezî Hazinenin Yıllık Muhâsebe Bilançoları”, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, der. M. Genç ve E. Özvar, II, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2006, s. 7-18. Grice, J. Watson, National and Local Finance, A Review of the Relations Between The Central and Local Authorities in England, France, Belgium and Prussia, During The Nineteenth Century, P.S. King & Son, Orchard House, Westminister, London 1910. Günay, Vehbi, “Yerel Kayıtlar Işığında XVIII. Yüzyıl Sonlarında İzmir”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXV/1 (Temmuz 2010), s. 253-268. Güran, Tevfik, “Ondokuzuncu Yüzyıl Ortalarında Ödemiş Kasabasının Sosyo-Ekonomik Özellikleri”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, XLI/1-4 (1985), s. 301-319. __________, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841-1861), TTK Yay., XXV. Dizi-Sa. 8, Ankara 1989. __________, “19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, ed. Halil İnalcık - Şevket Pamuk, DİE, Ankara 2000, s. 73-94. __________, Osmanlı Mali İstatistikleri: Bütçeler (1841-1918), DİE Tarihi İstatistikler Dizisi, VII, Ankara Eylül 2003. İhsaiyat-ı Maliye (Maliye İstatistikleri) 1885-1909, çev. Fehmi Tümer, Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama Koor. Kur. Baş. Yay., Ankara 2000. İnalcık, Halil, “Military and Fiscal Transformation of the Ottoman Empire, 1600-1700”, Archivum Ottomanicum, VI (1980), s. 283-337. Kaya, Alp Yücel - Yücel Terzibaşoğlu, “Tahrir’den Kadastro’ya 1874 İstanbul Emlak Tahriri ve Vergisi “Kadastro Tabir Olunur Tahrir-i Emlak””, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar Dergisi, sayı 9 (249), Güz 2009, s. 9-57. Khoury, Dina Rizk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu: Musul (1540-1834), çev. Ülkü Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999. Kiser, Edgar - Joshua Kane, “Revolution and State Structure: The Bureaucratization of Tax Administration in Early Modern England and France”, American Journal of Sociology, Vol. 107, No. 1, July 2001, s. 183-223. Kütükoğlu, Mübahat S., “Osmanlı Sosyal ve İktisâdî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, LIX/225 (1995), s. 395-418. __________, “Bir Âyân âilesi: Tavaslızâdeler”, Belleten, LXXV/273 (Ağustos 2011), 447-469. Marufoğlu, Sinan, “Osmanlı Taşra Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunları: Musul, Bağdat ve Basra Eyaletleri Örneği”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Osmanlılar III, sayı 53, Ankara 2010, s. 195-214. Mustafa Nuri Paşa, Netayic ül-Vukuat: Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, III-IV, haz. Neşet Çağatay, TTK Yay., Ankara 1980. Neumann, Christoph K., “Selanik’te On sekizinci Yüzyılın Sonunda Masarif-i Vilayet Defterleri: Merkezî Hükûmet, Taşra İdaresi ve Şehir Yönetimi Üçgeninde Mali İşlemler”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı 16 (1998), s. 69-97. Ortaylı, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK, Ankara 2000. Özbek, Nadir, “Anadolu Islahatı, “Ermeni Sorunu” ve Vergi Tahsildarlığı, 1895-1908”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, sayı 9 (249), Güz 2009, s. 59-85. __________, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Gelir Vergisi: 1903-1907 Tarihli Vergi-i Şahsî Uygulaması”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, sayı 10 (250), Bahar 2010, s. 43-80. Özdemir, Bülent, “Selanik: 19. Yüzyılda Osmanlı Kenti ve Yerel Yönetim Geleneğinin Değişimi”, Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Şehir Yönetimi, ed. Erol Özvar - Arif Bilgin, Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yay., İstanbul 2008, s. 321- 336. Özkaya, Yücel, “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Tevzi‘ Defterlerinin Kontrolü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1 (1981), s. 135-155. Öztürk, Said, “1042-1045/1632-1635 Yıllarına Ait Bosna Eyaleti Bütçesi”, Osmanlı 3, İktisat, ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 158-168. Özvar, Erol, “Rum Eyaletine Ait H. 1043-44/M. 1634-35 Tarihli “Bütçe”nin Tahlili”, Osmanlı 3, İktisat, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yay., Ankara 1999, s. 150-157. Palgrave, William Gifford, Report on the Provinces of Trebizond, Sivas, Kastemouni and Part of Angora, Foreign and Commonwealth Office Collection, Published by The University of Manchester, 1868. Report to the National Monetary Commission on the Fiscal Systems of the United States, England, France and Germany, 61st Congress, 2d Session, Senate, Document No: 403, Government Printing Office, Washington 1910. Sahillioğlu, Halil, “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk yılı Bütçesi”, Belgeler, IV/7/8 (1967), s. 1-33. __________, “Yemen’in 1599-1600 yılı Bütçesi (3 Resim ile birlikte)”, Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur Armağanı, Ankara 1985, s. 287-319. __________, “Avârız”, DİA, IV, s. 108-109. Şener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İşaret Yayınları, İstanbul 1990. Şimşirgil, Ahmet, “Osmanlı İdaresinde Uyvar’ın Hazine Defterleri ve Bir Bütçe Örneği”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sayı 12 (1998), s. 325- 355. Tabakoğlu, Ahmet, “İmdâdiyye”, DİA, XXII, s. 221-222. __________, “Tekâlif”, DİA, XL, s. 336-337. Tanıdı, Duygu, R-3 Numaralı Rusçuk Şer’iyye Sicilinin Çeviriyazısı ve Tahlili (H. 1093-1100/M. 1682-1688), Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi, SBE, Eskişehir 2013. Arzu Terzi, “Osmanlı-Yunan Tashih-i Hudud Meselesi Sırasında Başvurulan Bir Mali Kaynak: Vergi-i Şahsi”, Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Münir Aktepe’ye Armağan, sayı 15 (1997), s. 535-545. __________, “Güzelhisar-ı Aydın: Portrait of a West Anatolian City”, in The Ottoman State and Societies in Change, A Study of the Nineteenth Century Temettuat Registers, ed. Hayashi Kayako and Mahir Aydın, Kegan Paul, London, New York, Bahrain 2004, s. 141-171. Tural, Erkan, Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa’da Devlet Sistemi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2009. Uluçay, M. Çağatay, 18 ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Berksoy Basımevi, İstanbul 1955. Ünver, Metin, “Tanzimat Taşrasının İstanbul Buluşması: İmar Meclislerinin Kurulması Süreci”, Eski Çağ’dan Günümüze Yönetim Anlayışı ve Kurumlar, ed. Feridun M. Emecen, Kitabevi, İstanbul 2009, s. 119-160. Varcan, Nezih - Tufan Çakır, Kamu Maliyesi, Anadolu Üniversitesi Yay., Eskişehir 2003. Yalçınkaya, Mehmet Alaaddin, “The Provincial Reforms of the Early Tanzimat Period as Implemented in the Kaza of Avrethisarı”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 6 (06), 1995, s. 343-385. Yaycıoğlu, Ali, Partners of the Empire: The Crisis of the Ottoman Order in the Age of Revolutions, Stanford University Press, 2016.