Tâcüttevârîh’in Kaynakları Üzerine Bazı Tespitler

Yıl 2020, Sayı: 71, 181 - 196, 28.08.2020

Mehmet İpşirli

Öz

XVI. yüzyılın başarılı tarih teliflerinden biri olan Hoca Sadeddin Efendi’nin Tâcüttevârîh’i ilk dokuz Osmanlı sultanının döneminin tarihidir. Müellif daha önce yazılmış olan tarihî eserleri inceleyip bunların isimlerini zikrederek, önemli ölçüde tenkit süzgecinden geçirip kaynak olarak kullanmıştır. Bunlar arasında İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’inin ayrı bir yeri bulunmakla birlikte Mehmed Neşrî’nin Cihannümâ’sından ve Türkçe Tevârih-i Âl-i Osman’lardan kaynak olarak özellikle yararlanmıştır. Tâcüttevârîh, Heşt Bihişt’i model alarak belâgatı ön plana çıkaran süslü ve ağdalı nesri benimsemiştir. İran tarihçiliğinin en önemli özelliği olan bu tarz daha önce Atâ Melik Cüveynî, Vassâf ve Şerefeddin Ali Yezdî’nin temsil ettiği bir ekol olup Osmanlı tarihçiliğinde Farsça olarak Bitlisî, Türkçe olarak ise Hoca Sâdeddin ile devam etmiştir. Eser yazıldığı tarihten itibaren büyük yankı uyandırıp çok sayıda istinsah edilmiş, oldukça erken tarihlerde batı dillerine çevirileri yapılmıştır. Bu makalede özellikle eserin kaynakları üzerinde durulup bazı değerlendirilmeler yapılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarih Yazıcılığı, Tâcüttevârih, Hoca Sadeddin Efendi, Heşt Bihişt, Târih-i Neşrî

Some Analysis on the Sources of Tâcüttevârîh

Öz

Tâcüttevârîh of Hoca Sadeddin Efendi, one of the most successful works of the 16th century, is the history of the period of the first nine Ottoman Sultans. Having studied the historical works on the same topic which had been written earlier, the author reviews and critiques these works. İdris-i Bitlisî’s Heşt Bihişt has a special place among them. However, Hoca Sadeddin Efendi particularly benefited from Mehmed Neşrî's Cihannümâ and from the Turkish version of Tevârih-i Âl-i Osman as resources for his own work. Tâcüttevârîh adopted the Iranian historiography with ornate rhyme by taking the model of Heşt Bihişt. This style, which is the most important feature of Iranian historiography, comes from a school previously represented by Atâ Melik Cüveynî, Vassâf and Şerefeddin Ali Yezdî. This school was represented in Ottoman historiography by Bitlisî in Persian and by Hoca Sâdeddin in Turkish. Upon the completion of Hoca Sadeddin Efendi’s work, it gained a wide reputaion and many copies were made. They were translated into Western languages quite early. The particular focus of this article is to examine the sources of the work and to make some evaluations.

Anahtar Kelimeler

Historiography, Tâcüttevârih, Hoca Sadeddin Efendi, Heşt Bihişt, Târih-i Neşrî

Kaynakça

• Aktepe, M., “Hoca Sa’deddin Efendi’nin Tâcü’t-tevârih’i ve bunun Zeyli Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, XIII (1958), s. 101-116.
• Babinger, F., Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun Üçok, Ankara 1982.
• Daş, Abdurrahman, “Hoca Sadeddin Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”, Konya Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XIV (2003), 165-207.
• _______, Osmanlılarda Münşeat Geleneği, Hoca Sadeddin Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Münşeâtı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.
• Genç, Vural, Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bitlîsî (1457-1520), TTK, Ankara 2019.
• _______, Acem’den Rum’a: İdris-i Bidlîsî’nin Hayatı, Tarihçiliği ve Heşt Behişt’in II. Bayezid Kısmı (1481- 1512), İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• _______, İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt, Osman Gazî Dönemi, Mimar Sinan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Gibb, E. J. W., The Capture of Constantinople from the Taj-ut-Tevarikh, Glasgow 1879. Hadîdî, Tevârîh-i Âl-i Osmân, haz. Necdet Öztürk, İstanbul 1991.
• Hammer, J. V., Devlet-i Osmaniyye Tarihi, Atâ Bey, İstanbul 1329, I.
• Hoca Sadeddin Efendi, Tâcüttevârîh, İstanbul 1279 /1862, I.
• _______, Tâcü’t-tevârih (Tarihlere tâctır bu kitap), sadeleştiren İsmet Parmaksızoğlu, Başbakanlık Kültür Müsteşerlığı Kültür Yayınları, İstanbul 1974-1979, I-V cilt.
• İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt, VII. Ketîbe, Fatih Sultan Mehmed Devri, 1451-1481, haz. Muhammed İbrahim Yıldırım, TTK, Ankara 2013.
• İpşirli, M., “Tâcü’t-Tevârîh, DİA, XXXIX, 357-59.
• Kollár, Adam F., Annales Turcici Taschet-Tavorih sive Corona annalium dicta ab inito gentis Ottomanicae usque ad Muradem primum pertigens, Vindobonae 1755.
• Ménage, V. L., “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı”, çev. Salih Özbaran, TED, IX (1978), s. 237-238.
• Özcan, Abdülkadir, “Heşt Bihişt, DİA, XVII, 271-273. Parmaksızoğlu, İsmet, “Üsküplü İshak Çelebi ve Selimnâmesi”, Tarih Dergisi, c. III, sayı 5-6 (1953), s. 132- 134.
• Saidino Turco [Hoca Sadeddin Efendi], Chronica dell’origine e progressi della Casa Ottomana composta da Saidino Turco, eccelentissimo historico in lingua turca, tradotta da Vincenzo Bratutti, Wien 1649.
• Severcan, Ş., “Hoca Sadeddin Efendi ve Tarihçiliğimizdeki Yeri”, Kayseri EÜİFD, VIII (1992), s. 73-78.
• Tevârîh-i Âl-i Osman, VII. Defter, haz. Ş. Turan, TTK, Ankara 1957.
• Turan, Ş., “Hoca Sâdeddin Efendi”, DİA, X, 196-98.
• _______, “Sa’de’d-dîn”, İA, X, 27-32.
• Yıldırım, Mehmed, Hoca Sadeddin Efendi ve Tarihçiliği, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 1997.