XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Kıbrıs’ta Diplomat Arkeologların Eski Eser Araştırmaları

Yıl 2022, Sayı: 77, 259 - 295, 20.07.2022

Gürsoy Şahin

https://doi.org/10.26650/iutd.1081295

Öz

Çalışmada kadim bir geçmişe sahip olan Kıbrıs’ta XIX. yüzyılın ikinci yarısında görev yapan Amerikalı ve Avrupalı diplomatların eski eser araştırmaları irdelendi. 1850’ler ve 1870’ler arasında Kıbrıs arkeolojisinde etkin olan diplomat arkeologlar, kimi zaman dostça kimi zaman da kıyasıya bir rekabet ruhu içerisinde hareket ederek topladıkları koleksiyonları Avrupa müzelerine naklederek buraları zenginleştirdiler. Bu durum karşısında Osmanlı makamları, ülkedeki eski eserlerin yağmalanmasını önlemek amacıyla 1869’da ve 1874’te Eski Eser Nizamnamelerini yürürlüğe koydu. Bu kapsamda adadaki kazılar sonucunda elde edilen eserlerden bir kısmını İstanbul’a Müze-i Hümâyun’a nakletti. 1878’de Kıbrıs’ın yönetiminin İngiltere’ye geçmesinden sonra ise adadaki bütün eski eserlerin tasarrufu İngiliz Hükümetine geçmiş oldu.

Anahtar Kelimeler

Arkeoloji, Diplomat Arkeolog, Eski Eser, Kıbrıs, Osmanlı Devleti

Teşekkür

Bu makale 2-3 Ağustos 2021 tarihlerinde Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi tarafından çevrim içi olarak gerçekleştirilen “Fethinin 450. Yılında Kıbrıs” Uluslararası Sempozyumunda sunulan “XIX. Yüzyılda Yabancı Arkeologların Kıbrıs’ta Eski Eser (Âsâr-ı Atîka) Araştırmaları” başlıklı sözlü bildirinin genişletilmesiyle üretilmiştir.

Diplomat Archaeologists’ Inquiries into Antiquities in Cyprus During the Second Half of the 19th Century

Öz

This study investigates the inquiries into antiquities from American and European diplomat archaeologists working in ancient historical areas of Cyprus during the second half of the 19th century. Between the 1850s and 1870s, the diplomat archaeologists who were active in Cyprus archaeology transferred the collections they’d gathered to European museums and enriched them, sometimes acting friendly and other times acting in a spirit of cutthroat competition. The Ottoman authorities enacted the Law of Antiquities in 1869 and 1874 under this circumstance in order to prevent antiquities in the country from being looted. In this scope, they transferred a portion of the works that had been obtained from the excavation on the island of Cyprus to the Müze-i Hümâyun [Imperial Museum] in Istanbul. After this, England took over the governance of Cyprus in 1878, with all the antiquities on the island falling into the possession of the English Government.

Anahtar Kelimeler

Archaeology, Diplomat Archaeologists, Antiquities, Cyprus, Ottoman State

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Eyalet-i Mümtaze Kıbrıs Evrakı (A.MTZ.KB), 2/1. Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 51/3812.
• Cevdet Maarif (C.MF), 130/6483; 167/8316. Hariciye Nezareti
• Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT), 807/87, 1, 2; 516/19, 1; 532/40, 4; 561/42, 1; 668/24, 1; 672/79, 1;
• 717/79, 1; 736/19; 737/53, 1, 3; 767/56, 1, 2; 789/75, 1, 3, 4; 792/8; 807/92; 829/60; 872/80, 1.
• Londra Sefareti Belgeleri (HR.SFR.3), 456/33.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), 17/70; 17/71; 18/154; 18/155; 19/81; 20/25; 23/56; 30/170; 45/101; 51/169; 7/59, 1.
• Düstȗr ve Nizamnâmeler
• “Âsâr-ı Atîka Nizamnâmesi”, Düstur, Tertip 1, Zeyl 4, Dersaadet, 1302, s. 89-97.
• Âsâr-ı Atika Nizamnâmesi, Asır Matbaası, İstanbul 1322, s. 1-16.
• Âsâr-ı Atika Nizamnâmesi, Matbaa-i Amirede Tab Olunmuştur, 24 Mart 1290, 20 Safer 1291, s. 1-8.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Alasya, Halil Fikret, “Kıbrıs, İngiliz İşgali ve İdaresi”, DİA, XXV, s. 380-383.
• Anja, Ulbrich - Thomas, Kiely, “Britain and the Archaeology of Cyprus. I. The Long 19th Century”, Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 42, 2012, s. 305-356.
• Bonato, Lucie, “Chypre Dans Les Archives de Melchior de Vogüé. V : Fragment d’un Carnet de Voyage d’Edmond Duthoit (mission de 1865)”, Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 31, 2001, s. 209-250.
• , “La France et L’archéologie Chypriote Pendant La Gestion Du Consul Louis Dumesnil de Maricourt (1862-1865)”, Thetis, 16/17, 2010, s. 113-120.
• Buchholz, Hans-Günter, “Max Ohnefalsch-Richter als Archäologe auf Zypern”, Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 11-12, 1989, s. 3-28.
• Building National Museums in Europe 1750-2010. Conference proceedings from EuNaMus, European National Museums: Identity Politics, the Uses of the Past and the European Citizen, Bologna 28-30 April 2011, ed. Peter Aronsson - Gabriella Elgenius, EuNaMus Report No 1. Published by Linköping University Electronic Press: http://www.ep.liu.se/ecp_home/index.en.aspx?issue=064 © The Author, s. 173.
• Çelik, Cemil, “The American Consul Cesnola Brothers and The Fate of Antiquities in Ottoman Cyprus”,
• Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, yıl 11, sayı 22 (Güz 2021), s. 265-296.
• Çelik, Zeynep, Asar-ı Atika, Osmanlı İmparatorluğunda Arkeoloji Siyaseti, çev. A. Gür, Koç Üniversitesi Yayını, İstanbul 2016.
• Di Paolo, Silvana, “From Italy to Cyprus and Back Again. Completed Research and Ongoing Projects”,
• Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 42, 2012, s. 377-398.
• Erel Çalan, Zeynep Gül - Tülay Ercoşkun, “The Times’a Göre Cesnola Kardeşlerin Kıbrıs’taki Arkeolojik Kazı Faaliyetleri”, OTAM, sayı 51 (Bahar 2022), s. 127-140.
• Karageorghis, Vassos - Joan R. Mertens - Marice E. Rose, Ancient Art From Cyprus, The Cesnola Collection in The Metropolitan Museum of Art, New York 2000.
• Kiely, Thomas, “Charles Newton and The Archaeology of Cyprus”, Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 40, 2010, s. 231-251.
• Koşay, Hamit Zübeyr, vd., Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Çağlarında Türk Kazı Tarihi, C. I, 1. Kitap, c. III, TTK Yayını, Ankara 2013.
• Kutlu Dilbaz, Burcu, Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• , Osmanlı Devleti’nin Arkeoloji Politikası, Okur Tarih Yay., İstanbul 2018.
• , “İstanbul Arkeoloji Müzeleri’nin Kuruluşu”, İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, ed. Feridun M. Emecen, Kitabevi Yay., İstanbul 2010, s. 403-418.
• Maillard, Pauline, “Diplomates, Archéologues et Joggeurs aux Salines de Kition. La Localisation du Sanctuaire “de la Paralia”, Cahiers du Centre d’Etudes Chypriotes, Volume 46, 2016, Hommage à Antoine Hermary, s. 265-274.
• Masson, Olivier, “Diplomates et Amateurs D’antiquités à Chypre Vers 1866-1878”, Journal des Savants, 1992, s. 123-154.
• Muşmal, Hüseyin, “Anadolu’nun İlk Eski Eser (Arkeoloji) Müzesi: Konya Âsâr-ı Atîka Müzesi’nin Kuruluşu”, Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı 1, 2009, s. 121-142.
• Myres, John L., Handbook of the Cesnola Collection of Antiquities from Cyprus, Metropolitan Museum of Art, New York 1914.
• Nikolaou, Polina, The Diaspora of Cypriot Antiquities and the British Museum (1860-1900), Doctor of Philosophy in Geography, Basılmamış Doktora Tezi, University of Exeter, 2013.
• Özkan, Süleyman, “Osmanlı Devleti’nde Arkeolojik Kazı ve Müzecilik Faaliyetleri”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, ed. Nejdet Bilgi vd., İzmir 1999, s. 449-478.
• Reeve, Anna, “The Archaeological Activities of the Scott-Stevensons in Cyprus, 1878–1883”, Bulletin of the History of Archaeology, 30 (1), 7, 2020, s. 1-13.
• Serbestoğlu, İbrahim, “Antikiteye Emperyal İlgi: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Baalbek’te Arkeoloji ve Turizm”, Doç. Dr. İlknur Karagöz’e Armağan, ed. Nedim İpek-İbrahim Serbestoğlu, Serander Yayınları, Trabzon 2020, s. 361-389.
• Shaw, Wendy M.K., Osmanlı Müzeciliği, çev. E. Soğancılar, İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2015.
• Sönmez, Ali, “Truva Hazinelerinin Peşinde Bir Hukuk Mücadelesi: Osmanlı Devleti ve Schliemann Davası”,
• OTAM, sayı 29 (Bahar 2011), s. 215-228.
• Stanley-Price, Nicholas, “İllicit Excavation: The Trial of Alessandro Palma Di Cesnola in Cyprus in 1878”,
• The Antiquaries Journal, Volume 98, September 2018, s. 297-317.
• , “The Ottoman Law on Antiquities (1874) and the founding of the Cyprus Museum”, Cyprus in the 19th Century AD: fact, fancy and fiction. Papers of the 22nd British Museum Classical Colloquium, December 1998, Tatton-Brown, 2001, s. 267-275.
• Şahin, Gürsoy, “Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle İlgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği”,
• AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVI/42 (Eylül 2007), s. 101-125.
• Şimşek, Fatma - Güven Dinç, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, yıl 10, sayı 16, 2009/1, s. 101-127.
• Turkan, Zihni, “Kıbrıs’ta Osmanlı Dönemi’nden Günümüze Türk Mimarisi Eserleri”, The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication – TOJDAC, Volume 6, Issue 4 (October 2016), s. 479-487.
• Çevrim İçi Kaynaklar
• https://www.arkeolojikhaber.com/haber-bes-bisu-20281/ (Erişim Tarihi: 22.06.2022). https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG59133 (Erişim Tarihi: 27.02.2022). https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG59684 (Erişim Tarihi: 20.02.2022). https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG60098 (Erişim Tarihi: 28.02.2022). https://www.britishmuseum.org/collection/term/BIOG60867 (Erişim Tarihi: 23.02.2022). https://www.metmuseum.org/art/collection/search/242006 (Erişim Tarihi: 22.06.2022). https://www.metmuseum.org/art/collection/search/242009 (Erişim Tarihi: 22.06.2022). https://www.metmuseum.org/art/collection/search/243823 (Erişim Tarihi: 22.06.2022).