İbretnüma-yı Devlet Adlı Eserin Yazarı Mustafa Kesbî midir? XVIII. Yüzyılın Bilinmeyen Bir Tarihçisi Üzerine Notlar

Yıl 2020, Sayı: 71, 197 - 221, 28.08.2020

Feridun M. Emecen

Öz

XVIII. yüzyılın ikinci yarısında vücuda getirilen önemli tarihlerden birini teşkil eden ve bu dönem için sıklıkla kullanılan İbretnüma-yı Devlet adlı eserin yazarı olarak Mustafa Kesbî Efendi gösterilir. Mustafa Kesbî’nin kimliği hakkında ise ayrıntılı bilgilere ulaşılamamıştır. Yazar hakkındaki bilgiler daha çok eserinde kendisine dair kaydettiği notlardan hareketle verilmiş gözükmektedir. Bununla birlikte Mustafa Kesbî adlı birinin var olup olmadığı meselesi de tartışmalı bir mahiyet arz eder. Eserlerinde Kesbî mahlasını kullanan yazar hiçbir yerde adını Mustafa olarak açıklamamakta, bazı geç tarihli kataloglarda ve tezkirelerde görülen Kesbî mahlaslı Mehmed ve Mustafa adlı iki kişi arasında birinin, kuvvetli ihtimalle de Mustafa’nın İbretnüma’nın müellifi olduğu ileri sürülmektedir. Binaenaleyh İbretnüma-yı Devlet adlı eserin yazarının Mustafa Kesbî olduğuna dair literatürde tartışmasız bir ön kabul söz konusudur. Fakat aynı döneme ait farklı eserlerde yer alan ve gözden kaçtığı anlaşılan bazı bilgiler bu eserin yazarının Kesbî mahlasını kullanan Mehmed Haşim Efendi olduğunu göstermiştir. Mehmed Haşim Efendi, sadece İbretnüma değil o dönemde yazarlarının adları meçhul kalan veya tesbit edilemeyen başka vekayi derlemelerinin de sahibidir. Bu makalede Mehmed Haşim Efendi’nin kimliği ve hangi eserleri kaleme almış olduğu konusundaki tesbitlerin ayrıntıları ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Haşim Efendi, Kesbî Mehmed, İbretnüma, Kesbî Mustafa, XVIII. yüzyıl tarihçiliği

Who is Mustafa Kesbî, the Author of İbretnüma-yi Devlet? Notes on an Unknown Historian of the 18th Century

Öz

Mustafa Kesbî Efendi is known as the author of İbretnüma-yı Devlet, which is an important work written in the second half of the 18th century and an oftenused source for this period. However, there is no detailed information about the identity of Mustafa Kesbî Efendi. Information about this author is usually derived from the anecdotes written about himself in the above-mentioned work. Nonetheless, it is also a topic of discussion whether there really was a man called Mustafa Kesbî. Kesbî is a pseudonym used in this work and nowhere in it, is the name Mustafa is to be found. Some later written works, such as catalogues and tezkires (collection of biographies) point to two different men with the pseudonym Kesbî: one is Mustafa, the other is Mehmed. These works propound that the author of İbretnüma is most probably Mustafa Kesbî; therefore, the author of this work is doubtlessly Mustafa Kesbî. However, some other contemporary works propose that the author of İbretnüma is actually Mehmed Haşim Efendi who uses the pseudonym, Kesbî. He is not only the author of İbretnüma, but he is also the author of some apocryphalness chronicles. This article reveals the identity of Mehmed Haşim Efendi and recognizes in detail his other unknown works.

Anahtar Kelimeler

Mehmed Haşim Efendi, Kesbî Mehmed, İbretnüma, Kesbî Mustafa, historians of 18th century

Kaynakça

• Ahmed Badi, Riyâz-ı Belde-i Edirne, haz. N. Adıgüzel-R. Gündoğdu, II/2, İstanbul 2014.
• Ahmed Cavid Bey, Hadika-i Vekayi, haz. Adnan Baycar, Ankara 1998.
• ________, Müntehabât, haz. Adnan Baycar, İstanbul 2004.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, I, haz. Mehmet İpşirli, Ankara 2018; III, haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2018; IV, İstanbul 1309.
• Ahmed Vasıf, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakaikü’l-ahbar, haz. Hüseyin Sarıkaya, İstanbul 2017.
• Altın, Abdullah, Said b. Halil İbrahim’in Tarih-i Sefer-i Rusya Adlı Eseri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Arıkan, Sema, “Ebubekir Râtib Efendi”, DİA, X, 277-278; Aslantürk, Ahmet - Fatih Bozkurt, “18. Yüzyılın İkinci Yarısına Dair Önemli Bir Osmanlı Tarihi: İbretnümayı Devlet-i Câvid”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, II/3 (2016), s. 155-194.
• Aydın, Mahir, “Şeyhülislam Arif Hikmet Beyefendi”, Belleten, LIV/209, Ankara 1990, s. 245-261.
• Ayvansarayî, Vefeyât-ı Selâtin ve Meşâhir-i Ricâl, haz. Fahri Ç. Derin, İstanbul 1978.
• Babinger, F., Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, trc. Coşkun Üçok, Mersin 1992.
• Beydilli, Kemal, “Selim III”, DİA, XXXVI, 420-425. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, III-IV, İstanbul 1342.
• Câbi Tarihi, haz. Mehmet Ali Beyhan, Ankara 2003.
• Çetin, Engin, Mehmed Emin Recai’nin 1768-1774 Osmanlı Rus Savaşına Dair Mecmuası, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Divançe-i Kesbî: Transkripsiyon, Metin, Sözlük, İndeks, haz. Zehra Karakaş, Dumlupınar Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya 2000.
• Doğan, Muzaffer, Osmanlı Devletinde İçişlerinin Yönetimi: Sadaret Kethudalığı, 1730-1836, Ankara 2016.
• Ekinci, Ramazan, “Hayrabolulu Hasib ve Eserlerinden Örnekler”, Yeni Türkiye, 67/2015, s. 2373-2386.
• Fakazlı, Ahmet, Azizzade Hüseyin Ramiz Efendi’nin Zübdetü’l-Vâkı’at Adlı Eserinin Tahlil ve Tenkitli Metni, Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Fedakar, Cengiz, “Anapa”, DİA, Ek I, s. 94-95.
• ________, Kafkasya’da İmparatorluklar Savaşı: Kırım’a Giden Yolda Anapa Kalesi (1781-1801), İstanbul 2014. H
• ayrabolulu Hasîb Dîvânı, haz. R. Ekinci- S. Donuk, İstanbul 2015.
• Hilal Yavuz, Tarih-i Sefer-i Rusya’ya Göre 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2012.
• İbretnüma-yı Devlet-i Cavid, İstanbul Üniversitesi Ktb. nr. TY. 5945. İstanbul’un Uzun Dört Yılı, Taylesanizade Abdullah Efendi Tarihi, haz. Feridun M. Emecen, İstanbul 2003.
• İzzi Süleyman Efendi, İzzî Tarihi, haz. Z. Yılmazer, İstanbul 2019.
• Kesbî Haşim Mehmet Efendi, Ahvâl-ı Anapa ve Çerkes, sad. Mustafa Özsaray, İstanbul 2012.
• Kesbî, Divan, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, nr. TY. 838.
• Mehmed Haşim, Mecmua, TSMK, Hazine, nr. 1564.
• ________, Seyahatname, İstanbul Millet Ktp. Ali Emiri, Coğrafya, nr.3.
• ________, Risale, TSMA, nr. E 12365. Mustafa Kesbî, İbretnüma-yı Devlet, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Ktp. ,Tarih, nr. 484; İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Yazma Eserler, nr. TY. 5943; Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine, nr. 1572.
• ________, İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin), haz. Ahmet Öğreten, Ankara 2002. Müstakimzâde Süleyman, Tuhfe-i Hattâtîn, nşr. İbnülemin Mahmud Kemal, İst
• anbul 1928. Orhonlu, Cengiz, “Osmanlı Teşkilatına Aid Küçük Bir Risâle: Risâle-i Terceme”, TTK Belgeler, IV/7-8 (Ankara 1967), s. 39-47.
• Osmanlıoğlu, Serkan, Mustafa Kesbî’nin 1768-1774 Harbi Vekayii, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2017.
• Öğreten, Ahmet, “Kesbî Mustafa Efendi”, DİA, XXV, 306-307.
• Özcan, Ahmet, Kethüda Said Efendi Tarihi ve Değerlendirmesi, Kırıkkale Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Özkaya, Yücel, “Canikli Ali Paşa’nın Risâlesi: Tedâbirü’l-Gazavât”, Tarih Araştırmaları Dergisi, VII/12-13 (1969), s. 120-191.
• Rif’at Osman, Edirne Rehnümâsı 863-1327 Seneleri, Edirne 1336.
• Schmidt, Jan, “Mehmed Hâşim Efendi’s Memorandum (Mecmu’a) on Circassia of 1213 (1798-9): Contents, Style, Textual, History and a Hitherto Unknown Autograph Kept in the Library of Leiden University”, Osmanlı Araştırmaları, XXVI (2005), 413-479.
• Şahin, İlhan, “XVIII. Yüzyılın Sonlarına Ait Bir Seyahatname ve Osmanlı Rumelisi”, International Congress of Turkish Studies 18th CIEPO Symposium’da sunulan bildiri.
• ________ - Feridun M. Emecen, “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Bir Osmanlı Seyyahının Kocaeli Yöresi ile İlgili Tesbit ve Gözlemleri”, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu, Bildiriler, II, 2016, s. 511-515.