Sultan Mehmed Reşad Döneminde İstanbul’daki Bulgar Cemaati: Nüfus, Yerleşim ve Ekonomi

Yıl 2020, Sayı: 71, 407 - 428, 28.08.2020

Neriman Ersoy Hacısalihoğlu

Öz

Bulgarların İstanbul’a yerleşmesi yoğun olarak 19. yüzyılın ilk çeyreğinde başlamasına rağmen yüzyılın ortalarına doğru İstanbul’un ekonomik hayatında önemli bir konuma ulaşmışlardır. Cemaatin sayısı ticaret, esnaflık ve abacılık gibi zanaatlar yoluyla gittikçe artmış ve İstanbul’daki Bulgarlar, Bulgar kilise hareketinin de öncüleri olmuşlardır. 1870’te Bulgar Eksarhlığı’nın kurulmasıyla birlikte ayrı bir millet olma hakkı elde eden Bulgarlar diğer cemaatler gibi kendi cemaat teşkilatlarını oluşturmuşlardır. Artık Osmanlı Devleti’nin nüfus ve vergi kayıtlarında Bulgar olarak kaydedilmeye başlamışlardır. Cemaatin nüfusunun ve ekonomik faaliyetlerinin gelişimi hakkında şimdiye kadar birkaç çalışma yapılmışsa da Osmanlı arşiv kaynakları henüz layıkıyla incelenmemiştir. Bu çalışmada Osmanlı nüfus kayıtları ve diğer belgeler değerlendirilerek İstanbul Bulgar cemaatinin 20. yüzyıl başlarındaki nüfusunun yapısı, yerleşim yerleri, meslekleri ve benzeri özellikleri daha ayrıntılı bir şekilde ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu şekilde İstanbul Bulgar Cemaati ile ilgili hatıratlardaki veriler yerine arşivlerdeki kayıtların verdiği bilgiler ile durum daha net bir şekilde ortaya konmuş olacaktır. Bunun yanında Bulgar cemaatinin İmparatorluk başkentinin sosyal ve ekonomik hayatındaki rolü ve konumu da değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Bulgar cemaati, Bulgar Eksarhlığı, Tüccarlar, Meslekler

The Bulgarian Community in Istanbul in The Time of Sultan Mehmed Reşad: Settlement, Population and Economy

Öz

In the middle of the 19th century the Bulgarian community began to take on an important position in the economic life of Istanbul. The Bulgarian community increased in number through the engagement of more and more Bulgarians as merchants, shopkeepers and textile workers, and the Bulgarians in Istanbul became the protagonists of the Bulgarian Church Movement. In 1870 Sultan Abdulaziz issued the establishment of the Bulgarian Exarchate and the Bulgarians became a new Orthodox millet. They established their millet organizations and institutions and started to be registered as a separate group in the official Ottoman population registers. Although there are a few studies about the population structure and economic activities of this community, the Ottoman archival sources have not yet been utilized properly. This study aims to present the population structure, the settlement areas, as well as the professions and cultural organizations of the Bulgarian community in Istanbul at the beginning of the 20th century by utilizing Ottoman population registers and other archival documents. In this way, the estimated figures and information about Bulgarians in Istanbul taken from memoirs, will be corrected with more precise figures taken from archival registers and consequently a more realistic picture will be given. Moreover, the paper also tries to evaluate the general role of the Bulgarian community in the social and economic life of the capital of the Empire.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Bulgarian community, Bulgarian Exarchate, Merchants, Professions

Kaynakça

• Sadaret Eyâlât-ı Mümtaze-Bulgaristan Evrakı (A.MTZ (04))
• Hariciye Nezareti Paris Sefareti (HR.SFR (04)).
• Yıldız Esas Evrakı Defterleri (YEE).
• TsDIA, F. 246 K, op. 2, a.e. 15.
• TsDIA, F. 246K, op. 2, a.e. 31.
• TsDIA, F. 246K, op. 2, a.e. 39.
• TSDA, F. 246 K, op.3, a.e. 124.
• TsDIA, F. 246 K, op.3, a.e. 241.
• TsDIA, F. 246 K, op. 5, a.e. 275.
• TsDIA, F. 1458K, op. 1, a.e. 166.
• Adanır, Fikret, Makedonya Sorunu, Oluşumu ve 1908’e Kadar Gelişimi, çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2001.
• Ahbab, Yakup, “Amerikan ve İngiliz Basınında İlinden İsyanı (1903)”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, I/1 (2015), s. 119-151.
• Aydın, Mahir, “Arşiv Belgeleriyle Makedonya’da Bulgar Çete Faaliyetleri”, Osmanlı Araştırmaları, sayı IX (1989), s. 209- 234.
• ________, Şarki Rumeli Vilayeti, TTK Yay., Ankara 1992. Belge, Murat, İstanbul Gezi Rehberi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2007
• Beydilli, Kemal, “II. Abdülhamid Devrinde Makedonya Meselesine Dair”, Osmanlı Araştırmaları, sayı IX’dan ayrı basım (1989), s. 77-98.
• Bılgarski Turski Reçnik, Der. N. Vançev vd, İzd. na Bılgarskata Akademiya na Naukite, Sofya, 1961.
• Daritelite, Evlogiy i Hristo Georgievi, haz. Elka Drosneva, Izdadelstvo “Lik”, Sofya 1988.
• Ersoy Hacısalihoğlu, Neriman, “Textile Trade in Bulgaria in the Mid-Nineteenth Century and the Gümüşgerdan Family”, Living in the Ottoman Ecumenical Community: Essays in Honour of Suraiya Faroqhi, ed. Vera Costantini, Markus Köller, Brill, Leiden 2008, s. 181-199.
• ________, “19. Yüzyıl İstanbul’unda Bulgar Tüccarları ve Bulgar Cemaati”, İstanbul: İmparatorluk Başkentinden Megakente, ed. Yavuz Köse, çev.A. Dağlı, Kitap Yay., İstanbul 2011, s. 176-199.
• ________, “Bulgar Eksarhı Yosif’in Yazışmalarında Makedonya’daki Bulgar Okulları”, Osmanlıdan Cumhuriyete Sosyo-Kültürel Siyasi Yansımalar, (Prof. Dr. Ali İhsan Gencer Anısına), ed. G. Sarıyıldız, F. Ürekli, R. Karacakaya, N. E. Hacısalihoğlu, Derin Yay., İstanbul 2015, s. 137-156
• ________, XIX. Yüzyılda Filibe Şehri (1839-1876), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2004.
• Hacısalihoğlu, Mehmet, “İttihadçıların ‘Kültür Kavgası’: Bulgar Eksarhlığı ve Okul Meselesi”, Sultan Mehmed Reşad ve Dönemi, c. I, ed. Yasin Yıldız vd., Milli Saraylar, İstanbul 2018, s. 184-203.
• ________, “The Rise of Sliven (İslimye) from a Balkan Village to a Province Center in the Ottoman Empire”, Turkey and Bulgaria. A Contribution to Balkan Heritage, International Balkan Annual Conference IBAC Book Series 5, ed. Özgür Kolçak, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2017, s. 75-100.
• ________, Doğu Rumeli’de Kayıp Köyler: İslimye Sancağı’nda 1878’den Günümüze Göçler, İsim Değişiklikleri ve Harabeler, Bağlam Yay., İstanbul 2008, s. 74-77.
• ________, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2008.
• Karpat, Kemal H., Ottoman Population, 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, The Univ. of Wisconsin Press, Madison 1985.
• Kayapınar, Ayşe, “XV. ve XVI. Yüzyılda Bulgaristan Coğrafyasından İstanbul’a Yapılan Sürgünler ve İskân”, Osmanlı İstanbulu V: V. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, 19-21 Mayıs 2017, ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2018, s. 268-269.
• Kostandov, Georgi P., İstanbullu Bulgarlar ve Eski İstanbul: Geçmişten Günümüze Osmanlı Bakiyesi Bulgarlar Üzerine Bir Araştırma, Kreatif, İstanbul 2011.
• Macar, Elçin, İstanbul’un Yok Olmuş İki Cemaati. Doğu Ritli Katolik Rumlar ve Bulgarlar, İletişim Yay., İstanbul 2002.
• Mevsim, Hüseyin, Bulgar Gözüyle İstanbul: Karanov, Macarov, Naçov, TTK Yay., Ankara 2011. Naçov, Naço, “Tsarigrad kato Kulturen Tsentır na Bılgarite do 1877”, Sbornik na BAN, Klon İstoriko- Filosofski i Filosofsko-Obştestven, (19/25), 1925, s. 1-206.
• Radev, Simeon, Ranni Spomeni, İzd. Bılgarski Pisatel, Sofya 1969.
• Sabev, Orlin, “Bulgaristan’da Muhafaza Edilen 1299/1881-82 Tarihli Bir Nüfus Defterine Göre Osmanlı İstanbulu’nun Bahçe ve Dükkanlarında Çalışan Bulgarlar”, Osmanlı İstanbulu V: V. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, 19-21 Mayıs 2017, ed. F. M. Emecen, A. Akyıldız, E. S. Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yay., İstanbul 2018, s. 605-621.
• Sıbev, Orlin, Prosveteni na Iztok s Lıçite na Zapada: Bılgarskata Uçeniçeska Koloniya v Tsarigrad (XIX-XX Vek), Izd. “Avangard Prima”, Sofya 2019.
• Stoyanova, Vanya, “Kım Vıprosa na Çislenostta na Tsarigradskata Bılgarska Koloniya (1913-1945)”, Sine ira et studio, Izsledvaniya v Pamet na Prof. Zina Markova, ed. Konstantin Kosev, Aİ. “Prof. Marin Drinov”, Sofya 2010, s. 415-424.
• Şentürk, M. Hüdai, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), TTK Yay., İstanbul 1992.
• Tekeli, İlhan, “Makedonya İç Devrimci Örgütü ve 1903 İlinden Ayaklanması”, Cumhuriyetin Harcı/Köktenci Modernitenin Doğuşu, haz. İlhan Tekeli-Selim İlkin, 3. Baskı, Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2010, s. 67-77.
• Tokay, Gül, Makedonya Sorunu. Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Alfa Yay., İstanbul 1996.
• Uluçay, M. Çağatay, Harem, II, TTK Yay., Ankara 2001.