Hun, Gök Türk, Uygur Araştırmalarının Tarihi Gelişimi

Yıl 2023, Sayı: 81, 413 - 440, 10.11.2023

Ahmet Taşağıl

https://doi.org/10.26650/iutd.20238112

Öz

Bilindiği gibi 19. yüzyılın ikinci yarısı, dünyanın Orta Asya’yı keşif çalışmalarını yoğunlaştırdığı bir dönemdir. Sömürgeciliğin zirve yaptığı bu dönemde batılı araştırıcılar, yarış halinde Orta Asya’nın gizemlerini çözmeye çalıştılar. Söz konusu çalışmalar her ne kadar sömürgeciliğe hizmet etse de Türk kültürünün eski ve derin taraflarını ortaya çıkaran araştırma sonuçları Türk tarihi hakkında bilinenleri farklı noktalara taşımıştır. Dolayısıyla gelişen Türkoloji altın çağını yaşarken tarih çalışmaları da birer birer meyvelerini veriyordu. Genel olarak Orta Asya tarihinin her dönemi ile ilgili değerli eserler yazıldı. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilanının ilk yıllarında Türk tarihinin eski dönemleri üzerine araştırmalara ilgi duyulmuş ve açılan kurumlarla sağlam temellere oturtulmaya çalışılmıştır. Bunlardan ilki İstanbul Üniversitesi bünyesinde 12 Kasım 1924 tarihinde kurulan Türkiyat Enstitüsü, Ankara’da 1931’de kurulan Türk Tarih Kurumu’dur. Daha sonra üniversite reformu ile İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümleri açılınca akademik çalışmalar daha da yaygınlaşmıştır. Ankara Üniversitesi Tarih Bölümündeki Genel Türk Tarihi, İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümünde ise Umumî Türk ve Asya Tarihi kürsüleri, Türkiye dışında yaşayan Türklerin ve Eski Türk Tarihini incelemek üzere kurulmuşlardı. Daha sonraki dönemlerde başka üniversitelerin açılmasıyla sayı çoğalmış ve de yaygınlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hunlar, Gök Türkler, Uygurlar, İslam Öncesi Türk tarihi, Şarkiyat, Orta Asya

Historical Development of Hun, Gok Turk, and Uyghur Studies

Öz

As is known, the world’s exploration efforts in Central Asia intensified in the second half of the 19th century. During this period when colonialism was at its peak, Western researchers raced in their attempt to solve the mysteries of Central Asia. Although these studies served colonialism, research results that reveal the deep old aspects of Turkish culture have brought what is known about Turkish history to different points. Therefore, while the developing Turkology was experiencing its golden age, historical studies were bearing fruit one at a time, with valuable works in general being written about every period of Central Asian history. In the first years of the proclamation of the Republic of Türkiye, interest occurred in research on the old periods of Turkish history, and efforts were made to establish it on solid foundations through the institutions that were opened. The first of these was the Turkic Studies Institute, established within Istanbul University on November 12, 1924 and followed by the Turkish Historical Society, which was established in Ankara in 1931. With the subsequent university reform, academic studies became more widespread once the Istanbul University’s Faculty of Letters and History Department were opened, as well as Ankara University’s Faculty of Language, History, and Geography and its History Departments. The Departments of General Turkish History in the History Department of Ankara University and the Departments of General Turkish and Asian History in the History Department of Istanbul University were established to study the history of Turks living outside of Türkiye as well as the history of ancient Turks. With the opening of other universities in later periods, the number of studies increased and became widespread.

Anahtar Kelimeler

Huns, Central Asia, Turk Khaganate, Uighurs, pre-Islamic times, Orientalism

Kaynakça

• Çin Kaynakları google scholar
• Shih-chi史記, 110. bölüm. google scholar
• Han Shu漢書, 94. bölüm google scholar
• Hou Han Shu後 漢 書, 89. bölüm. google scholar
• Chin Shu晉 書, 97. bölüm. google scholar
• Tzu-chih T’ung-chien資治 通鑑 google scholar
• T’ung Tien通典 google scholar
• Ts’e-fu Yüan-kuei 册府元亀. google scholar
• Chou Shu周書, 50. bölüm. google scholar
• Pei Shih 北史, 99. bölüm. google scholar
• Suei Shu隋書 google scholar
• T’ung Tien通典, 197. bölüm. google scholar
• Ts’e-fu Yüan-kuei册府元亀, 958. bölüm. google scholar
• T’ung Chih通志, 636. bölüm. google scholar
• Tsu-chih T’ung-chien資治通鑑 google scholar
• Wen-hsien T’ung-k’ao文獻通考, 343. bölüm. google scholar
• Chiou T’ang Shu 舊唐書, 198. bölüm. google scholar
• Hsin T’ang Shu新唐書 google scholar
• Araştırma Eserleri google scholar
• Amartuvşin, Ç.-N. Batbold-G. Eregzen-B. Batdalay, Çandman Har Uulın Arheologiyn Dursgal, I, Ulaanbaatar 2015. google scholar
• Aydın, Erhan, Orhon Yazıtları, Konya 2012. google scholar
• ________, Türk Runik Bibliyografyası, İstanbul 2017. google scholar
• ________, Uygur Yazıtları, İstanbul 2018. google scholar
• Balcı, Gökçe, Tabgaçlar, İstanbul 2018. google scholar
• Bang, W., Über die Köktürkische İnscrift auf der Süd Seite des Kül Tegin Denkmals, Leipzig 1896. google scholar
• Barfield, Thomas, The Perilious Frontier, Blackwell, Massachusets 1989. google scholar
• Barthold, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, terc. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1981. google scholar
• Baykuzu, Tilla Deniz, “V. Yüzyılda Kuzey Çin’de Kurulan Bir Hun Devleti: Kuzey Liang”, Türkler, II, Ankara 2002, s. 758-762. google scholar
• ________, Asya Hun İmparatorluğu, Kömen Yay., Konya 2012. google scholar
• ________, Kuzey Liang’da Kurulan Hun Devleti, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997. google scholar
• Biçurin, N. Yakinef, Sobreniye Svediy o Narodah Obvitavşih v Sredney Azii v drevnaya vremena, Sanktpeterburg 1851, 2. baskı 1950. google scholar
• Chavannes, Edeoard, Documents sur les Tou-kiuoe Occidentaux, Petersbourg 1903. google scholar
• ________, Notes Additionalles Documents sur les Tou-kiuoe Occidentaux, Petersbourg 1906. google scholar
• Chien-ch’ün, Kao, Tzuei-hou İ-ke Hsiung-nu, Pei-ching 2009. google scholar
• Chin-k’uei, Chang, Hsiung-nu Ti-kuo, Pei-ching 2009. google scholar
• Christian, D., A History of Russia, Central Asia and Mongolia, Blackwell Publishers, Oxford 1998. google scholar
• Çandarlıoğlu, Gülçin, Ötüken Bölgesindeki Büyük Uygur Kağanlığı, İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul 1972. google scholar
• ________, Sarı Uygurlar ve Kansu Bölgesi Kabileleri, İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, Tai-pei 1967. google scholar
• ________, Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, İstanbul 2004. google scholar
• Çoruhlu, Yaşar, Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul 2013. google scholar
• Eberhard, W., “Çin Kaynaklarına Göre Orta Asya’da At Cinsleri”, Ülkü, sayı 92 (1940), s. 161-172. google scholar
• ________, “Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Batı Asya Halklarının Medeniyeti”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII (1942), s. 125-191. google scholar
• ________, “Çin Kaynaklarına Göre Türklerde ve Komşularında Spor”, Ülkü, sayı 87 (1940), s. 204-215. google scholar
• ________, “Eski Çin Kültürü ve Türkler”, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, I/4 (1943), s. 19-29. google scholar
• ________, “Muahhar Han Devrinde (M.S. 25-M.S. 220), Hun Tarihine Kronolojik Bakış”, Belleten, IV/16 (1940), s. 337-385. google scholar
• ________, Çin Tarihi, Ankara 1987. google scholar
• ________, Çin’in Şimal Komşuları, Ankara 1942. google scholar
• Ecsedy, H., “Trade and War Relations Between the Turks and China in the Second half of the VIth Century”, Acta Orientalia, XXI, Budapest 1968, s. 131-180. google scholar
• Ercilasun, Konuralp, Türk Tarihinde Asya Hunları, Ankara 2020. google scholar
• Erööl-Erdene, Çimiddorjiyn, Hunnugiyn Yazguurtnı Orşuulgın Dursgalın Sudalgaa, Ulaanbaatar 2015. google scholar
• Esin, Emel, İslamiyetten Önce Türk Kültürü ve İslama Giriş, İstanbul 1978. google scholar
• Franke, Otto, Geschichte des chinesischen Reiches, I, Berlin 1930. google scholar
• Gabain, A.M.V., “Köktürklerin Tarihine Kısa Bir Bakış”, çev. Saadet Ş. Çağatay, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, II/5 (1944), s. 685-696; VIII/3 (1950), s. 373-379. google scholar
• Giraud, Rene, L ’Emıpire de Turc Celestes, Paris 1960. google scholar
• Golden, P., Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Ankara 2002. google scholar
• de Groot, M., Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, I, Berlin-Leipzig 1921. google scholar
• de Guignes, J., Histoire Generale des Huns, des Turcs, des Mongols et des Occidentaux, Paris 1756-58 (Türkçe trc. Hüseyin Cahit Yalçın, İstanbul 1325h). google scholar
• ________, Hunların, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Batı Tatarlarının Tarih-i Umumisi, çev. Hüseyin Cahit Yalçın, İstanbul 2019. google scholar
• Hayashi, T., “Development of a Nomadic Empire”, Bulletin Ancient and Orient Museum, XI, Tokyo 1990. google scholar
• İzgi, Özkan, Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi, Ankara 1987. google scholar
• ________, Wang Yen-te Seyahatnamesi, Ankara 1987. google scholar
• Jen-t’ang, Chang, Doğu Göktürkleri, Doktora Tezi, özel baskı Taipei 1968. google scholar
• Julien, Stanislas, “Documents Historique sur les Tou-kioue Extraits du Pien-i-tien, et Traduit du Chinois par”, Journal Asiatique, 1864. google scholar
• ________, Documents Sur Les Tou-kioue (Turcs), Paris 1877. google scholar
• Kafesoğlu, İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul 1987. google scholar
• Kiselev, S. V., Drevnyaya İstoriya Yujnoy Sibiri, Moskva 1950. google scholar
• Kubarev, G. V., Kultura Drevnih Tyurok Altaya, Po Materialam Pogrebalnıh Pomyatnikov, Novosibirsk 2005. google scholar
• Kurat, A. N., “Göktürk Kağanlığı”, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, X/1-2 (1952), s. 1-56. google scholar
• Lattimore, Owen, Inner Asian Frontiers of China, Oxford University Press, Boston 1992. google scholar
• Lbova, L. V., Paleolit Severnoy zonı zapadnogo zabaykalya, Ulan Ude 2000. google scholar
• Ligeti, L., “Asya Hunları”, Attila ve Hunları, derleyen Gyula Nemeth, çev. Şerif Baştav, İstanbul 1962, s. 27-56. google scholar
• Mackerras, Colin, The Uighur Empire, 744-840, According to the T’ang Dynastic Histories, Canberra 1968. google scholar
• Mao-tsai, Liu, Die Chinesischen Nachrichten Zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), I-II, Wiesbaden 1958. google scholar
• McGovern, W. M., The Early Empires of Central Asia, Newyork 1939. google scholar
• Mert, Osman, Ötüken Uygur Yazıtlarından Tes, Tariat, Şine Us, Ankara 2009. google scholar
• Müller, F.W.K., Uigurica II, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, 1911. google scholar
• Naseleniye Gornogo Altaya v Epohu Rannego Jeleznogo Veka Kak Etnokulturnıy Fenomen: Proishojdeniye, genezis, İstoriçeskiye Sudbı, (komisyon), Novosibirsk 2003. google scholar
• Novgorodova, E. A., Drevniyaya Mongolia, Moskva 1989. google scholar
• ________, Naseleniye gornogo Mongolia v epohu rannego jeleznego veka kak etnokulturnıy fenomen, proishojdeniye genezis istoriçeskiye sudbı, Novosibirsk 2003. google scholar
• Onat, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde “Batı Bölgeleri”, Ankara 2012. google scholar
• ________, “Çin Türkistan İlişkilerinin Başlangıcı Hakkında Bazı Bilgiler”, Belleten, LIV/211 (1990), s. 913920. google scholar
• ________, “Han Döneminde Bazı Türkistan Devletleri Hakkında Bir İnceleme”, Belleten, LV/212 (1991), s. 71-78. google scholar
• ________, “Eski Orta Asya Kavimlerinin Çin ile Olan İlişkileri Hakkında Kısa Bir İnceleme”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/26 (1992), s. 63-71. google scholar
• ________, “Han Döneminde Hun-Çin Ekonomik İlişkileri (M.Ö. 206-M.S. 220)”, Belleten, LI/200 (1987), s. 611-624. google scholar
• ________, “Hunların Doğuda Siyasal Üstünlük Dönemi (MS. 25-46)”, DTCF Dergisi, XXXI/1-2 (1987), s. 383-395. google scholar
• ________-Sema Orsoy-Konuralp Ercilasun, Han Hendanlığı Tarihi Hsiung-nu Monografisi, Ankara 2006. google scholar
• Orkun, H. Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987; Ankara 1994. google scholar
• Otkan, Pulat, Tarihçinin Kayıtları’na (Shi Ji) Göre Hunlar, İstanbul 2018. google scholar
• Ögel, Bahaeddin, “Çin Kaynaklarına Göre Wu-sun’lar ve Siyasî Sınırları Hakkında Bazı Problemler”, DTCF Dergisi, VI/4 (1948), s. 259-278. google scholar
• ________, “Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar Notlar”, Belleten, XXI/81 (1957), s. 81-137. google scholar
• ________, “İlk Töles Boyları”, Belleten XII/48 (1948), s. 795-831. google scholar
• ________, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara 1962. google scholar
• ________, Sino-Turcica, Tai-pei 1964. google scholar
• ________, “Şine Usu Yazıtının Tarihi Önemi Kutluk Bilge Kül Kagan, Moyunçur”, Belleten, XV/59 (1951), s. 361-379. google scholar
• ________, “Uygur Devletinin Teşekkülü ve Yükseliş Devri”, Belleten, XIX/75 (1955), s. 331-376. google scholar
• ________, “Türk Efsaneleri Üzerinde İncelemeler Uygurların Menşe Efsanesi”, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, VI/1-2 (1948), s. 17-26. google scholar
• ________, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Ankara 1981, 2. Baskı Ankara 2015. google scholar
• Ölmez, Mehmet, Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Ankara 2012. google scholar
• Özerdim, Muhaddere N., “Chou’lar ve Bu Devirde Türklerden Gelen Gök Dini”, Belleten, XXVII/105 (1963), s. 1-23. google scholar
• Özyetgin, Melek, İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku, İstanbul 2014. google scholar
• Parker, E. G., A Thousand Years of the Tartars, Shang-hai 1895. google scholar
• Pelliot, Paul, “L’Origine de Tou-kioue, Nom Chinois de Turc”, T’oung Pao, Second Series, XVI/5 (1915), s. 687-689. google scholar
• Radloff, Wilhelm, Alttürkische İnschriften der Mongolei, Peterburg 1897. google scholar
• ________, Aus Sibirien, I-II, Leipzig 1884 (Türkçe terc. Ahmet Temir, Sibirya’dan, Ankara 1976). google scholar
• Sartkojaulı, Karcaubay, Orhun Yazıtları Tolık Atlası, Astana 2002. google scholar
• Sertkaya, Osman, Göktürk Tarihinin Meseleleri, Ankara 1995. google scholar
• Taşağıl, Ahmet, “552-627 Yılları Arasında Töles Boylarının Coğrafi Dağılımına Bir Bakış”, MSÜ Fen-Edeb. Fak. Dergisi, sayı 1 (1992), s. 121-134. google scholar
• ________, “Gök Türklerde İnsani Değerler ve İnsan Hakları”, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, Tarih Boyunca Türklerde İnsan Hakları Kitabı, I, İstanbul 1992, s. 93-116. google scholar
• ________, “Gök Türklerin Sonu ve Belgeleri”, Belleten, LXIII/236 (1999), s. 23-42. google scholar
• ________, “Kapgan Kağan Devrinde Gök Türk-Çin Münasebetleri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı 65 (1991), s. 307-320. google scholar
• ________, “Kapgan Kağan (692-716)”, Belleten, LVII/218 (1993), s. 51-70. google scholar
• ________, Bozkırların İlk İmparatorluğu Hunlar, İstanbul 2020. google scholar
• ________, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları, Ankara 2004. google scholar
• ________, Gök Türkler I, Ankara 1995. google scholar
• ________, Gök Türkler II, Ankara 1998. google scholar
• ________, Gök Türkler III, Ankara 2004. google scholar
• ________, Uygurlar, İstanbul 2020. google scholar
• Tekin, Talat, Hunların Dili, Ankara 1993. google scholar
• ________, Orhon Yazıtları, İstanbul 2003. google scholar
• Thomsen, V., “Inscriptions de l’Orkhon dechiffrees”, Memoire de la Societe Finno-ougrienne, V, Helsinki 1896. google scholar
• Törbat, Ts., Mongol Ba Bus Nutgiyn Bugan Höşööniy Soyol, I-II, Ulaanbaatar 2018. google scholar
• Treasures of the Xiongnu, ed. Gelegdorj Eregzen, Ulaanbaatar 2011. google scholar
• Tseveendorj, D., İstoriya Drevnego İssskustva Mongolii, Ulaan Baatar 2012. google scholar
• Tsultem, Nyam-Osorın, İskkusstvo Mongolii, Moskva 1984. google scholar
• Türkeli, Cevat, Çin Kaynaklarına Göre Hunların Ataları, İstanbul Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1990. google scholar
• User, Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Konya 2009. google scholar
• ________, Köktürk ve Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara 2016. google scholar
• ________, Kül Tigin Yazıtı Notlar, İstanbul 2015. google scholar
• Wen-shen, Tsai, Li Te-yü’nün Mektuplarına Göre Uygurlar, Ankara Üniversitesi Doktora Tezi, Tai-pei 1967. google scholar
• Yıldırım, Kürşat, Doğu Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası, İstanbul 2016. google scholar
• ________, Uygur Kağanlığı 744-840, İstanbul 2021. google scholar
• ________, Çin Tarihi, İstanbul 2021. google scholar
• ________, “Hunlar ve Gansu Bölgesi”, Atsız Armağanı, II, haz. Saadettin Y. Gömeç, Ankara 2017, s. 187200. google scholar
• ________, “Asya Hunlarının Kurultay Yerleri Hakkında”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XVI/2 (2016), s. 197-209. google scholar
• , “Hunların Gansu Koridoru’ndaki Guzang fe ^ Şehri Üzerine Bazı Notlar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 39 (2016), s. 61-69. google scholar
• ________, “Uygur Kağanlığı’nın Tarihi Coğrafyası”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 236 (2018), s. 91-112. google scholar
• ________, “Uygur Kağanlığı Tarihinin Yazımında Yazıtların Önemine Dair Bazı Örnekler”, Moğolistan Kültürel Mirası İçinde Türk Yazıtlarının Bugünü ve Geleceği Çalıştayları Bildiriler Kitabı, ed. Ş. Doğan, İzmir 2022, s. 310-334. google scholar
• ________(haz.), Çin Kaynaklarında Türkistan Şehirleri, İstanbul 2013. google scholar
• Yü, Ying-shih, “Hsiung-nu (şyung-nu)”, Erken İç Asya Tarihi, ed. D. Sinor, Türkçe terc. S. Esenbel, İstanbul 2000, s. 167-208. google scholar