A Brief Overview of Academic Studies on “The History of North Turkestan Between the 15th And 20th Centuries” in Turkey

Yıl 2023, Sayı: 81, 493 - 523, 10.11.2023

Dinçer Koç

https://doi.org/10.26650/iutd.20238115

Öz

The Golden Horde State disintegrated in the first half of the 15th century due to disputes over the throne and political instability. Consequently, Turko-Tatar states, including the Khanate of Crimea, the Khanate of Kazan, the Khanate of Qasim, the Khanate of Astrakhan, the Nogay Orda and the Siberian Khanate, emerged in the territory now encompassing the Russian Federation and Ukraine, collectively referred to as North Turkestan. This article provides an overview of the primary academic studies on the history of these states within the Republic of Turkey. Furthermore, it assesses academic research concerning the history of the Turks of North Turkestan under Russian rule until the 20th century, following the occupation of the aforementioned Khanates by the Russians in the middle of the 16th century. This comprehensive review, coupled with the literature emerging in the Republic of Turkey, highlights the extent of academic research on Idyl-Ural Turks (Kazan and Astrakhan Tatars, Bashkirs and Chuvash), Crimean Tatars, Nogai Turks and Siberian Turks in Turkey.

Anahtar Kelimeler

Tatars, Khanate of Crimea, Khanate of Kazan, Idyl-Ural Turks, Nogai, Historiography

15-20. Yüzyıllar Arasında Kuzey Türkistan Tarihi Üzerine Türkiye’de Yapılan Akademik Çalışmalara Dair Kısa Bir Değerlendirme

Öz

Bu makalede Altın Orda Devleti’nin 15. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan taht kavgaları ve siyasî istikrarsızlık sebebiyle parçalanmasıyla Kuzey Türkistan dediğimiz bugünkü Rusya Federasyonu ve kısmen Ukrayna topraklarında ortaya çıkan Kırım Hanlığı, Kazan Hanlığı, Kasım Hanlığı, Astarhan Hanlığı, Nogay Ordası ve Sibir Hanlığı gibi Türk-Tatar Devletleri’nin tarihleri hakkında Cumhuriyet dönemi boyunca yapılan başlıca akademik çalışmaların neler olduğuna odaklanılmıştır. Bunun yanı sıra bahsi geçen hanlıkların 16. yüzyılın ortalarından itibaren Ruslar tarafından işgal edilmelerinin ardından Kuzey Türkistan Türklerinin 20. yüzyıla kadar Rus hâkimiyeti altındaki tarihleri üzerine yapılan başlıca akademik çalışmalara da değinilerek Cumhuriyet dönemi boyunca bu hususlarda ortaya çıkan literatürün verilmesine gayret edilmiştir. Böylece İdil-Ural Türkleri (Kazan Tatarları, Astarhan Tatarları, Başkurtlar ve Çuvaşlar), Kırım Tatarları, Nogay Türkleri ve Sibirya Türkleri hakkında Türkiye’de yapılan akademik araştırmaların ulaştığı boyut ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tatarlar, Kırım Hanlığı, Kazan Hanlığı, İdil-Ural Türkleri, Nogaylar, Tarih Araştırmaları

Kaynakça

• Kitaplar/Books google scholar
• 7 Numaralı Mühime Defteri (975-976 / 1567-1569) <Özet-Transkripsiyon-İndeks>, I-III, yay. haz. Hacı Osman Yıldırım vd., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1999. google scholar
• Acar, Serkan, Kasım Hanlığı (1445-1681), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008. google scholar
• ________, Kazan Hanlığı-Moskova Knezliği Siyasî İlişkileri (1437-1552), TTK Yayınları, Ankara 2014. google scholar
• Aça, Mehmet, Sosyalist Turancı Bir Türk Mirsaid Sultangaliyev, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2023. google scholar
• Akçura, Yusuf, Damolla Âlimcan el-Barudi: Tercüme-i Hâli, çev. Ahmet Kanlıdere, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019. google scholar
• Akpınar, Yavuz, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: Eğitim Yazıları (Usûl-i Cedit Eğitim Hakkındaki Yazıları, Eserleri), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017. google scholar
• Alp, Alper, Kazan Tatarları Arasında Milliyetçilik Akımı, Berikan Yayınları, Ankara 2011. google scholar
• Alpargu, Mehmet, Nogaylar, Değişim Yayınları, İstanbul 2007. google scholar
• Arık, Durmuş, Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar, Berikan Yayınları, Ankara 2012. google scholar
• Arıkan, Sabri, Kırım’daki Soykırımı Unutnmayınız, İstanbul 2004. google scholar
• Arslangiray, Ahmed Süha, Kırım Hanlığı: Menşei, Kuruluşu ve Osmanlı İmparatorluğuna Bağlanması, Kırım Türk Kültür Derneği Neşriyatı, İstanbul 1959. google scholar
• Aslanapa, Oktay, Kırım ve Kuzey Azerbaycan’da Türk Eserleri, Fetih Cemiyeti, İstanbul 1979. google scholar
• Atlasî, Hadi, Sibir Tarihi, çev. E. Havare, TTK Yayınları, Ankara 2016. google scholar
• Ayda, Adile, Sadri Maksudi Arsal, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991. google scholar
• Aydıngün, Ayşegül-İsmail Aydıngün, Kırım Tatarlarının Vatana Dönüşü (Kimlik ve Kültürel Canlanma), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2004. google scholar
• Ayhün, Erşahin Ahmet, Kırım Hanlığı ve Çöküş Sebepleri, Eğitim Yayınevi, İstanbul 2014. google scholar
• Ayneddin Ahmerov’un Kazan Tarihi, haz. Fatih Ünal, Karadeniz Dergisi Yayınları, Ankara 2009. google scholar
• Bıyık, Ömer, Kırım’ın İdarî ve Sosyo-Ekonomik Tarihi (1600-1774), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2014. google scholar
• Bigi, Muhammed Zâhir, Mâverâünnehir’de Seyahat, haz. Ahmet Kanlıdere, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2005. google scholar
• Bozkurt, Giray Saynur, 1905-1907 Yılları Rusya Müslümanlarının Siyasî Kimlik Arayışı, Doğu Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 2008. google scholar
• Bronevskiy, Martin, Kırım, çev. Kemal Ortaylı, Ege Matbaası, Ankara 1970. google scholar
• Coşkuner, Ayşe Buket, Sibirya’dan Nazi Kamplarına, Ufuk Ötesi Yayınları, İstanbul 2007. google scholar
• Çapraz, Kemal, Sürgünde Yeşeren Vatan Kırım, Turan Yayıncılık, İstanbul 1995. google scholar
• Çelebi, Defterdâr Seyfi, Türkistan ve Uzak Doğu Seyahtnâmesi, yay. haz. ve notlandıran Serkan Acar, Selenge Yayınları, İstanbul 2014. google scholar
• Devlet, Nadir, İsmail Gaspıralı: Unutturulan Türkçü, İslâmcı, Modernist, İstanbul 2011. google scholar
• ________, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1985. google scholar
• ________, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), TTK Yayınları, Ankara 1999. google scholar
• Devletşin, Tamurbek, Sovyet Tataristan’ı, çev. Mehmet Emircan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981. google scholar
• Eroğlu, Nazmi, Ütopyalar Işığında Gaspıralı’nın Darürrahat Müslümanları, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013. google scholar
• Fahreddin, Rizaeddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, yay. haz. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2003. google scholar
• Figes, Orlando, Kırım Son Haçlı Seferi, çev. Nurettin Elhüseyni, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012. google scholar
• Fisher, Alan W., Kırım Tatarları, çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge Yayınları, İstanbul 2009. google scholar
• Gökbilgin, Özalp, 1532-1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığı’nın Siyasî Durumu, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara 1973. google scholar
• Gökgöz, Saime Selenga, Yevfimiy Aleksandroviç Malov: İdil-Ural’da İslâm Karşıtı Misyon Siyaseti, Köksav Yayınevi, Ankara 2007. google scholar
• Görmez, Mehmet, Musa Carullah Bigiyef, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1994. google scholar
• Gözaydın, Ethem Feyzi, Kırım-Kırım Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri-Coğrafî, Tarihî, Harsî, İktisadî ve Siyasî, Yakıt Matbaası, İstanbul 1948. google scholar Hablemitoğlu, Necip, Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri (1905-1917), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1997. google scholar
• ________, Gaspıralı İsmail, Bir Harf Yayınları, İstanbul 2006. google scholar
• ________, Kırım’da Türk Soykırımı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003. google scholar
• ________, Yüzbinlerin Sürgünü Kırım’da Türk Soykırımı, Pozitif Yayıncılık, İstanbul 2019. google scholar
• ________, Yüzbinlerin Sürgünü: Türksüz Kırım, İstanbul 1974. google scholar
• Hammer Purgstall, Joseph von, Kırım Hanlığı Tarihi, çev. Seyfi Say, İnsan Yayınları, İstanbul 2013. google scholar
• Hoca, Remmal, Târîh-i Sâhib Giray Hân, Nşr. Özalp Gökbilgin, Ankara 1973. google scholar
• Hudyakov, Mihail, Kazan Hanlığı Tarihi, çev. Ayaz İshaki, haz. İlyas Kemaloğlu, TTK Yayınları, Ankara 2009. google scholar
• İnalcık, Halil, Kırım Hanlığı Üzerine Araştırmalar (1441-1700), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017. google scholar
• İnan, Abdülkadir, “Sibirya’da İslâmiyetin Yayılışı”, Necati Lugal Armağanı, Ayrı Basım, TTK Yayınları, Ankara 1969. google scholar
• İsmail Bey Gaspıralı İçin, ed. Hakan Kırımlı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 2004. google scholar
• Kanlıdere, Ahmet, Kadimle Cedid Arasında Musa Cârullah Hayatı-Eserleri-Fikirleri, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005. google scholar
• ________, Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshakî (1878-1954), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2019. google scholar
• Karpat, Kemal, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Timaş Yayınları, İstanbul 2011. google scholar
• Kavak, Nuri, Karasu Kazası (683-1744) Kırım Hanlığı’nda Bir Yerleşme Örneği, On-Mat Öner Matbaacılık, Bursa 2014. google scholar
• Kefeli İbrahim Efendi, Tevarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir (Tatar Hanı, Dağıstan, Moskof ve Kıpçak Ovası Ülkelerinin Tarihleridir), yay. haz. İsmail Otar, İsmail Otar Kültür Serisi Yayınları, Eskişehir 2005. google scholar
• Kendi Kaleminden İsmail Bey Gaspıralı’nın İdealleri, yay. haz. Sabri Arıkan, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 2006. google scholar
• Kerimî, Fatih, Kırım’a Seyahat, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2004. google scholar
• Kırım Yurtına ve Ol Taraflarga Dair Bolgan Yarlıglar ve Hatlar (1520-1742 Kırım Tatarcasıyla Yarlıklar ve Mektuplar), haz. Faysal Okan Atasoy, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018. google scholar
• Kırımal, Edige, Kırımda Türk Katliamı (Kırımda Türklere Yapılan Korkunç Zülmün Hazîn Hikâyesi), Toprak Yayınları, İstanbul 1962. google scholar
• Kırımer, Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul 1934. google scholar
• ________, İsmail Bey Gaspıralı, yay. haz. Cezmi Bayram, Türk Ocakları İstanbul Şubesi Yayınları, İstanbul 2015. google scholar
• Kırımlı, Hakan, İsmail Bey Gaspıralı, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 2001. google scholar
• ________, Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), TTK Yayınları, Ankara 2010. google scholar
• ________-Vatslavovna, Eski Fotoğraflarda Bir Zamanlar Kırım, TTK Yayınları, Ankara 2006. google scholar
• ________-Nicole Kançal Ferrari-Gökçe Günel vd., Kırım’daki Kırım Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı Yayınları, Ankara 2016. google scholar
• Kırımoğlu, Mustafa Abdülcemil, Kırım Tatar Millî Kurtuluş Hareketinin Kısa Tarihi, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, Ankara 2004. google scholar
• Kolbaşı, Ahmet, Araftakilerin Umudu: Usul-i Cedit 19. Yüzyıl Sonlarında Rusya Türkleri’nde Yenileşme Hareketleri, Minel Yayın, Ankara 2018. google scholar
• Köse, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, TTK Yayınları, Ankara 2006. google scholar
• Kurat, Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 1972; Ankara 2019. google scholar
• ________, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde Altın-Ordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Âit Yarlık ve Bitikler, İstanbul 1940. google scholar
• ________, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astrahan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri), DTCF Yayınları, Ankara 1966. google scholar
• Kuzeyev, R. G., İdil-Ural Türkleri, çev. Arif Acaloğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2005. google scholar
• Kuzucu, Serhat, Kırım Hanlığı ve Osmanlı-Rus Savaşları, Selenge Yayınları, İstanbul 2013. google scholar
• Magocsi, Paul Robert, Şu Mübarek Topraklar Kırım ve Kırım Tatarları, çev. Ferit Burak Aydar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017. google scholar
• Maksudoğlu, Mehmet, Kırım Türkleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2010. google scholar
• Maraş, İbrahim, Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2002. google scholar
• McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821-1922), çev. Fatma Sarıkaya, TTK Yayınları, Ankara 2014. google scholar
• Mercanî, Şehabeddin, Müstefâdü’l Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar, yay. haz. E. N. Hayrullin, Türkiye Türkçesi’ne Akt. Mustafa Kalkan, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2008. google scholar
• Molla Münir Hadiyev, Başkurt Tarihi, haz. Zafer Sever, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2022. google scholar
• Nadırgulov, M.-A. Salihov, Başkurt Şecereleri, Türksoy Yayınları, Ankara 2009. google scholar
• Nikitin, Afanasiy, Üç Deniz Ötesine Seyahat, çev. ve yay. haz. Serkan Acar, TTK Yayınları, Ankara 2013. google scholar
• Nogay, Sami, Nogay Türkleri, Ankara 2007. google scholar
• Novoselyskiy, A. A., XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devleti’nin Tatarlarla Mücadelesi, çev. Kemal Ortaylı, yay haz. Erhan Afyoncu-İlyas Kamalov, TTK Yayınları, Ankara 2011. google scholar
• Nurettinoğlu, Mustafa, Kırım Faciası ve Mustafa Cemiloğlu, Bedir Matbaası, İstanbul 1976. google scholar
• Ortekin, Hasan, Kırım Hanlarının Şeceresi, İstanbul 1938. google scholar
• Osmanlı Belgelerinde Kazan, T. C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2005. google scholar
• Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaşı (1853-1856), Başbakanlık Devlet Arşivleri Yayınları, Ankara 2006. google scholar
• Özcan, Kemal, Kırım Dramı: Kırım Türklerinin Varoluş Mücadelesi, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2010. google scholar
• ________, Sovyet Belgelerinde Kırım Dramı, İstanbul Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul 2007. google scholar
• ________, Vatana Dönüş Kırım Türklerinin Sürgünü ve Milli Mücadele Hareketi (1944-1991), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul 2002. google scholar
• Özcan, Ömer, Kırım Türklerinin Siyasî Önderi: Cafer Seydahmet Kırımer Hayatı ve Eserleri, Türk Ocakları Ankara Şubesi Yayınları, Ankara 2008. google scholar
• Özdem, Zeynep, Kırım Karasubazar’da Sosyo-Ekonomik Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2010. google scholar
• Özenbaşlı, Ahmed, Çarlık Hâkimiyetinde Kırım Faciası, Türkiye Türkçesine Aktaran İsmail Otrar, İstanbul 2004. google scholar
• Özsoy, Emre, Stalin’in Darağacında Bir Tatar Aydınının Portresi Muhammed Fatih Kerimî ve Ceditçilik Hareketi, Selenge Yayınları, İstanbul 2023. google scholar
• Öztürk, Yücel, Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe (1475-1600), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2000. google scholar
• Palmer, Alan, Kırım Savaşı ve Modern Avrupa’nın Doğuşu, çev. Meral Gaspıralı, Alfa Yayınları, İstanbul 2014. google scholar
• Rıdvan, Abdullah bin Osmânü’l-Kırımî, Tevârih-i Deşt-i Kıpçak, yay. haz. Rasih Selçuk Uysal, Post Yayınları, İstanbul 2016. google scholar
• Rıdvan, Abdullah İbn, Tevârih-i Deşt-i Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya Tevârih-i Tatar Hânân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak, haz. M. Akif Erdoğdu-Selçuk Uysal, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2012. google scholar
• Rızâ, Seyyid Mehmed, Es-Seb’ü’s-Seyyâr Fî-Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar, haz. Yavuz Söylemez, TTK Yayınları, Ankara 2020. google scholar
• Rorlich, Azade-Ayşe, Volga Tatarları Yüzyılları Aşan Milli Kimlik, çev. Mehmet Süreyya Er, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. google scholar
• Rudenko, S. İ., Başkurtlar, çev. Roza-İklil Kurban, Kömen Yayınevi, Konya 2001. google scholar
• Rus Elçi Raporlarında Astrahan Seferi, haz. İlyas Kamalov, TTK Yay., Ankara 2011. google scholar
• Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), TTK Yayınları, Ankara 1997. google scholar
• Sibir Hanlığı Kronikleri I Yesipov Kroniği, II Stroganov Kroniği, III Remezov Kroniği, tercüme ve notlandırma Fatih Ünal-Murat Özkan-Mesut Karakulak vd., Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020. google scholar
• Smirnov, Vasiliy D., Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2016. google scholar
• Şam, Emine Altunay, Kırım Savaşı’ndan Sonra Anadolu’ya Yapılan Göçler ve Amasya’da İskan Edilenler, Pegem Yayınları, Ankara 2011. google scholar
• Tahirli, Abid, İsmail Gapıralı Dünyası. İsmail Gaspıralı Dehası, İleri Yayınları, İstanbul 2014. google scholar
• Tercüman: Vefatının 100. Yılında Gaspıralı İsmail Bey’e Vefa, yay. haz. Mehmet Yalçın Yılmaz, Türk Dünyası Vakfı Yayınları, Eskişehir 2014. google scholar
• Taymas, Abdullah Battal, Kazan Türkleri, İstanbul 1925. google scholar
• Tevârih-i Güzide-Nusret-Nâme: Metin-Aktarım-Dizin, haz. Harun Kaya, TTK Yayınları, Ankara 2022. google scholar
• Togan, A. Zeki Velidî, Başkurtların Tarihi, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2020. google scholar
• ________, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, 2. Baskı, Enderun Yayınları, İstanbul 1981. google scholar
• ________, Türk ve Tatar Tarihi, Elektro-Tipografya Millet, Kazan 1912. google scholar
• ________, Başkurtların Tarihi, Türksoy Yayınları, Ankara 2003. google scholar
• Topsakal, İlyas, Rus Misyoner Kaynaklarına Göre Rus Çarlığı ve Türkler (1552-1917), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2018. google scholar
• ________, Sibirya Tarihi-Başlangıçtan 1917’ye Kadar-, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020. google scholar
• Türkoğlu, İsmail, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000. google scholar
• ________, Sibiryalı Meşhur Seyyah Abdürreşid İbrahim, Diyanet Vakfı, Ankara 1997. google scholar
• Ülküsal, Müstecib, Kırım Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını), Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, İstanbul 1980. google scholar
• Ürekli, Muzaffer, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himâyesinde Yükselişi (1441-1569), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1989. google scholar
• Wrangell, Baronne L. Dr., Kırım’ın Çehreleri, çev. Mesut Tufan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014. google scholar
• Yaman, Ertuğrul, Gaspıralı İsmail ve Türkçede Birlik, Akçağ Yayınları, Ankara 2015. google scholar
• Yavuz, Cemaleddin, Zafir Beşiri ve Çuvaşlar: Bir Tatar Aydınının Gözünden 20. Yüzyılın Başında Çuvaş Yaşayışı ve Kültürü, Paradigma Akademi Yayınları, İstanbul 2023. google scholar
• Yüz Yılda Gaspıralı’nın İdealleri, yay. haz. İsmail Türkoğlu-Cezmi Bayram-Filiz Baloğlu, Türk Ocakları İstanbul Şubesi Yayınları, İstanbul, 2002. google scholar
• Kitap Bölümleri/Book Chapter google scholar
• Acar, Serkan, “Altın Orda’nın Mirasçıları: Türk-Tatar Hanlıkları”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, haz. Ahmet Kanlıdere-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020, s. 293-318. google scholar
• ________, “Astarhan Hanlığı (1502-1556)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2022, s. 386-388. google scholar
• ________, “Astarhan Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 703-714. google scholar
• ________, “Kasım Hanlığı (1445-1681)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2022, s. 386-388. google scholar
• ________, “Kasım Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 665-702. google scholar
• ________, “Kazan Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 248-284. google scholar
• ________, “Kazan Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 629-664. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı (1464-1598)”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 715-730. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı (1464-1598)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2022, s. 396-397. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 388-406. google scholar
• Ahmetbeyoğlu, Ali vd., Türklerin Tarihi Başlangıçtan 20. Yüzyılın İlk Yarısına Kadar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021, s. 317-374. google scholar
• Alişev, S. H., “Kazan Hanlığı: Kuruluşu ve Gelişmesi”, çev. İlyas Kamalov, Avrasya Fatihi Tatarlar, haz. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007, s. 117-151. google scholar
• Alpargu, Mehmet, “Dünden Bugüne Kafkasya’da Nogaylar”, Tarih Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri, İstanbul 1996, s. 193-207. google scholar
• ________, “Nogaylar”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 731-750. google scholar
• Arat, Reşid Rahmeti, “Astırhan Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Baskı, TKAE Yayınları, Ankara 1982, s. 415-416. google scholar
• Başer, Alper, “Kırım Hanlığı”, Ötüken’den Kırım’a Türk Dünyası Kültür Tarihi, haz. Ahmet Kanlıdere-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2020, s. 319-340. google scholar
• Çelik, Muhammed Bilal, “Nogay Ordası (1398-1642)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2022, s. 398-400. google scholar
• Derman, Giray Saynur, “Kırım Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 320-372. google scholar
• Devlet, Nadir, “Kazan Hanlığı”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, IX, İstanbul 1989, s. 344-350. google scholar
• İnalcık, Halil, “Kırım Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Baskı, TKAE Yayınları, Ankara 1982, s. 943-954. google scholar
• Kemaloğlu, İlyas, “Başkurtların Tarihi”, Zeki Velidî Togan: İlmi Hayatı, Eserleri, Siyasî Faaliyetleri, Hatıralar, ed. Serkan Acar, Akçağ Yayınları, İstanbul 2017, s. 239-247. google scholar
• ________, “İdil-Ural (Tataristan, Çuvaşistan, Başkurdistan)”, Çağdaş Türk Dünyası, ed. Muhammed Bilal Çelik, Nobel Yayınevi, İstanbul 2020, s. 207-223. google scholar
• ________, “Kazan Hanlığı (1437-1552)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2022, s. 383-386. google scholar
• ________, “Kırım Hanlığı (1441-1783)”, Türk Devletleri Tarih ve Kültür Atlası, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2022, s. 390-393. google scholar
• ________, “Süyün Bike: Tatarların Son Hanbikesi”, Cumhuriyetin 100. Yılında 100 Türk Büyüğü, ed. Vahit Türk, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 2022, s. 252-267. google scholar
• Koç, Dinçer, “Avusturyalı Diplomat Sigismund Von Herberstein’in Müslüman Tatar Türklerine Dair Bazı Tespitleri”, Geçmişten Günümüze Seyahatler ve Seyahatnâmeler, ed. Mehmet Ali Beyhan, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2013, s. 49-77. google scholar
• Makarov, D. M., “Çarlık Rusyası’nın Kazan Halklarını Hristiyanlaştırma Politikası”, çev. İlyas Kamalov, Avrasya Fatihi Tatarlar, haz. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007, s. 153-192. google scholar
• Öztürk, Yücel, “Kırım Hanlığı”, Doğu Avrupa Türk Tarihi, ed. Osman Karatay-Serkan Acar, Kronik Kitap, İstanbul 2020, s. 575-628. google scholar
• Rahimzyanov, Bulat, “Kasım Hanlığı”, çev. Abdurasul İsakov, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016, s. 285-319. google scholar
• Tagirov, İ. R., “Tataristan’da Açlık Yılları”, çev. İlyas Kamalov, Avrasya Fatihi Tatarlar, haz. İlyas Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007, s. 193-212. google scholar
• Tarihten Bugüne Başkurtlar-Tarih, Dil ve Kültür Üzerine İncelemeler, ed. Melek Özyetkin-İlyas Kemaloğlu-A. Merthan Dündar, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2008. google scholar
• Temir, Ahmet, “Kazan Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Baskı, TKAE Yayınları, Ankara 1982, s. 409-414. google scholar
• Zaytsev, İlyas V., “Astarhan Hanlığı”, çev. İlyas Kemaloğlu, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, haz. Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006, s. 373-387. google scholar
• Makaleler ve Ansiklopedi Maddeleri / Articles and Encyclopedia Articles google scholar
• Acar, Serkan, “Kâsım Hanlığı (1445-1681)’nda İdarî Yapı ve Ekonomik Faaliyetler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXVII/43 (2008), s. 119-130. google scholar
• ________, “Kazan Adının Kökeni”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, sayı 26 (2010), s. 27-33. google scholar
• ________, “Kırım Hanı Devlet Giray’ın 1571 Rusya Seferi ve Moskova Yangını”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, sayı 39 (2013), s. 95-110. google scholar
• ________, “Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri Kataloğu”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 8 (2021), s. 463-466. google scholar
• ________, “Savga: Kırım Hanlarının Yağmadan Aldığı Pay ve Tarihî Kökeni”, Belleten, LXXXVI/307 (2022) s. 861-894. google scholar
• ________, “XV. Yüzyılda Deşt-i Kıpçak’ta İktidar Mücadelesi”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı 2 (2017), s. 22-34. google scholar
• ________, “XVI. Yüzyıl Türk-Tatar Tarihinin Mühim Bir Kaynağı: Kazanskaya İstoriya”, Karadeniz Araştırmaları, sayı 33 (2012), s. 35-42. google scholar
• Alan, Hayrunnisa, “Mangıtlar”, DİA, XXVII, s. 57-571. google scholar
• Alpargu, Mehmet, “Nogaylar”, DİA, XXXIII, s. 202-204. google scholar
• ________, “Nogayların Tarihine ve Bugünkü Problemlerine Genel Bir Bakış”, Askeri Tarih Bülteni, XVII/33 (1992), s. 11-16. google scholar
• ________, “XVI. Yüzyılın Ortasında Nogay Türkleri ve Ordaları”, Emel, sayı 215 (1996), s. 28-43. google scholar
• Aras, Reşid Rahmeti, “Kazan”, İslâm Ansiklopedisi, VI, s. 505-522. google scholar
• ________, “Astarhan”, İslâm Ansiklopedisi, I, s. 680-682. google scholar
• ________, “Kasım Hanlığı”, DİA, VI, s. 380-386. google scholar
• ________, “Küçüm Han”, İslâm Ansiklopedisi, VI, s. 1071-1074. google scholar
• Barthold, W., “Mangıt”, İslâm Ansiklopedisi, VII, s. 284-285. google scholar
• Doğan, Orhan, “Küçüm Han”, DİA, XXVI, s. 532-533. google scholar
• Golden, Peter B., “Sibir”, çev. Serkan Acar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI/1 (2011), s. 181-184. google scholar
• İnalcık, Halil, “Kırım Hanlığı (1441-1783)”, DİA, XXV, s. 449-457. google scholar
• ________, “Giray”, DİA, XIV, s. 76-78. google scholar
• ________, “Giray”, İslâm Ansiklopedisi, IV, s. 783-789. google scholar
• ________, “Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Döneminde Kırım Hanlığı”, Emel Mecmuası, sayı 135 (1983), s. 51-73. google scholar
• ________, “Kırım Hanlığı”, İslâm Ansiklopedisi, VI, s. 746-756. google scholar
• ________, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, XII/46 (1948), s. 349-402. google scholar
• ________, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığının Osmanlı Tâbiliğine Girmesi ve Ahidname Meselesi”, Belleten, VIII/30 (1944), s. 185-189. google scholar
• İnan, Abdülkadir, “Sibirya’da İslâmiyetin Yayılışı”, Makaleler ve İncelemeler, II, TTK Yayınları, Ankara 1998, s. 273-279. google scholar
• Karakulak, Mesut, “Haydut ve Devlet: Yermak’ın Batı Sibirya Seferi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, XVII/27 (2019), s. 273-296. google scholar
• Kemaloğlu, İlyas, “Kazan Hanlığı’nın Yıkılışında Bazı Ermeni Tüccarların Ruslarla İşbirliği”, Bilig, sayı 58 (2011), s. 203-210. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı”, DİA, Ek-2, s. 505-506. google scholar
• Koç, Dinçer, “Aşağı İdil Boyunda Hâkimiyet Mücadelesi ve Astarhan Hanlığı”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (2012), s. 455-494. google scholar
• Kurat, Akdes Nimet, “Kazan Hanlığı (1437-1556)”, Türkler, VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 441-453. google scholar
• ________, “Kazan Hanlığı”, DTCF Dergisi, XII/3-4 (1954), s. 227-247. google scholar
• ________, “Rus Hakimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi”, DTCF Dergisi, XXIII/3-4 (1968), s. 91-99. google scholar
• Kurtoğlu, Fevzi, “İlk Kırım Hanlarının Mektupları”, Belleten, I/3-4 (1937), s. 641-655. google scholar
• Ostrovski, Donald, “Kazan Hanlığı’nda İdarî Yapı”, Türkler, VIII, s. 453-460. google scholar
• Özergin, M. Kemal, “Nogaylar”, Milli Eğitim ve Kültür, VII/31 (1995), s. 64-80. google scholar
• Paşaoğlu, Derya Derin, “Emir Edigü (Edige) ve Oğullarının Nogay Ulusundaki Yeri”, Crimean Historical Review, sayı 1 (2016), s. 28-64. google scholar
• ________, “Nogayların Hanlık veya Ulus Olma Sorunsalı”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXXV/60 (2016), s. 277-289. google scholar
• Sever, Zafer, “Nicolas Witsen’in Kuzey ve Doğu Tartaria Adlı Eseri ve Nogay, Kırgız, Başkurtlara Dair Notlar”, Turcology Research, sayı 77 (2023), s. 198-204. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı ve İslâmiyet”, History Studies, XII/6 (2020), s. 3293-3305. google scholar
• ________, “Sibirya’da Ruslar: Rus İşgalinin Katalizatörü Olarak Stroganov Ailesi”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, VIII/1 (2021), s. 91-109. google scholar
• ________, “Yan Pototski’nin Seyahat Notlarına Göre Astarhan ve Çevresi (1797)”, Selçuk Üniversitesi google scholar
• Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 58 (2023), s. 281-300. google scholar
• Seydahmet, Cafer (Kırımer), “Kırım ve Kırım Türkleri”, Türk Yılı, İstanbul 1928, s. 553-574. google scholar
• Taşağıl, Ahmet, “Kasım Hanlığı”, DİA, XXIV, s. 543-544. google scholar
• Temir, Ahmet, “Kasım Hanlığı”, TDEK, s. 417-419. google scholar
• Togan, A. Zeki Velidî, “Kazan Hanlığında İslâm Türk Kültürü”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, III/3-4 (1966), s. 179-204. google scholar
• Topsakal, İlyas, “Batı ve Orta Sibirya’nın İşgali”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı 191 (2011), s. 37-52. google scholar
• ________, “Türk Tarihi Açısından Sibirya’nın Kısa Tarihi (Başlangıçtan XVI. Yüzyıla Kadar)”, Turkish Studies, VI/1 (2011), s. 1863-1883. google scholar
• ________- Mecnun Tarık Yılmaz, “Bağımsızlığa Adanmış Bir Hayat: Küçüm Han”, Tarih Dergisi, sayı 75 (2021), s. 17-31. google scholar
• Türkoğlu, İsmail, “Kazan Hanlığı”, DİA, XXV, s. 136-138. google scholar
• ________, “Prof. Dr. Nadir Devlet (15 Temmuz 1944-30 Nisan 2021)”, İdil-Ural Araştırmaları Dergisi, III/1 (2021), s. 97-101. google scholar
• Ünal, Fatih, “Çarlık Döneminde Rusların Sibirya Araştırmaları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VIII/41 (2015), s. 613-647. google scholar
• ________, “Geçmişten Günümüze Astarhan (Astrahan/Hacı Tarhan)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, XXVIII (2012) s. 227-252. google scholar
• Yumanadi, Yakov Kuzmin-Pavel V. Kulerbov, “Çuvaşlar ve Etnik Oluşumları”, Türkler, I, s. 491-496. google scholar
• Yüce, Nuri, “Çuvaşlar”, DİA, VIII, s. 388-392. google scholar
• Zaitsev, İlya V., “Astarhan Hanlığı”, çev. Zh. Zardukhn, Türkler, VIII, s. 460-466. google scholar
• ________, “Kasım Hanlığı”, çev. Özgür Çınarlı, Türkler, VIII, s. 466-471. google scholar
• ________, “Sibir Hanlığı”, çev. Zh. Zardukhn, Türkler, VIII, s. 472-480 google scholar
• ________, “Defterdar Seyfi Çelebi’nin Kozmografyasında Sibir Hanlığı’nın Tasviri (XVI. Yüzyılın İkinci Yarısı)”, çev. Serkan Acar, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (2012), s. 495-502. google scholar
• ________, “Ortaçağ Kaynaklarında Astarhan Şehrinin Adlandırılması Sorununa Dair”, çev. Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1 (2011), s. 607-638. google scholar Tezler/Theses google scholar
• Çelebi, Ayten, Sibir Hanlığı (1464-1598), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019. google scholar
• Derin, Derya, Abdülgaffar Kırımî’nin Ümdet’ül-Agbarı’na (Umdet’üt-Tevarih) Göre Kırım Tarihi, Ankara Üniversitesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003. google scholar
• Giray, Hamdi, Türk-Moğol İmparatorluğu’nun Müstakil Bir Ülkesi Olan Altın-Ordu Devletinin Tarihçesi ve Bu Devletin Bir Ülkesi Olan Kırım, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1926. google scholar Kılıçarslan, Yusuf, Rus Ortodoks Misyoner Kaynaklarına Göre Yakut Bölgesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2023. google scholar
• Sever, Zafer, Rus Kaynaklarına Göre Stroganov Ailesi ve Sibirya’da Rus Hâkimiyeti, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Ordu 2020. google scholar
• Uslu, Emine, Sibir Hanlığı’nın Kuruluşu, Gelişimi ve Yıkılışı, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir 2011. google scholar
• Yılmaz, Mecnun Tarık, Yermak Timofeyeviç ve Kazakların Sibirya Seferi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2020. google scholar