Bir 16. Yüzyıl Osmanlı Âliminin Meslekî ve Şahsî İlişki Ağlarına Dair: Gazanfer Ağa Medresesi’nin İlk Müderrisi Seyfîzâde Ahmed Efendi İçin Yazılmış Mahzarlar Üzerinden Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 84, 35 - 66, 30.10.2024

Uğur Öztürk , Günhan Börekçi

https://doi.org/10.26650/iutd.1461201

Öz

Bu makalede Osmanlı tarihinin en meşhur harem ağalarından Kapuağası Gazanfer Ağa’nın (ö. 1603) İstanbul’da kurduğu ve bugün ismiyle anılan külliyesindeki medresesine ilk müderrisi olarak atanmış Seyfîzâde Ahmed Efendi (1562-1613) için yazılmış bir grup mahzar incelenmektedir. 1590’ların ilk yarısında inşa edilmiş Gazanfer Ağa Külliyesi’nin açılışı, ilk müderrisinin tayini, devrin önde gelen ulemasının ve onlarca öğrencinin huzurunda Seyfîzâde Ahmed Efendi’nin ilk dersini vermesi ve bu vesilelerle medresede düzenlenmiş törenler ile ziyafetler, o yıllarda epeyce ses getirmiş olaylardandı. Nitekim bütün bu olaylar, Gazanfer Ağa’nın himayesinde eserler kaleme almış olan Şehnameci Seyyid Lokman tarafından uzun bir manzume şeklinde kayda geçirilmiştir. Burada ele aldığımız mahzarlar, Seyyid Lokman’ın bu manzumesinin daha önce tespit edip yayınladığımız ikinci nüshasının baş tarafında bulunmaktadır. Söz konusu mahzarlar esasen şehâdetnâme tarzında yazılmış metinler olup, makalemizde göstermeye çalıştığımız üzere 16. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı uleması arasındaki meslekî dayanışma dinamikleri ile bazı âlimlerin birbirleriyle kurdukları ailevî ve şahsî ilişki ağlarına dair diğer tarihsel kaynaklarda bulunmayan bazı önemli veriler barındırmaktadır. 16. yüzyılın önde gelen âlimlerinden Hamidî Seyfullah Efendi’nin (ö. 1601) oğlu olan Seyfîzâde Ahmed Efendi, Gazanfer Ağa Medresesi’ne atanmasından önce ilmî vasıflarına şâhitlik etmesi için hem babasının hem de kendisinin tanıdığı 19 üst-düzey âlimden şehâdetnâmeler almıştır. Bu şehâdetnâmeler devrin Osmanlı uleması arasındaki girift ilişki ağlarının mahiyetini ortaya çıkardığı gibi, edebî bir tür (genre) olarak da başlı başına değerlendirilmesi gereken metinler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda bu makalenin ana gayesi, Seyfîzâde Ahmed Efendi için yazılmış mahzarları tanıtmak ve bu metinlerin ışığında bir 16. yüzyıl Osmanlı âliminin hayatına, ilmî kariyerine ve meslekî ilişki ağlarına dair bir ön çalışma sunmaktadır. İncelenen mahzarlar bugüne kadar gözlerden kaçmış, bu sebeple erken modern dönem Osmanlı ilmiye teşkilatı ve uleması üzerine yapılmış çalışmalarında henüz kullanılmamıştır. Bu sebeple bu önemli kaynak metinlerin kısmî transkripsiyonlarını makalemizde ek olarak sunarak 16. yüzyıl Osmanlı dünyasındaki farklı gruplar arasındaki meslekî dayanışma ve şahsî/ailevî ilişki ağlarına dair bundan sonra yapılacak çalışmalara katkıyı amaçladık.

Anahtar Kelimeler

Gazanfer Ağa, Seyfîzâde Ahmed Efendi, ilmiye, müderris, mahzar

On the Professional and Personal Networks of a 16th-Century Ottoman Scholar: A Study Based on the Reference Letters Written for Seyfîzâde Ahmed Efendi, the First Professor of Gazanfer Agha’s Madrasa

Öz

This article delves into a collection of reference letters penned for Seyfîzâde Ahmed Efendi (1562-1613), who assumed the role of the inaugural professor at the madrasa established by Gazanfer Agha, one of the most eminent chief eunuchs of the premodern Ottoman imperial court. The opening of the Gazanfer Agha Complex in the 1590s, alongside Ahmed Efendi’s first lecture attended by notable scholar-bureaucrats, and the ensuing ceremonies and banquets held at the madrasa, constituted significant events that captured attention during that era. Indeed, these events were meticulously chronicled in a manzume by the court historiographer of the time, Şehnâmeci Seyyid Lokman, who authored several works under Gazanfer Agha’s patronage. The reference letters under scrutiny here are situated at the beginning of the second manuscript copy of Seyyid Lokman’s manzume, which we have already identified and published. These letters essentially adopt the style of şehâdetnâme and, as we strive to demonstrate in our article, offer valuable insights into the dynamics of occupational solidarity among Ottoman scholars in the late 16th century, as well as the personal and familial networks that certain scholars established, details not readily available in other historical sources. Seyfîzâde Ahmed Efendi was the son of Seyfullah Efendi, who was a prominent scholar during the reigns of Murad III (1574-1595) and Mehmed III (1595-1603). Ahmed Efendi received reference letters from a total of 19 esteemed scholars, known to both his father and himself, attesting to his scholarly qualifications before assuming the professorship at Gazanfer Agha Madrasa. These reference letters unveil the intricate web of relationships among Ottoman scholars of the period, constituting a distinct literary genre deserving of further individual analysis. Within this framework, the primary aim of this article is to introduce these mahzars/şehâdetnâmes written for Seyfîzâde Ahmed Efendi and to offer a preliminary exploration of the life, scholarly career, and professional networks of an Ottoman scholar in the late 16th century. Despite their significance, the reference letters we discuss have been largely overlooked, thus remaining untapped in studies concerning the premodern Ottoman ulama. In this regard, we aspire to enrich future research on occupational solidarity and personal/familial networks within the premodern Ottoman world by presenting partial transcriptions of these crucial source texts as an appendix to our article.

Anahtar Kelimeler

Gazanfer Agha, Seyfîzâde Ahmed Efendi, Ottoman ulama, mudarris, mahzar

Kaynakça

• Akgündüz, Hasan, Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi: Amaç-Yapı-İşleyiş, Ulusal Yayınları, İstanbul 1997. google scholar
• Aksoy, Hasan, “Bekayı”, DİA, V, 360. google scholar
• Atçıl, Abdurrahman, “The Route to the Top in İlmiye Hierarchy of the Sixteenth Century”, Bulletin of SOAS, 72/3 (2009), s. 489-512. google scholar
• Atçıl, Abdurrahman, Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2017. google scholar
• Aydın, Bilgin-Rıfat Günalan, “Ruus Defterlerine göre 16. Yüzyılda Osmanlı Müderrisleri”, Osmanlı’nın İzinde: Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, haz. Feridun M. Emecen-İshak Keskin-Ali Ahmetbeyoğlu, I, Timaş Yayınları, İstanbul 2013, s. 155-191. google scholar
• Baltacı, Cahid, XV-XVI Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, II, İFAV Yayınları, İstanbul 2005. google scholar
• Beyazıt, Yasemin, “İcazetnâme ve Mansıb Peşinde: “Huzurda İmtihan Olmak”, XIX. Türk Tarih Kongresi, 3-7 Ekim 2022. Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Kısım: Osmanlı Tarihi, haz. Abdullah Kaymak-Selin Eren-Semiha Nurdan-Kübra Güney-Muhammed Özler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2024, s. 89-122. google scholar
• Beyazıt, Yasemin, “Esaretten Mülazemete Üsküplü Alaeddin”, İmparatorluğun Öteki Yüzleri: Toplumsal Hiyerarşi ve Düzen Karşısında Sıradan Hayatlar, haz. Fırat Yaşa. Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2020, s. 185-202. google scholar
• Beyazıt, Yasemin, “Kadıasker Ruznâmçelerinde Tipoloji ve Yeterlilik”, Prof. Dr. Özer Ergenç’e Armağan, haz. Ümit Ekin, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013, s. 97-112. google scholar
• Beyazıt, Yasemin, Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (16. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014. google scholar
• Börekçi, Günhan-Uğur Öztürk, “Gazanfer Ağa Medresesinin Açılışı ve Seyfızâde Ahmed Efendi’nin Müderris Atanmasına Dair Seyyid Lokman’ın Manzumesi: Yeni Nüsha ve Metin”, İslam Tetkikleri Mecmuası 13/1 (Mart 2023), s. 1-62. google scholar
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa, “Gazanfer Ağa Külliyesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, III, İstanbul 1994, s. 375-377. google scholar
• Eyice, Semavi, “Gazanfer Ağa Külliyesi”, DİA, XIII, 432-433. google scholar
• Furat, Ayşe Zişan, “Fetih Sonrasında Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”, Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası: İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar, haz. Ömer Mahir Alper-Müstakim Arıcı, Klasik Yayınları, İstanbul 2015, s. 11-31. google scholar
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi, nşr. Şevki Nezihi Aykut, Türk Tarih Kurumu, II, Ankara 2004. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “Bostanzâde Mehmed Efendi”, DİA, VI, 311. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “Çivizâde Mehmed Efendi”, DİA, VIII, 347-348. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “Eğitim: XVI. Asır Sonlarında İstanbul Medreseleri”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. İstanbul 2015, s. 47-49. google scholar
• İpşirli, Mehmet, “Zekeriyyâ Efendi, Bayramzâde”, DİA, XXXXIV, 211-212. google scholar
• İpşirli, Mehmet. “Diplomatik Açıdan Mahzar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 75 (2021), s. 37-38. google scholar
• Karakuş, Yasemin, Seyyid Nizamoğlu Mersiyelerini İçeren Bir Şiir Mecmuası: Mecmu‘a-i Kasaid, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014. google scholar
• Koç, Mustafa, Revnakoğlu’nun İstanbul’u: İstanbul’un İç Tarihi, II, Fatih Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2021. google scholar
• Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyasî Münasebetleri (1578-1612), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1993. google scholar
• Kütükoğlu, Mübahat, XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000. google scholar
• Mir’âtü’l-Gaybi’l-Hâkânî Min Fuyûzâti Sultân Murâd Hân b. Sultân Selîm Hân, Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Kütüphanesi 1901, vr. 221b-249a. google scholar
• Nev‘îzâde Atâyî, Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, haz. Suat Donuk, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2017. google scholar
• Örs, Hüseyin-Uğur Öztürk, “Masûmiyeti İspatlamak: Tırhala Kadısı Molla Mehmed Masûm’a Görevinin İâde Edilmesi İçin Yazılan Ulemâ Arzuhalleri”, İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review, 11/2 (Eylül 2021), s. 773-828. google scholar
• Öztürk, Uğur, “16. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Uleması Arasındaki Tarafgirlik Ve Rekabete Dair Bir Örnek: Niksârîzâde Mahmud Efendi ve Ganîzâde Nâdirî’nin Mektupları”, Türkiyat Mecmuası 34/1 (Haziran 2024), s. 467-493. google scholar
• T.C. Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterleri, d. 18155, 11. google scholar
• Tezcan, Baki, “The Law School of Mehmed II in the Last Quarter of the Sixteenth Century: A Glass Ceiling for the Less Connected Ottoman Ulema”, Ottoman War and Peace: Studies in Honor of Virginia H. Aksan, ed. Frank Castiglione-Ethan Menchinger-Veysel Şimşek, Brill, Leiden 2020, s. 237-282. google scholar
• Tezcan, Baki, “The Ottoman Imperial Judiciary in the Former Mamluk Lands: A Prosopographical Study on the Chief Judges ofAleppo, Cairo, and Damascus, 1550-1655”, 1516: The Year that Changedthe Middle East and the World, ed. Abdul Rahim Abu-Husayn, American University of Beirut Press, Beirut 2021, s. 163-232. google scholar
• Tezcan, Baki, “The Ottoman Mevali as ‘Lords of the Law’”, Journal of Islamic Studies, 20/3 (September 2009), s. 383-407. google scholar
• Uğur, Yunus (haz), Dijital Beşerî Bilimler ve Osmanlı Çalışmaları, Vakıfbank Yayınları, İstanbul 2023. google scholar
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998. google scholar