Son Dönem Osmanlı Devleti’nde Zeytin Tarımı ve Zeytinyağı İmalatının Geliştirilmesine Dair Görüş ve Öneriler

Yıl 2022, Sayı: 77, 297 - 326, 20.07.2022

Serap Sunay

https://doi.org/10.26650/iutd.2022297

Öz

Osmanlı Devleti’nde zeytinyağı, aydınlatma başta olmak üzere sabun imali, sanayide makinelerin yağlanması, yemeklik ve askerin iaşe ihtiyacının karşılanması gibi birden fazla sahada tüketilen hayatî bir üründü. 19. yüzyılda Avrupa’daki sanayileşme faaliyetlerinin genişlemesiyle, Osmanlı Devleti’nin bir hammadde ihracatçısı konumuna gelmesi, iç piyasadaki zeytin ve zeytinyağı üretim ve ticaretinde kaliteyi yükseltip, yaygınlaştırmak için birtakım çalışmalar yapılması zorunluluğunu da beraberinde getirdi. Ancak iyi niyetli girişimlere rağmen, devletin “millî servet” addettiği zeytin ve zeytinyağı sektörünün birikmiş pek çok sorunu mevcuttu. Bu noktadan hareketle makalede, 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nde acilen ihtiyaç duyulan zeytin tarımı ve zeytinyağı sanayiini koruma, iyileştirme ve geliştirme adına ortaya atılan fikirleri içeren birtakım raporlar ele alındı. İlaveten, konu hakkında önemli bilgiler içeren farklı bazı belgeler, incelenen raporlardaki gözlem ve tespitleri teyit, kontrol ve tamamlama maksadıyla makaleye eklemlendi. Bu sayede son dönem Osmanlı Devleti’nde zeytin ve zeytinyağı üretimine dair mevcut resmi daha geniş bir perspektiften değerlendirme imkânı elde edildi.

Anahtar Kelimeler

Zeytin Tarımı, Zeytinyağı İmalatı, Millî Servet

Opinions and Recommendations on the Development of Olive Agriculture and Olive Oil Manufacturing in the Late Ottoman Empire

Öz

In the Ottoman Empire, olive oil was a vital product used in more than one field, from lighting and soap production in particular to the lubrication of industrial machinery and meeting soldiers’ subsistence needs. When the Ottoman Empire became a raw material exporter with the expansion of industrialization activities in Europe in the 19th century required some studies to be carried out on how to increase and expand olive quality and olive oil production and trade in the domestic market. However, despite the well-intentioned initiatives, the olive and olive oil sector, which the state regarded as part of its national wealth, had many ongoing problems. From this perspective this article discusses a number of reports containing the ideas taht had been put forward for the purposes of protecting, improving and developing olive agriculture and the olive oil industry that the Ottoman Empire urgently needed in the late 19th and early 20th centuries. The article has additionally addressed certain documents containing important information on the subject in order to confirm the observations and determinations in the reviewed reports. The article in this way has been able to evaluate the actual picture of olive agriculture and olive oil production in the late Ottoman Empire from a wider perspective

Anahtar Kelimeler

Olive agriculture, olive oil production, national wealth

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Babıâli Evrak Odası (BEO), 1435/107598; 1685/126317; 4471/335292; 4476/335696; 4499/337403; 4503/337674.
• Dahiliye Nezareti
• Altıncı Şube (DH.EUM.6.Şb), 52/8.
• İdare Evrakı (DH.İD), 99/29.
• İdare-i Umumiye (DH.İ.UM), 13-1/1-24; 81-2/1-11.
• İdare-i Umumiye Ekleri (DH.İ.UM.EK), 30/97; 90/61.
• Hariciye Nezareti, İstişare Odası Evrakı (HR.HMŞ.İŞO), 173/6.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV), 211/15.
• Satın Alınan Evrak, Hacı Adil Bey Evrakı (HSD.HADB), 5/25.
• Şûrâ-yı Devlet Evrakı (ŞD), 1253/9; 2508/11.
• Yıldız Perakende Arzuhal ve Jurnal (Y.PRK.AZJ), 2/42.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Fon Kodu: 30-10-0-0, Yer No: 7-42-25.
• Fon Kodu: 30-10-0-0, Yer No: 166-154-2.
• Arıkan, Zeki, “Midilli-İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XXV/40 (2006), s. 1-28.
• , “İstanbul’a Zeytinyağı Gönderilmesi”, Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri, ed.
• A. Y. Kaya-E. Akpınar, Akdeniz Akademisi, İzmir 2018, s. 40-47.
• Beşikçi, Mehmet, “On Yıllık Harp ve Topyekûn Seferberlik”, Osmanlı Askeri Tarihi: Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri 1792-1918, ed. Gültekin Yıldız, Timaş Yayınları, İstanbul 2017, s. 287-311.
• Çolak, Filiz, “Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Anadolu’da Zeytin ve Zeytinyağı Üretim ve İhracatı (1908- 1922)”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, VIII/2 (2021), s. 627-650.
• Doğan, Faruk, “Osmanlı Devletinde Zeytinyağı Üretimi ve Tüketimi”, Türk Mutfağı, ed. Arif Bilgin-Özge Samancı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2008, s. 231-241.
• , Osmanlı Devleti’nde Zeytinyağı (1800-1920), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı İktisat Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• Durmaz, Oya Gözel, “Osmanlı’da Gıda Güvenliği: Halk Sağlığı ve Uluslararası Ticaret Kıskacında Mahlût Zeytinyağları Meselesi”, Osmanlı Araştırmaları, LIV (2019), s. 277-305.
• Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, TTK Yay., Ankara 1994.
• Günergun, Feza, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)”,
• I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, 17-19 Şubat 1988, TTK Yay., Ankara 1992, s. 229-252.
• Kallek, Cengiz, “Okka” DİA, XXXIII, 338-339.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul 2007.
• Özgün, Cihan, “Dünyanın İştahını Kabartan İki Renk, Bir Kent: Zeytin Yeşili, Zeytinyağı Sarısı ve İzmir”, Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri, ed. A. Y. Kaya-E. Akpınar, Akdeniz Akademisi, İzmir 2018, s. 48-76.
• Pamuk, Şevket, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ekonomisi”, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, Seçme Eserleri II, ed. Ali Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008, s. 139-168.
• Ramon-Muñoz, Ramon, “Specialization in the International Market for Olive Oil Before World War II”, The Mediterranean Response to Globalization Before 1950, ed. Şevket Pamuk-Jeffrey G. Williamson, Routledge, London 2000, s. 159-198.
• Recai, Zeytin ve Zeytinyağcılık Hakkında Tetkikat, İktisat Vekâleti İstatistik ve Neşriyat Müdürlüğü, İstanbul 1930.
• Samancı, Özge, “XIX. Yüzyılın Birinci Yarısında Osmanlı Elitinin Yeme İçme Alışkanlıkları”, Soframız Nur Hanemiz Mamur, Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, ed. Suraiya Faroqhi-Christoph K. Neumann, Alfa Yayınları, İstanbul 2016, s. 184-208.
• Sarıyıldız, Gülden, “İstanbul Sabun Tahsisatı ve Bu Tahsisatta Sabuncu Esnafının Yükümlülükleri”, Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri 9-10 Mayıs 2002 Bildiriler, İstanbul 2003, c. II, s. 363-373.
• , “The Soap Production of Lesbos”, Vth International History Congress Mytilene and Ayvalik: A Bilateral Historical Relationship in the North-eastern Aegean, ed. Paschalis M. Kitromilides and Panagiotis D. Michailaris, Institute for Neohellenic Research, Athens 2007, s. 237-247.
• , “Osmanlılar’da Hıfzıssıhha”, DİA, XVII, 319-321.
• Sunay, Serap, “Birinci Dünya Savaşı’nda Orduya Zeytinyağı Temininde Balıkesir’in Yeri ve Önemi”, Milli Mücadelenin 100. Yılında Kuva-yı Milliye Şehri Balıkesir Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı, 19- 22 Eylül 2019, ed. Zeki Çevik vd., Balıkesir 2020, c. I, s. 353-360.
• Şahin, Hüseyin Güngör, “Latin Amerikalı Bir Osmanlı Subayının Gözüyle Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Cephesi”, 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu, 3-5 Kasım 2014 Budapeşte, yay. haz. Aynur Yavuz Akengin-Selcan Koçaslan, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015, s. 609-645.
• Terzi, Arzu, “Güzelhisar-ı Aydın: Portrait of a West Anatolian City”, The Ottoman State and Societies in Change: A Study of Nineteenth Century Temettuat Registers, ed. Hayashi Kayoko-Mahir Aydın, Kegan Paul, London 2004, s. 141-171.
• Ünsal, Artun, Ölmez Ağacın Peşinde: Türkiye’de Zeytin ve Zeytinyağı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.
• Ünver, Metin, Midilli Adası’nın İdari ve Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1914), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012.
• Yalman, Ahmet Emin, Birinci Dünya Savaşı’nda Türkiye, çev. Birgen Keşoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018.
• Yurtoğlu, Nadir, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi ile Ticareti Üzerine Tarihsel Bir Bakış (1923-1960)”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, IV/1 (2019), s. 472-510.