Selçuklular’da Sağlık, Sağlık Kurumları ve Tıp Eğitimi

Yıl 2020, Sayı: 71, 115 - 144, 28.08.2020

Muharrem Kesik

Öz

Selçuklular askerî ve siyasî başarılarının yanı sıra tıp eğitimi ile hastalıkların tedavisine de büyük önem vererek bu alanda da üstünlük sağlamışlardır. Selçuklu sultanları, devletin kuruluşundan itibaren sağlık alanında yatırımlar yapmaya başlamışlardır. Selçuklularda sağlık hizmetleri genellikle bîmâristan, dârü’ş-şifâlar ve kervansaraylar gibi kurumlarda verilmekte idi. Büyük Selçuklu Devleti’nde tıp eğitimi ise medreselerden çok bîmâristan ve dârü’ş-şifâ gibi tesislerde yapılmaktaydı. Selçuklular hem sosyal devlet anlayışının prensipleri gereği hem de birçok coğrafyanın kesişim noktasında bulunmanın getirdiği salgın hastalık riskine karşı sağlık konusuna ehemmiyet göstermişlerdir. Cüzzam, çıban, çiçek, felç, veba, verem gibi hastalıklara karşı devrin ötesinde tedavi yöntemleri uygulanmıştır. Selçuklu coğrafyasında seyyar hastaneler, kervansaray hastaneleri ve saray dârü’ş-şifâları bulunmaktaydı. Sefere çıkan orduların beraberlerinde de develer üzerinde taşınan seyyar hastaneler bulunurdu. Selçuklu ülkesinde kervansaraylarda yolculara belli bir süre boyunca bedava sağlık hizmeti verilirdi. Ayrıca hükümdarların da şahsi doktorları bulunmaktaydı. Hükümdar ve devlet adamlarının dışında da hayırseverler dârü’ş-şifâlar yaptırırlardı. Nişâbur, Isfahan, Bağdad, Halep, Amasya, Çankırı, Konya, Kayseri, Malatya, Erzurum gibi şehirler aynı zamanda önemli sağlık merkezleri konumundaydılar. Buralarda bulunan bazı sağlık kurumları kitâbeleri ile günümüze kadar ulaşmıştır. Bu kitâbeler ışığında Selçuklu Devleti’nin sağlık hususunda her türlü tedbiri aldığı ve masraftan kaçınmadığı da görülmektedir. Ayrıca Selçuklular döneminde yetişen birçok ünlü doktor yıllar boyunca hem Osmanlı medeniyetine rehberlik etmiş hem de onların eserleri, Avrupa’da yıllarca ders olarak okutulmuştur. Bu çalışma ile Selçukluların sağlık alanında attığı önemli adımlar, kurdukları tesisler ve döneme damgasını vuran mühim tıpçılar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Tıp, Selçuklu Hastaneleri, Hastalıklar, Dârü’şşifâ

Health, Health Institutions and Medical Education in Seljuks

Öz

In addition to their military and political success, the Seljuks also achieved great accomplishments in the medical field by giving great importance to medical education and treatment of diseases. From the very foundation of the Seljuk empire, the Sultans invested heavily in medicine. Medical services in the Seljuk Empire consisted of the following: bîmâristans, dârü’ş-şifâs and caravanserais. In the Great Seljukian state, medical education was carried out in facilities such as bâmâristan and dârü’ş-şifâ rather than in madrasahs. The Seljuks placed great importance on health, both in regard to the principles of social state understanding and the risk of possible epidemics caused by being at the intersection of many geographies. State of art treatment methods were applied against diseases such as leprosy, boils, smallpox, strokes, plague, and tuberculosis. There was an abundance of mobile hospitals, caravanserai hospitals, and palace hospitals in the Seljuk region. Mobile hospitals were carried on camels and accompanied the armies that went on campaigns. Throughout the Seljuk empire, free health services were provided to passengers in caravansaries for a certain period. In addition, the Sultans had highly trained personal doctors. As well as providing health care for monarchs and statesmen, wealthy Seljuks also built dârü’ş-şifâs for the public. Nishapur, Isfahan, Baghdad, Aleppo, Amasya, Çankırı, Konya, Kayseri, Malatya, and Erzurum hosted important health centers in the Seljuk times. Evidence of some of the health institutions in these places has survived until today with their inscriptions. In the light of these inscriptions, it is seen that the Seljuk State took every precaution regarding health and did not avoid the expense. Besides, many famous doctors who were trained in the Seljuk period guided the Ottoman civilization over the years through scientific studies, and their works have been taught in Europe for years. In this paper, the important steps which were taken by the Seljuks in the field of health, the facilities they established, and the important medical professionals who left their mark on the period are discussed.

Anahtar Kelimeler

The Seljuks, Medicine, The Seljuk hospitals, Diseases, Dârü’ş-şifâ

Kaynakça

• Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, trc. Tahsin Yazıcı, İstanbul 1989, I.
• Alakbarlı, Farid, “Medicine in Azerbaijan During The Rule of Elzanid Dynasty (1136-1225)”, IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, ed. Esin Kahya-Sevgi Şar-Adnan Ataç-Mümtaz Mazıcıoğlu, Ankara 2006, s. 44-49.
• Altıntaş, Ayten, “Selçuklu ve Osmanlılar Döneminde Konya Darüşşifası”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, ed. Ayşegül Demirhan Erdemir-Öztan Öncel-Yusuf Küçükdağ-Berrin Okka-Sezer Erer, Konya 2008, I, 56-69.
• Arslan, Terzioğlu, Türk İslam Hastaneleri ve Tababetinin Avrupa’da Tıbbi Rönesansı Etkilenmesinden Türk Tıbbının Batılılaşmasına, İstanbul 1992.
• Aslanapa, Oktay, Anadolu’da Türk Mimarisi, Ankara 1991.
• Atabek, Emine, Ortaçağ Tababeti, İstanbul 1977.
• Ataseven, Asaf, “Tarihimizde Vakfedilmiş Sağlık Müesseseleri “Darüşşifalar”, II. Vakıf Haftası (3-9 Aralık 1984) (Konuşmalar ve Tebliğler), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 1985, s. 157-162.
• Atçeken, Zeki- Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Konya 2016.
• Aydınoğlu, Yasemin, Selçuklularda Tıp Eğitimi ve Selçuklu Hastanelerinin Avrupa Kültürüne Olan Etkileri, Selçuk Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2009.
• Aziz B. Erdeşir-i Esterâbadî, Bezm u Rezm, trc. Mürsel Öztürk, Ankara 1990.
• Bakır, Betül-İbrahim Başağaoğlu, “Akıl Hastalıklarında Geleneksel Tedaviler ve Birkaç Selçuklu Darüşşifa Yapısı Tasarımı Üzerindeki Etkileri”, 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi, 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, ed. Ayşegül Demirhan Erdemir-Öztan Öncel-Yusuf Küçükdağ-Berrin Okka-Sezer Erer, 20-24 Mayıs 2008, Konya 2008, I, 535-536.
• Bayat, Ali Haydar, Tıp Tarihi, İstanbul 2016. Beksaç, Engin, “Nûreddin Zengî Bîmâristanı”, DİA, XXXIII, 262-263.
• Cantay, Gönül, “Amasya Dârüşşifası”, DİA, III, 5-6.
• _________, “Keykavus I Darüşşifası”, DİA, XXV, 353-355.
• _________, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları, Ankara 2014.
• Cumbur, Müjgan, “Selçuklu ve Osmanlı Devirlerinde Kadınların Kurdukları Şifahaneler”, Erdem, III/8, s. 343.
• Çal, Halit, “Çankırı Mevlevihanesi”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, XXIII, Ankara 2015, s. 149-175.
• Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt B. Abdillâh El-Hamevî, Mu‘Cemü’l-Büldân, thk. Ferîd Abdülazîz El-Cündî, Beyrut t.y., II.
• Ebû Bekr Sadrüddîn İbnü’z-Zekî El-Konevî, Ravzatü’l-Küttâb ve Hadîkatü’l-Elbâb, yay. Ali Sevim, Ankara 1972.
• Ebu’l-Ferec, Tarih, trc. Ömer Rıza Doğrul, Ankara 1999, I-II. Ebu’l-Fidâ, El-Muhtasar Fi Ahbari’l-Beşer, Mısır t.y., II.
• Erer, Sezer-Elif Atıcı, “Selçuklular’da ve Osmanlılar’da Müzikle Tedavi Yapılan Hastaneler”, Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, XXXVI/1, (Bursa 2010), s. 29-32.