Eski Türklerde Kut ve Töre Bağlamında Hükümranlığın Hududları

Yıl 2020, Sayı: 71, 29 - 50, 28.08.2020

Ali Ahmetbeyoğlu

Öz

Çeşitli kadim devletlerde olduğu gibi, Türk devlet anlayışı da kendine özgü karakteristik bir yapıya sahiptir. Yaşam biçimi ve coğrafi şartlar, diğer devletlerle olan ilişkiler, karşılaştıkları problemler, inandıkları din, mensup oldukları kültür, hukuk anlayışı, değer yargıları ve kâinat algısı Türk devlet düşüncesi ile uygulamalarının temellerini ve sınırlarını oluşturmaktadır. Teşkilatlı boylar halinde yaşayan, sosyal yapılarında toprağa bağlı ayrıcalıklı sınıf bulunmayan, ruhban zümresi olmayan ve tarih sahnesine siyasi teşekkülle çıkan Bozkır Kültüründen neşet eden felsefeyle Türklerin hayatın merkezine ve kâinat algılarına devleti, devletin temeline de Töreyi yerleştirmişlerdir. Hükümdar devletin esas unsurlarından biri olarak onun nitelikleri devletin niteliklerini, yönetimin sınırlarını belirlemiştir. Hükümdar devleti temsil eden ve bir bakıma devlet yerine geçen sembol olarak algılanmıştır. Bu nedenle yürütmenin başında bulunan ve sorumluluğunu taşıyan Hükümdar taşıması gereken niteliklerinde zaaf göstermeye başlar, toplumun ve devleti oluşturan güçler birlikteliğinin beklentilerini karşılayamaz duruma düşer, ülkeyi felaketlere açık hale getirir ise hakimiyeti tartışmalı konuma gelir ve bu durumda Meclis devreye girerek Töreye göre hükümdarlığı sonlandırılırdı.

Anahtar Kelimeler

Töre, Meclis, Kut, Hükümdar, Türk Devleti

Boundaries of Sovereignty in the Context of Kut and Tore in the Old Turks

Öz

As in various ancient states, the Turkish state concept has its own characteristic structure. Lifestyle, geographical conditions, relations with other states, problems, belief systems, culture, the understanding of law, practice of values, and perception of the universe set the boundaries and the idea of the Turkish state. Turks did not have a privileged class attached to the land in their social structures or clergy. They lived in organized clans and came onto the stage of history in a political formation. Turks placed their state at the center of life and in their perceptions of the universe, and at the foundation of the state they placed töre (moral laws) with the philosophy that arose from steppe culture. The ruler set the qualifications of the state and the limits of the administration as one of the principal elements of the state. The ruler was perceived as a symbol representing the state and, in a way, as a substitute for the state. Therefore, if the ruler, who bears the responsibility of the executive, begins to show weakness in his qualities, becomes unable to meet the expectations of the unity of society which the forms the state, or makes the country open to disasters, his rule becomes controversial. In this case, the assembly would step in and end his reign according to töre.

Anahtar Kelimeler

Töre, Assembly, Kut, Ruler, Turkish State

Kaynakça

• Ağırnaslı, Nilay, “Büyük Selçuklu Devlet Adamlarının Adâlete ve Refaha Dayalı Toplum Düzeni Oluşturma Gayretleri”, http://cahij.com/Makaleler/2070740253_112-122.pdf, s.114-116.
• Ahmetbeyoğlu, Ali, “Tuna Bulgar Hükümdarı Malamir (831-836) Han”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, Beta Basım, ed. Nejdet Bilgi ve Mehmet Ersan, İzmir 1999, s. 65-68.
• Ahmetbeyoğlu, Ali, Avrupa Hun İmparatorluğu, TTK Yayınları, Ankara 2001.
• Akpınar, N., Büyük Hun Devletinden Osmanlı Devletine Kadar Türkler Devletlerinde Meclis, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Alföldi, A., “Türklerde Çifte Krallık”, II. Türk Tarih Kurultayı Zabıtları, İstanbul 1943, s. 507-519.
• Arsal, S. Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul 1947.
• Arslan, Mahmut, “Eski Türk Devlet Anlayışı ve ‘‘Çifte Hükümdarlık’’ Meselesi”, Fırat Üniversitesi Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kolokyumu Bildiriler, Fırat Üniversitesi Yayınları, Elazığ 1990, s. 223-242.
• Aydın, M. Akif, “Türk Hukuk Tarihinde Devlet ve Hukuk”, I. Türk Tarihi Sempozyumu, Türklerde Devlet Bildiriler, ed. Hayrunnisa Alan, Ali Ahmetbeyoğlu, Uğur Demir, Adnan Baycar, Seçil Ofset, İstanbul 2018, s. 47-54.
• Aydın, M. Akif, Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım Yayın, İstanbul 2017.
• Bang, W. - R. Rahmeti Arat, “Oğuz Kağan Destanı”, yay. haz. Osman Fikri Sertkaya, Makaleler, c. I, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987, s. 605-672.
• Başer, Sait, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, İrfan Yayınları, İstanbul 2011. Bıcak, Ayhan, Türk Düşüncesinin Kökenleri, c. I, Dergah Yayınları, İstanbul 2009.
• Brockelmann, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, çev. N. Çağatay, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1954.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1968.
• Cin, Halil - Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya 1989.
• Çağatay, Saadet, “İl, Ulus ve Yönetenler”, DTCF. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, Ankara 1976, s. 281-308.
• Çakır, A., Bozkır Kültür Çevresinde Sosyal Yapı ve Teşkilatlanma, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
• Çandarlıoğlu, Gülçin, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2004.
• Deer, Jozsef, “İstep Kültürü”, DTCFD, XII, Ankara 1954, s. 159-176. Dilaçar, Agop, Kutadgu Bilig İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara 1988.
• Divitcioğlu, Sencer, Oğuz’dan Selçukluya Boy, Konat ve Devlet, Eren Yayıncılık, İstanbul 1994.
• Donuk, Abdulkadir, “Türk Devletinde Hakimiyet Anlayışı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, sayı X-XI, İstanbul 1979-1980, s. 29-56.
• _______, Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1989.
• _______, Eski Türklerde Devlet ve Teşkilatı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi 1978.
• _______, Türk Hükümdarı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1990.
• Düzgün, Dilaver, “Divanü Lügati’t-Türk’te Sosyal Normları Karşılayan Kavramlar”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 55, Ankara 2007, 201-215.
• Ergan, Nevin Göngör, “Bozkır Türklerinde Töre ve Sosyal Kontrol”, Polis Bilimleri Dergisi, cilt I, sayı 3, Ankara 1999, s. 18-19.
• Ergin, Muharrem, Orhun Âbideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2008.
• Erkoç, H. İhsan, Eski Türklerde Devlet Teşkilâtı (Gök Türk Dönemi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2008.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 2002. Gökalp, Ziya, Türk Devletinin Tekâmülü, Ülkü Ocakları Yayınları, Ankara 1976.
• Gömeç, S. Yağmur, “Türklerde Devlet ve Hâkimiyet Düşüncesi Üzerine Bir Değerlendirme”, I. Türk Tarihi Sempozyumu, Türklerde Devlet Bildiriler, ed. Hayrunnisa Alan, Ali Ahmetbeyoğlu, Uğur Demir, Adnan Baycar, Seçil Ofset, İstanbul 2108, s. 471-490.
• _______, Türk Kültürünün Ana Hatları, Akçağ Yayınları, Ankara 2006.
• _______, “Kagan ve Katun”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı 29, Ankara 1997, s. 81-90.
• Gumilöv, Lev Nikolayevic, Eski Türkler, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 1999. Güngör, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2003.
• Hassan, Ümit, Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Alan Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Hocaoğlu, Durmuş, Türk Kozmolojisi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1994.
• İbn Fazlan, Seyahatname, haz. R. Şeşen, Bedir Yayınları, İstanbul 1995.
• İnalcık, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset ve Nazariye ve Gelenekleri”, Türk Kültürü Dergisi, Reşit Rahmeti Arat İçin, sayı 39, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1966, s. 259-271.
• Kafesoğlu, İbrahim, Kutatgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1970.
• _______, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1997.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-Türk, I-IV, çev. B. Atalay, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1939-1941.
• Koca, Salim, “İdeal Bir Türk Hükümdarı ve Baş Komutan Olarak Oğuz Kağan (Oğuz Kağan’ın Türk Tarihi Bakımından Değerlendirmesi)”, Büyük Selçuklu Devletinden Türkiye Selçuklu Devletine M. Altay Köymen Armağanı, ed. Mehmet Hacı Gökmen, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Konya 2011, s. 75-120.
• _______, “Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat”, Türkler, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca, cilt III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 347-385.
• Köymen, M. Altay, Alp Arslan ve Zamanı, II, A.Ü. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1983.
• Mandaloğlu, Mehmet, “İslamiyetten Önce Türklerde Toplantı ve Törenler”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı 6, Ankara 2012, s. 211-232.
• Mesudî, Murûc ez-Zeheb, çev. A. Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004. Niyazi, Mehmet, Türk Devlet Felsefesi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
• Okandan, R. Galip, Umumi Amme Hukuku, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1976.
• Orkun, H. Nanık, Eski Türk Yazıtları, Irk Bitig, c. III, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1940. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, I, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1968.
• _______, Türk Mitolojisi, I, TTK Yayınları, Ankara 1971.
• _______, Türklerde Devlet Anlayışı (13. Yüzyıl Sonlarına Kadar), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1982.
• Özdamar, Ramazan, İslamiyet Öncesi Türkler’de Hakimiyet Mefhumu, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 1997.
• Pamir, Aybars, “Orta-Asya Türk Hukukunda ‘Töre’ Kavramı”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. LVIII, no. 2, Ankara 2009, s. 359-385.
• Rasonyi, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1971.
• Roux, J. Poul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2002.
• Şen, Hüseyin, İslam Öncesi Türk İnanış ve Düşüncesinde Gök, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 1985.
• Taşağıl, Ahmet, “Eski Türk İdaresi”, Tarih ve Medeniyet, sayı 58, İstanbul 1999, s. 58-62.
• _______, “Gök Türk Devlet Modeli”, I. Türk Tarihi Sempozyumu, Türklerde Devlet Bildiriler, ed. Hayrunnisa Alan, Ali Ahmetbeyoğlu, Uğur Demir, Adnan Baycar, Seçil Ofset, İstanbul 2108, s. 111-134.
• _______, Gök-Türkler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995. Turan, Osman, Selçuklu Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Turan Neşriyat Yurdu, İstanbul 1969.
• _______, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006. Uğurlu, Serdar – Kadir Yılmaz, “Türk Devlet Yönetme Geleneğinde Töre’den Örf’e Değişim”, Turkish Studies, sayı 6/2, 2011, s. 949-972.
• Yakut, Esra, “Eski Türklerde Hukuk”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, cilt I, sayı 3, Ankara 2002, s. 401-426.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, çev. R. R. Arat, TTK Basımevi, Ankara 1985.